Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2001, Blaðsíða 20

20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. FEBRÚAR 2001
S
ÝNINGIN í Kanada var þátt-
ur í hátíðahöldum í tilefni
þúsund ára afmælis landa-
fundanna og skartaði tólf
olíumálverkum, jafnmörgum
olíukrítarmyndum og tíu
teikningum, sem eru í eigu
Gagnfræðaskólans á Sauðár-
króki. Verkin voru fyrst sett upp á sýningu
þar nyrðra árið 1994, þegar Sauðárkróks-
bær, fæðingarbær Jóhannesar keypti verkin
handa gagnfræðaskólanum um leið og nýtt
húsnæði hans var tekið í notkun. Þegar Jó-
hannes vann að myndröðinni fyrir gagn-
fræðaskólann fæddust fleiri myndir hjá hon-
um í framhjáhlaupi. „Ég gerði nokkrar
olíuíkrítarmyndir af hverdagslegu lífi fólks í
Skagafirði á Sturlungaöld, m.a. eina af Guð-
mundi góða með lautarveislu fyrir flökkufólk
og fátæklinga í Sæmundarhlíð,“ segir Jó-
hannes. „Heimildir herma að hann hafi gert
þetta. Á myndinni er hann að opna malpoka
sinn og fólkið streymir að honum og situr í
kringum hann. Umhverfis hann standa síðan
hermenn eða biskupssveinar og gæta hans,
enda gat hann átt á hættu að verða tekinn
fastur af fjandmönnum sínum hvenær sem
var, eins og raunin varð nú. Ég hafði mikla
ánægja af því að mála þessa mynd og hafði
upplifað ákveðna birtu í Sæmundarhlíðinni, í
þessari fallegu sveit. Það var sólfar í skýjum
og ljósfingur komu frá vestri og teiknuðu
upp heilu hreppana og böðuðu þá í ljósi, en
þar fyrir utan var myrkur af völdum rign-
ingarskúra. Þá ímyndaði ég mér að Guð-
mundur sæti þarna í sólskininu og opnaði
malpokann fyrir körlum og kerlingum, sem
voru að þvælast þarna.“
Hreifst af lýsingum Friðriks
Hansen barnakennara
Jóhannesi er minnisstætt þegar hann fór
til Sauðárkróks til að undirbúa opnun Sturl-
ungu sýningarinnar, enda kviknaði áhugi
hans á Sturlungu fyrst í skólastofu barna-
skólans á Króknum á fjórða áratugnum sem
seinna var tekin undir prentsmiðjuna á
Sauðárkróki, sem prentaði sýningarskrána.
Svo skemmtilega vildi til að þangað, þ.e. í
prentsmiðjuna, lá leið Jóhannesar einmitt
fyrst þegar hann fór norður með verkin. Það
voru því margar minningar sem streymdu
fram þegar hann stóð fyrir tilviljun á gólfinu
í gömlu skólastofunni sinni með mikla
myndaröð úr Sturlungu í farteskinu meira
en hálfri öld eftir ógleymanlegar Sturlungu
kennslustundir. „Ég las ekki mikið af forn-
sögunum í æsku en hreifst hins vegar ákaf-
lega mikið af því þegar Friðrik Hansen,
kennari minn í barnaskólanum, lýsti sögunni
fyrir okkur krökkunum,“ segir Jóhannes.
Og hugsið ykkur bara hvernig
mönnunum hefur liðið!
