Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2001, Qupperneq 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. FEBRÚAR 2001 15
varnarvirki fyrir botni Miðjarðarhafsins. Orr-
ustur á seinni hluta miðalda voru oft umsátur
um kastala eða varnarmúra þar sem varnarlið
var fyrir innan og árásarlið fyrir utan. Slík
umsátur gengu oft fremur illa þótt árásarlið
væri með ofurefli. Helstu aðferðir til að brjót-
ast í gegn um múra byggðust á notkun stórra
trjástofna sem höggtól og steinvörpur (cata-
pult). Einnig voru notaðir stigar og kaðlar
með krókum til að komast yfir múra. Margar
aðrar aðferðir voru einnig notaðar, en oft
skapaðist nokkurs konar kostnaðarsamt þrá-
tefli sem stóð lengi.
Hundrað ára stríðið milli Englendinga og
Frakka (1339–1453) fór að mestu fram á
franskri og belgískri jörð. Á þessum tíma voru
mörg umsátur um kastala og borgir, en átök
bárust fram og til baka milli stríðandi aðila;
segja má að þetta hafi orðið eitt helsta þróun-
arskeið púðurs og skotvopna, sem þá voru á
bernskuskeiði. Fram að því var talið að byssu-
tækni hefði haft litla þýðingu og fremur hefði
verið um að ræða ógnun en eyðileggingar-
vopn. Í annálum Froissarts (1337–1404,
franskur annálaritari og skáld) segir um um-
sátrið um Crécy 1346: „Englendingar skutu af
nokkrum fallbyssum sem þeir höfðu komið
með til að skelfa Genúamenn.“ Hávaðinn einn
hefði tæpast skelft harðnaða hermenn Genúa-
kaupmanna, en skeyti sem komu langt að og
gátu drepið menn, hefðu gert það. Um þetta
leyti fór framleiðslutækni í gerð fallbyssna og
púðurs að þróast það mikið að unnt varð senn
að nota þær í umsátrum til að brjóta varn-
armúra. Fyrstu fallbyssurnar voru smíðaðar
af kirkjuklukkusmiðum sem steyptu þær úr
bronsi. Frakkar smíðuðu eina slíka 1375 og
reyndist hún sæmilega vel, en brons er þungt
og mjúkt en það dregur úr skotafli; auk þess
aflöguðust hlaup byssnanna.
Um sama leyti smíðuðu járnsmiðir fall-
byssur úr smíðajárni sem notaðar voru í um-
sátri um Odruik 1377 en þær gátu skotið 100
kg steinum; síðan bættust við byssur sem
gátu skotið 200 kg steinum. Hertoginn af
Búrgund beitti 140 fallbyssum í umsátrinu. Á
sama ári í umsátri um Ardes er fyrst skýrt frá
því, að frönsku fallbyssurnar hafi brotið niður
steinmúra. Upp úr því fór minni aðalsmönnum
og lénsherrum fækkandi m.a. vegna þess, að
þeir höfðu ekki efni á að byggja kastala eða
virki sem gátu staðist fallbyssuskot.
Vopnaskrá Tower of London 1377 eru tald-
ar upp 22 fallbyssur og 460 örvar með „tin-
fjöðrum“ (fallbyssuskeyti), einnig fjögur
steypumót til að gera fallbyssuskot og 612 kíló
af blýkúlum. Af þessari upptalningu má sjá,
að vopn af umræddri gerð eru farin að teljast
mikilvæg.
Í leikriti Shakespeares Hinrik IV, afsakar
sig Eldhæll (Hotspur, Hinrik Percy) við kon-
unginn fyrir slæma frammistöðu sína og seg-
ir:
…og það væri hörmung, satt að segja,
að saltpétur, sú forsmán, skyldi grafinn
úr góðri jörð, og granda smánarlega
svo mörgum náunga með krafta í kögglum;
væri’ ekki þetta bannsetta byssu-skran,
þá hefði’ hann kosið hermennskuna sjálfur.
….
Hinrik IV. var uppi um 1100 svo að skáldið
hefur mótast nokkuð af ástandi samtímans
varðandi vopnatækni, en skemmtilegt er að
sjá að lykilhlutverk saltpéturs í púðurgerð er
skáldinu ljóst.
