Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. FEBRÚAR 2001
Í
RAUNINNI ætti ég ekki að skrifa rit-
gerð um skáldið Gunnar Gunnarsson
heldur sögu, stóra og breiða skáldsögu
með ævintýrablæ, sögu sem hefst í ein-
faldleik hinnar óbrotnu sveitar en end-
ar í þeirri gleymsku sem tíminn kallar
yfir menn.
Fyrst sjáum við fátæka bóndasoninn
hverfa úr fásinni fjarlægrar sveitar, halda út í
heim til að svelta og sigra. Hann minnir á vík-
ing úr gamalli sögu, nema tíminn er okkar öld
og hafnirnar því með nokkuð öðru sniði.
Veröldin er ein stór krefjandi spurning og
það er barist með penna við tungumál ann-
arrar þjóðar; sigur unninn, en það sem sig-
urvegarinn státar af lendir í höndum illmenna.
Þegar upp er staðið er veröldin rústir einar.
Þessi stórhuga maður, karlsonurinn sem
lagði af stað út í heim, snýr við og hverfur inn í
þögnina. Það blása kaldir vindar og stjarnan
sem skein svo skært er hröpuð úr hnattkerfi
menningarlífsins.
Eins fer með draumsýnirnar sem fram-
kvæma átti við heimkomuna. Þær reynast
óframkvæmanlegar, því fátæki bóndasonur-
inn, drengurinn sem hélt út í heim á miðöldum
kemur heim í nútímann.
Samt er hann kóngur og ríki hans stórt. En
landið er hernumið, vinnufólkið flúið til borg-
arinnar og komið í spariföt.
Eftir situr höfðinginn í tómri höll. Það sem
hófst sem leikur að stráum og endaði sem
kirkja á fjalli, fýkur um á öræfum aðventunn-
ar.
Hann steitist við um hríð en svo fer hann
sjálfur.
Karl Marx segir í ritsmíð sinni Launa-vinna og auðmagn: „Svertingi ersvertingi. Undir vissum skilyrðumverður hann að þræl.“
Við getum með sama hljómfalli sagt: Rithöf-
undur er rithöfundur. Undir vissum skilyrðum
verður hann gleymskunni að bráð.
En hver eru lögmál gleymskunnar?
Gleymast rithöfundar af bókmenntalegum
ástæðum, gleymast þeir af pólitískum ástæð-
um eða er það bara eðli mannanna að gleyma?
Er til eitthvað sem heitir bókmenntalegt
black out?
Mér þykja þessar spurningar áhugaverðar
varðandi rithöfundinn Gunnar Gunnarsson
sem á árunum á milli 1920 og 1940 var einn af
vinsælustu höfundum Norðurlanda, þýddur á
allar evrópskar höfuðtungur og einn söluhæsti
höfundur í Þýskalandi.
Ég bað vin minn á Konunglega bókasafninu í
Kaupmannahöfn að senda mér símbréf með
lista yfir útgefin verk Gunnars Gunnarssonar í
Danmörku. Listinn var langur og í ljós kom að
upplögin á bókum hans voru ekki eitt, tvö eða
þrjú heldur skiptu þau tugum.
Er saga Gunnars Gunnarssonar saga
skáldsins sem skrifaði eina til tvær bækur á ári
í næstum þrjátíu ár en þagnaði síðan á hátindi
ferils síns?
Er saga Gunnars Gunnarssonar saga
skáldsins sem lagði skipi sínu að háskalegri
strönd og gleymdi sér við veisluborð vondra
manna?
Er hún saga skáldsins sem eitt sinn var á
allra vörum en nú reka menn upp stór augu
þegar nafn hans er nefnt?
Kannski er hún þetta allt, kannski ekki neitt.
En hvað sem öðru líður er hún að minnsta
kosti saga skáldsins sem „vissi að maður verð-
ur listamaður af því einu að gera strangari
kröfur til sín en aðrir menn, og lifði eftir því,“
einsog Halldór Laxness segir í eftirmælum
sínum um Gunnar Gunnarsson.