„Friðrik bjó í næsta húsi við hliðina á mér
og ég vissi að Sturlunga lá á náttborðinu hjá
honum og líklega hefur hann kunnað hana
utanað. Ef ég þekki einhvern sem hefur haft
djúpstæð áhrif á mig gagnvart Sturlungu, þá
var það Friðrik – og hann gerði það á mjög
skrautlegan hátt. Hann hélt fyrirlestra yfir
okkur í barnaskólanum um Sturlungu og það
svo stórkostlega og innblásið að það varð
okkur nemendunum ógleymanlegt. Það gekk
svo langt að við hættum að berjast með
sverðum og potthlemmum, því við vorkennd-
um svo mikið þessum mönnum sem voru
drepnir í Skagafirði. Við fórum að átta okkur
á því að bardagarnir í Sturlungu voru engir
leikir eða skemmtun. Friðrik klifaði nefni-
lega á sömu setningunni í þessum fyrirlestr-
um sínum og sagði með jöfnu millibili: „Og
hugsið ykkur bara hvernig mönnunum hefur
liðið!“ Friðrik var svo tilfinninganæmur að
hann setti sig auðveldlega inn í sálarástand
sögupersóna og hélt einatt tvær ræður í
hvert skipti, þar sem hann rakti söguþráðinn
í annarri og kom með tilfinningaþrungnar
athugasemdir í þeirri seinni. Þarna í barna-
skólanum heyrði maður því frásagnir sem
maður hafði aldrei kynnst áður. Stundum sló
hann í kennarapúltið, gerði síðan krítarstrik
á töfluna og sagði við okkur með hljómmikilli
rödd sinni: „Hér er Reykjalaug, Víðimýri,
Víðivellir og hér eru Örlygsstaðir. Hér kem-
ur Gissur með tólf hundruð menn og hér er
Miklibær og hér bíður Sturla með átta
hundruð menn.“ Það var dauðaþögn í bekkn-
um og svo vissum við ekki fyrr en frásögnin
rann upp úr Friðriki og alltaf sagði hann inn
á milli: „Og hugsið ykkur bara hvernig
mönnunum hefur liðið!“ Í eitt skiptið fór
Friðrik langt fram úr tímanum og skólabjall-
an hringdi í miðri frásögn en við heyrðum
rétt óminn af henni og héldum áfram að
hlusta. Þegar Friðrik lauk frásögninni og við
komumst til meðvitundar á ný, varð okkur
litið við og þá stóð Magnús Bjarnason reikn-
ingskennari steinþegjandi við dyrnar. Hann
hafði þá hlustað agndofa þótt reikningstím-
inn hans væri hálfnaður. Friðrik kenndi okk-
ur að bera saman okkar eigið hlutskipti og
hlutskipti fólks á Sturlungaöld, eins og það
að eiga það sífellt á hættu að vera rifinn upp
úr rúmi sínu um miðjar nætur og horfa upp
á sumt af heimilisfólkinu drepið, vera mis-
þyrmt sjálfum eða tekinn til fanga. Þetta gat
vel gerst. Sturla Sighvatsson óð til að mynda
inn í önnur goðorð en þau sem tilheyrðu hon-
um til að heimta liðveislu og var með heil-
mikinn yfirgang.“
Ómetanlegt að fá
sýninguna til Kanada
Sturlungusýningin í Kanada stóð yfir frá
3. ágúst og var haldin í boði New Iceland
Heritage Museum í Gimli og á vegum Manit-
oba háskóla í Winnipeg. Listanefndin í Gimli
var afar ánægð með sýninguna og taldi að
auki ómetanlegt að fá verk Jóhannesar til
sýninga sem tengdust hátíðahöldum á árþús-
undamótum „og ekki síður er þess var
minnst að 125 ár voru liðin frá komu fyrstu
Íslendinganna til Gimli og landnámi í Nýja
Íslandi,“ eins og Leo Frímann Kristjánsson,
formaður nefndarinnar skrifaði í þakkar-
bréfi sínu til Jóhannesar í nóvember sl.
Hann giskaði á að á þriðja þúsund manns
hefðu séð sýninguna og von væri á 1000 til
viðbótar þegar sýningin kæmi aftur frá Há-
skólanum í Winnipeg. Leo gat þess í sama
bréfi að listaverk af slíkum gæðum sem verk
Jóhannesar væru skiptu miklu máli í sam-
félaginu þar vestra. „Auk þess að vekja
hrifningu og ánægju þeirra sem þau skoða,
hafa þau varanleg áhrif á margan hátt,“
sagði Leo og gat þess m.a. að eftirleiðis yrðu
gerðar meiri kröfur til sýningarefnis og að
sýningin hefði gert íbúum Gimli og gestum
þeirra meðvitaðri um gildi þess að fá að
njóta listar á heimsmælikvarða, eða „world
class“ listar eins og hann orðaði það.
Málverkin vöktu einnig mikla athygli ráð-
stefnugesta á ráðstefnunni Kanada-Ísland
2000, en Svavar Gestsson, sendiherra í Kan-
ada, kynnti sýninguna og Guðrún Ágústs-
dóttir sendiherrafrú hélt ræðu um þann mik-
ilvæga sess sem Jóhannes Geir skipaði í
íslensku listalífi og persónulega aðdáun sína
á verkum hans. Kanadíski skurðlæknirinn
dr. Ken Thorlaksson, sem er mikilsmetinn
einstaklingur á lista- og menningarsviðinu í
Winnipeg og skipuleggjandi ráðstefnunnar,
fór einnig fögrum orðum um verkin og vitn-
aði um að ráðstefnugestir hefðu notið þess
að sjá sýninguna, sem jafnframt rak glæsi-
legan endahnút á setningardag ráðstefnunn-
ar. „Myndirnar eru fallega gerðar; þetta er
hreint stórmerkileg myndröð,“ varð honum
að orði.