Saga tveggja keisara og byssusmiðs
Í lok miðalda höfðu í raun allir stríðandi að-
ilar enga völ en að fylgjast með öllum nýung-
um í hertækni og vopnavæðast sjálfir á sama
hátt eða betur; ef það var látið ógert, blasti
tortíming við. Árið 1453 er sláandi dæmi um
afgerandi þýðingu skotvopna. Konstantinópel
eða Býzans var þá höfuðborg hins Grísk-kat-
ólska heimsveldis og síðustu leifar Rómverska
ríkisins í Suður-Evrópu. Borgin var óvéfengj-
anlega miðstöð þekkingar og kristinnar hefð-
ar í Evrópu. Hún hafði einnig mikla þýðingu
sem verslunarborg við Bosporus og réð yfir
siglingum milli Svartahafs og Miðjarðarhafs
og um leið viðskiptum milli Evrópu og Austur-
landa. Hún var á mörkum tveggja menningar-
heima, hins kristna og hins múslímska, þ.e.
Ottóman-heimsveldisins, sem þá var stjórnað
af soldáninum Mehmed II. Honum var full-
ljóst að borgin yrði ekki tekin með venjuleg-
um aðferðum þótt hann hefði á að skipa mikl-
um her og flota. Ef umsátur um borgina yrði
reynt og það stæði lengi, vissi hann að liðs-
styrkur myndi berast borgarbúum.
Býsanz var öflugasta vígi á miðöldum, víg-
girt miklum varnarmúrum. Ungverskur
byssusmiður að nafni Urban fékk að koma að
máli við Konstantín XI. keisara í Býzans og
bauðst hann til að smíða fyrir hann risafall-
byssu, 4 metra að lengd, til að verjast Ottó-
mönum, sem þá höfðu mjög styrkt stöðu sína
bæði í Litlu-Asíu og á Balkanskaga. Borginni
stóð mikill uggur af þeim enda ærin ástæða til
þess. Keisaranum ofbauð kostnaðurinn við
smíði fallbyssunnar vegna hins mikla brons
sem þurft hefði til að smíða hana; hann hélt
ennfremur og réttilega að ein fallbyssa skipti
ekki sköpum fyrir borgina. Urban fór þá, eins
og góðum kaupmanni sæmir, til Mehmeds í
höfuðborg Ottómana, Adríanópel, og bauð hið
sama. Soldáninn tók fúslega á móti honum og
réð hann síðan til verksins. Fáum mánuðum
seinna var byssunni síðan stillt upp í um 15
kílómetra fjarlægð frá Býzans, rétt eins og til
að ögra Konstantín og ráða siglingum um
Bosporussund. Skipi frá Feneyjum, sem ætl-
aði að sigla um sundið, var sökkt með risafall-
byssunni. Árið eftir kom mikill her Ottómana
að borginni og hóf umsátur. Þá hafði Urban
smíðað enn stærri fallbyssu, sem gat skotið
400 kílóa kúlum mikla vegalengd. Þótt ein-
ungis hafi verið unnt að skjóta sjö sinnum á
dag með byssunni, tókst múslímum að brjóta
sér þannig leið í gegn um þreföld varnarvirki
borgarinnar svo að landher gat ruðst inn í
kjölfarið og tekið borgina eftir 50 daga umsát-
ur. Eftir þennan atburð 1453 telja margir að
miðöldum sé lokið. Fall borgarinnar var talið
meginháttar áfall fyrir kristindóminn.
Ólíkum menningarheimum
lýstur saman
Fall Býsanz var í raun fyrsti atburðurinn í
átökum ólíkra menningarheima með fall-
byssur að vopni. Enda er sá atburður talinn
marka upphaf að nýrri öld. Með tilkomu fall-
byssunnar breyttust öll átök á sjó varanlega.
Galeiður fornaldar og miðalda stunduðu að-
allega strandsiglingar og strandhögg eða átt-
ust við á sjó með því að sigla hver á aðra og til
að koma hermönnum um borð í skip andstæð-
inga, en síðan var barist eins og á landi. Fall-
byssur breyttu átökum yfir í skotbardaga
milli skipa sem voru í nokkurri fjarlægð; þá
fóru herskip að sigla um úthöfin og tímar mik-
illa landafunda hófust sem og taka nýlendna
um allan heim.
Um 1500 eru fallbyssur orðnar algengar um
borð í herskipum. Kristófer Kólumbus sigldi
með þremur skipum til nýja heimsins 1493.
Stærsta skipið, Santa María, var aðeins 40
metra langt (freigáta) og var það búið nokkr-
um 4 tommu fallbyssum (bombardas) fyrir
granítkúlur og ennfremur fáeinum márskum
„muskets“ (espingardas) fyrir blýkúlur; ekki
er ljóst hvort þær væru handvopn, en hafi svo
verið, þá er um hinar fyrstu að ræða og und-
anfara framhlöðnu rifflanna, sem settu svip
sinn á allar landorrustur frá 16du öld og síðar.