Sveinn Skorri Höskuldsson, sérfræðing-ur í verkum Gunnars Gunnarssonar,segir í ritgerð sinni Gegn straumi ald-ar: „Enn er á þessum árum og fram til
loka dvalar hans í Danmörku aragrúi viðtala
við hann af ólíkustu tilefnum. Auk úrklippu-
safns hans sjálfs og úrklippusafns Gyldendals-
forlagsins hef ég farið í gegnum skjalasöfn
Politikens og Berlingske-samsteypunnar, og
ég get ekki líkt stöðu Gunnars á þessum árum í
Danmörku við neitt nema þá stöðu sem
stjörnugengi nútímans hefur.
Við hann eru löng og stutt viðtöl og enda-
lausar myndbirtingar af honum sjálfum, fjöl-
skyldu hans og heimili. Það er látið við hann
eins og leikara, knattspyrnuhetjur, stjórn-
málamenn og poppstjörnur nú.
Maður spyr: Hvenær fékk maðurinn frið til
að semja bækur?“
Engu að síður eru afköst Gunnars Gunn-
arssonar með ólíkindum. Hann virtist varla
þurfa að snúa sér við þá var hann búinn að
semja bók. Um leið er hann ötull þátttakandi í
opinberri umræðu, skrifar ferðalýsingar úr
ýmsum heimshornum og kynnir Ísland og ís-
lenska menningu.
Gunnar Gunnarsson hafði forgöngu um nýj-
ar þýðingar og glæsilega útgáfu á helstu Ís-
lendingasögunum. Hann hafði skrifað kjallara-
grein í Politiken þar sem hann sagðist hafa
reynt að fá útgefanda að nýrri þýðingu Íslend-
ingasagna en ekki tekist og nú hefði hann
ákveðið að gefast upp.
Þá fékk hann bréf frá Johannes V. Jensen.
„Nej, nu begynder vi,“ sagði danska skáldið.
Sögurnar komu út í þremur myndskreyttum
bindum. Gunnar Gunnarsson þýddi sjálfur
Grettissögu, Johannes V. Jensen Egilssögu.
Meðal annarra þýðenda má nefna Tom Krist-
ensen og ráðunautur útgáfunnar var Jón
Helgason.
Ég lagði saman alla reynslu mína hingaðtil, en hún var sú, að ég, fátækurbóndasonur, ætti mér engrar hjálparað vænta frá neinni mannlegri veru í
öllum heiminum, ef ég vildi stefna aðrar braut-
ir en þá sem mér var mörkuð fyrirfram sam-
kvæmt fæðingu og umhverfi, – ekki frá nokk-
urri lifandi sál á allri þessari veltandi
hnattkúlu nema sjálfum mér. Hin nakta og
miskunnarlausa spurning var sú, til hvers ég
dygði, á hvað ég þyrði að hætta og hvað ég
gæti lagt á mig. Þeirri spurn var hægt að svara
fljótt og greinilega: ég dugði til hvers sem var,
þorði að hætta jafnvel á það ókleifa, gat lagt alt
á mig. Ég ákvað sem sagt að taka mér þegar
fyrir hendur að keppa að því eina er hugur
minn stóð til: verða rithöfundur.“
Þannig segir undir lok bókarinnar Nótt og
draumur, sem er þriðja bindi Fjallkirkjunnar.
Einsog aðrar sögur Gunnars skrifaði hann
Fjallkirkjuna á dönsku og kom hún út í Dan-
mörku á árunum 1923–1928, alls fimm bindi.
Rúmum áratug síðar þýddi Halldór Laxness
þau öll á íslensku og sagði hann síðar hve þakk-
látur hann var fyrir að hafa fengið að þreifa á
hverju orði þeirrar sögu. Halldór Laxness var
einnig að launa Gunnari þann greiða að hafa
þýtt Sölku Völku á dönsku og þannig komið
Halldóri á framfæri erlendis, fyrstur manna að
ég held.