Gagnrýnandi blaðsins the Manitoban,
Kevin Matthews, sagði í dómi sínum sem
birtist í blaðinu 1. nóvember sl., að mynd-
irnar væru áhrifamiklar og blésu nýju lífi í
Sturlunga sögu. Þó að myndirnar væru sam-
viskusamlega unnar upp úr sögunni, bæru
þær ímyndunarafli Jóhannesar skýrt vitni.
Hafði hann á orði að sig hefði langað til að
njóta myndanna sem slíkra og gleyma Sturl-
ungu um stund, þótt framsetning sögunnar
sjálfrar væri þó forgangsatriði sýningarinn-
ar. „Þessi sýning opnar manni á aðlaðandi
hátt dyr að heimi spennandi sögu með mikilli
sýn. Þessi spenna kemur að hluta til upp úr
kafinu í verkum Jóhannesar, sem jafnframt
gera hinar dýrmætu sögur frá miðöldum Ís-
lands aðgengilegar,“ sagði í dómnum.
Heilmikill tími í
heimildarvinnuna
Þegar Jóhannes vann að myndröðinni kom
upp áður óþekkt staða hjá honum sem lista-
manni, en það var að vinna nákvæmt upp úr
heimildum, ekki eingöngu upp úr aðalheim-
ildinni, sjálfri Sturlungu, heldur ýmsum öðr-
um heimildum um þjóðhætti og atvinnulíf á
þrettándu öld. Spurningunni um hvort heim-
ildarvinnan hafi verið þreytandi og hvort
hann hefði jafnvel viljað sleppa henni svarar
hann strax neitandi. „Ég gat ekki hugsað
mér það, nema ég vissi hvað ég ætlaði að
gera og ég varð ég að afla mér upplýsinga í
þeim tilvikum þar sem svo var ekki,“ segir
hann. „Það fór annars heilmikill tími í heim-
ildarvinnu og allskonar lestur. Hnakkar á
Sturlungaöld voru til dæmis allt öðruvísi en
nú á dögum og reiðver reyndar öll. Þetta
þarf að endurspegla, sérstaklega ef söðluð
hross eru í nærmynd og sama er að segja um
verkfæri og vopn, einkum spjót, sverð og
skildi. Bogar voru búnir að renna sitt skeið á
enda á Sturlungaöld, enda held ég að Gunn-
ar á Hlíðarenda hafi lokað því máli með
Hallgerði,“ bætir hann við og kímir. „Annars
er landslag í myndunum áberandi og minna
af bardagaatriðum, enda var ég beðinn um
að sýna þessa atburði í Skagafirði og þá varð
ekki hjá því komist að sýna landslagið –
þessar myndir eru gerðar fyrir skólafólk og
því skipti fræðslugildið máli. Ég hafði ótal
hugmyndir um útfærslur á átakaatriðum þar
sem menn stóðu hver um annan þveran með
spjót í gegnum sig og klofnir í herðar niður
en þær voru hugsaðar sem teikningar. Svona
myndir hætta smám saman að hafa tilætluð
áhrif og þá verða þær leiðinlegar. Dramatík-
in kemst hins vegar best til skila ef myndin
gefur til kynna einhvern hrylling og þannig
verkar myndin ógnvekjandi. Fólk ímyndar
sér strax eitthvað meira en myndin sýnir.
Þessa leið valdi ég og það virðist hafa tekist
vel,“ segir Jóhannes Geir.
MÁLARALIST
Á HEIMS-
MÆLIKVARÐA
Hólabardagi 1209. Olía á striga.
Sighvatur gengur fram með öxina Stjörnu. Teikning. Ræða Gissurar við Reykjalaug. Teikning.
Sturlungumyndir Jóhannesar Geirs Jónssonar eru
nú komnar heim frá Kanada eftir að hafa vakið mikla
athygli á sýningu í tilefni þúsund ára afmælis landa-
fundanna. ÖRLYGUR STEINN SIGURJÓNSSON
heyrði af kynnum Jóhannesar af Sturlungu.