Skipin Pinta og Niña voru mun minni skip
sem höfðu aðeins fáar fallbyssur. Ekki virðast
fallbyssurnar hafa komið Kólumbusi að miklu
gagni við strendur nýja heimsins í vestri, enda
engin herskip eða hervirki á þeim slóðum
nema þau sem þeir byggðu sjálfir. Hinir
spánsku „conquistadores“ eða landtökumenn,
sem komu í kjölfarið á 16du öld, voru flestir
með heilan flota með sér, galeiður, freigátur
og barka. Flest skipin voru búin fallbyssum
nema barkarnir. Stærstu skipin voru allt að
800 tonn og voru þau með fallbyssur á tveimur
þilförum. Landtökumennirnir voru margir
kunnir fyrir miskunnarleysi og græðgi. Þeir
voru búnir plötubrynjum, atgeirum og sverð-
um og síðar rifflum. En umfram allt, hestum
og hundum. Á seinni hluta 16ándu aldar komu
rifflar með tinnulás. Þeir áttu því auðveldan
leik gegn indíánum í Norður-, Suður- og Mið-
Ameríku sem voru þá á steinaldarstigi í tækni
en bjuggu við aldagamla menningu í öðrum
efnum. Menn eins og Pizarro, DeSoto, de
Vaca, Narváez, de Coronado og Cortéz áttu
blóði drifinn feril, en þeir beittu ekki fallbyss-
unum af augljósum ástæðum. Þó er sagt frá
því að Pizarro hafi beitt fallbyssu í Perú, en
það hefur líklega verið gert til þess að afla sér
tilhlýðilegrar virðingar meðal indíána. Það
væri til lítils að dröslast með þunga fallbyssu
dregna af átta hestum upp um fjallendi Perú.
Spænsku orrustuskipin (Armada) á sext-
ándu öld skutu öllum andstæðingum skelk í
bringu. Stærstu skipin voru öll búin fjölda
fallbyssna á tveimur þilförum og jafnvel einn-
ig á yfirbyggingu aftast á skipunum. Eftir því
sem skipin virtust öflugri fór að bera á vanda-
máli; þyngdarpunkturinn var of ofarlega í
þeim sumum hverjum og voru því silaleg og
völt. Þetta átti eftir að koma í ljós þegar „flot-
inn ósigrandi“ lenti í orrustu á Ermarsundi
við ensk herskip undir stjórn Francis Drake
1588. Ensku skipin voru mun minni og voru
sennilega flest með fallbyssur á einu þilfari;
en þau voru mun fljótari að breyta um stefnu
og gátu því skotið frá einni hlið og snúið sér
síðan við til að beita hlöðnum byssum frá hinni
hliðinni. Sjóorrustan hafði skelfilegar afleið-
ingar fyrir Spánverja, en floti þeirra var ger-
sigraður. Að vísu kom slæmt veður Englend-
ingum til góða en það hrakti spánska flotann
of nálægt landi. Glæsilegustu og stærstu ga-
leiður Spánverja voru óörugg skip.
Best er kapp með forsjá
Eftir reynslu Spánverja í Ermarsundi hefði
mátt læra af mistökum þeirra. Árið 1628 lagði
sænska herskipið Vasa upp í jómfrúarsiglingu
sína frá Stokkhólmi. Það var eitt öflugasta
herskip þess tíma, búið 64 fallbyssum á tveim-
ur þilförum. Ætlunin var að skipið yrði flagg-
skip sænska flotans. Klas Fleming flotafor-
ingja barst til eyrna að skipið væri óstöðugt í
sjó. Þrátt fyrir það fékk skipið brottfararleyfi
en það komst ekki nema stuttan spöl út sundin
við Stokkhólm, en þá kom vindhviða og skipið
valt og sökk. Þetta var hin mesta hneisa.
Verkfræðingurinn Anders Franzén fann skip-
ið á botni sjávar árið 1956. Þegar hafist var
handa við að lyfta því kom strax í ljós, að stór-
kostleg mistök höfðu verið gerð. Nokkur tonn
af balleststeinum voru í botni skipsins, en það
var allt of lítið því að fallbyssurnar voru um
60–70 tonn og margar þeirra voru staðsettar
ofarlega í skipinu. Ef meiri ballest hefði verið
sett í skipið, gat sjór runnið inn um fallbyssu-
opin á neðra þilfari við minnsta velting. Hér
kom berlega í ljós hvernig kapphlaup í vopna-
búnaði gat endað með ósköpum. Of margar og
þungar fallbyssur áttu að gera skipið hið vold-
ugasta en það fór á annan veg.