Og enn liðu nokkrir áratugir, en þá settist
Gunnar Gunnarsson sjálfur niður og endur-
samdi verk sín eða þýddi þau yfir á sitt eigið
móðurmál.
Sem sé; Gunnar ritaði verk sín á dönsku.
Þau voru þýdd yfir á íslensku af málsmetandi
mönnum í menningarlífinu. Löngu síðar undi
Gunnar Gunnarsson ekki við þá staðreynd að
hans eigið handbragð var ekki á verkunum og
skráði þau upp á nýtt.
Þetta er afar sérstök staða og má með viss-
um rétti segja að til séu þrjár frumgerðir af
verkum Gunnars Gunnarssonar: dönsku frum-
gerðirnar, íslenskar þýðingar og íslenskar út-
gáfur Gunnars sjálfs.
Síðan er það eilíft deilumál. Hver gerðin er
best? Gunnar Gunnarsson á dönsku eða Gunn-
ar Gunnarsson í íslenskum þýðingum sjálfs sín
og annarra. Nær til að mynda Halldór Laxness
stíl Gunnars Gunnarssonar betur en Gunnar
sjálfur? Spurning sem er ómögulegt að spyrja
en raunhæf í þessu dæmi.
Gunnar Gunnarsson fæddist 18. maíárið 1889 á Valþjófsstað á austur-horni Íslands, í heimi stórbrotinnafjalla, við dularfullt fljót. Gunnar
gerði hinu hrjóstruga landslagi fjarðanna og
heiðanna skil í verkum sínum, en úr þeirri fjar-
lægð sem láglendi Sjálands er, en árið 1907
fluttist hann til Danmerkur, staðráðinn í að
sigra heiminn með orðlist sinni.
Gunnar Gunnarsson dreymdi um að njóta
menntunar. Því varð ekki viðkomið sakir fá-
tæktar. Þó tókst honum að lesa talsvert af bók-
menntum: Íslendinga sögur, Konunga sögur
og Fornalda sögur Norðurlanda, bækur eftir
Björnstjerne Björnson og Hinn guðdómlega
gleðileik Dantes í sænskri þýðingu, svo eitt-
hvað sé nefnt, en Gunnar Gunnarsson lagði sig
snemma eftir norrænum tungumálum.
Árið 1906 komu út eftir hann tvö ljóðakver.
Þá var hann sautján ára.
Og nú var að leggjast í víking, andlegan bar-
daga til að leggja að fótum sér höfuðvígi bók-
menntanna. Krafturinn og ákafinn eru strax til
staðar. Hann er staðráðinn í að sigra; og hann
kom, sá og sigraði. Í íslensku tímariti hafði
Gunnar Gunnarsson lesið grein um dönsku
lýðháskólana. Hann sótti um lýðháskólann í
Askov á Jótlandi og fékk þar inni.
Áður en Gunnar Gunnarsson hélt frá Íslandi
dreymdi hann draum: Hann gekk eftir götu og
sá að handan hennar lágu ótal bækur. Þetta
voru hans verk. Hann ætlaði að læra þau utan
að en vaknaði og mundi ekki orð af því sem í
þeim stóð.
Árin í Askov voru afdrifarík fyrir rit-höfundinn Gunnar Gunnarsson.Bókasafn skólans varð honum nota-drjúgt. Þarna las hann sænsku
RÁÐGÁTAN GUNNAR
GUNNARSSON
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Gunnar Gunnarsson
E F T I R E I N A R M Á G U Ð M U N D S S O N
„Er saga Gunnars Gunnarssonar saga skáldsins sem
skrifaði eina til tvær bækur á ári í næstum þrjátíu ár
en þagnaði síðan á hátindi ferils síns? Er saga Gunn-
ars Gunnarssonar saga skáldsins sem lagði skipi sínu
að háskalegri strönd og gleymdi sér við veisluborð
vondra manna? Er hún saga skáldsins sem eitt sinn
var á allra vörum en nú reka menn upp stór augu
þegar nafn hans er nefnt? Kannski er hún þetta allt,
kannski ekki neitt.“