„Keisarafallbyssan“ í Kreml var byggð úr
bronsi 1586 fyrir Fyodor I., son Ívans grimma
(sjá mynd). Hún hefur verið talin stærsta fall-
byssa í heimi allt fram á 20ustu öld. Hún var
rúm 40 tonn að þyngd og um 5 metrar að
lengd en hlaupvídd var 90 cm; hún gat skotið
kúlum sem voru 1.500 kíló að þyngd. Byssan
var aldrei notuð í átökum því hún var allt of
þung. Þurft hefði hundrað hesta eða uxa til að
draga hana. Hér var meira kapp en forsjá.
Um aldamótin 1800 átti sér stað stórorrusta
milli Frakka og Englendinga. Hún fór fram á
Aboukir-flóa við mynni Nílar í Egyptalandi
1798. Napóleon var þar staddur með rjómann
af franska herskipaflotanum. Englendingur-
inn Horatio Nelson flotaforingi kom Frökkum
á óvart og gersigraði flota þeirra með fall-
byssum sínum. Hann var með 14 herskip og
sökkti 12 herskipum Frakka, aðeins tvö kom-
ust lerkuð undan; Napóleon var þá sjálfur
staddur í landi. Þessi stórorrusta á sjó var sú
síðasta sem háð var með gömlu herskipunum
og fallbyssunum, forhlaðningunum stirðbusa-
legu, sem höfðu lítið breyst í aldaraðir. Í
bandaríska borgarastríðinu voru að vísu not-
uð nokkur herskip af gömlu gerðinni.
Um miðja nítjándu öld fóru að birtast járn-
skip sem höfðu algjöra yfirburði yfir tréskip-
in. Árið 1898 átti sér stað stórorrusta milli
Bandaríkjanna og Spánar á Manilaflóa á Fil-
ippseyjum. Þá voru komnar til sögunnar nýjar
fallbyssur sem voru hlaðnar að aftan og voru
mjög öflugar, en fljótlegt var að endurhlaða
þær. Síðan komu til sögunnar ný sprengiefni í
stað svartpúðurs; þetta voru efnin dynamít og
TNT (nítró). Með þessum átökum misstu
Spánverjar öll ítök í Austurlöndum. Umrædd
orrusta var síðasta sjóorrustan á nítjándu öld-
inni og í garð gekk tuttugasta öldin með öllum
sínum skelfingum.
Handbyssur koma til sögunnar
Framhlaðnir rifflar (muskets) þróuðust
fyrst á sextándu öld og áttu þeir eftir að gjör-
breyta öllum átökum og valdahlutföllum úti
um allan heim. Þetta á við um enska borg-
arastríðið, þrjátíu ára stríðið, sjö ára stríðið
og Napóleonsstríðin. Í mörgum orrustum
féllu flestir hermenn fyrir skotvopnum af ein-
hverju tagi alveg fram að 1900.
Í fyrstu á sextándu öld voru rifflar um 2
metrar að lengd og með hlaupvídd 13–16 mm.
Þeir voru búnir annaðhvort eldlás eða tinnu-
lás. Kveikur var notaður í fyrstu (þráður sem
inniheldur saltpétur), en hann byggðist á því
að bera eld að sérstökum kveik sem lá inn í
hleðslupúðrið. Þessi leið var stundum hættu-
leg vegna þess að opinn eldur var nauðsyn-
legur. Auk þess riðu skotin ekki strax af.
Tinnulásinn var fundinn upp seint á sextándu
öld og var hann bylting, en hann byggðist á
því að tinna á hamri byssunnar var látin skella
á stál en þannig myndaðist neisti sem kom af
stað bruna í púðurrásinni sem lá inn í púð-
urhleðslu byssunnar. Þessi gerð riffla var í
notkun lítið breytt alveg fram á nítjándu öld
þegar byssuskot komu til sögunnar og aft-
urhlaðningar sem voru mjög fljóthlaðnir. En
öllum framhlaðningum var það sameiginlegt,
að þeir voru seinvirkir; um tvær mínútur tók
að endurhlaða þá.
Málverk eða teikningar af hermönnum Piz-
arros í átökum við Inka, sem gerð voru löngu
eftir atburðina sjálfa og sýna sum tinnulás á
rifflunum, er þar sennilega um að ræða áhrif
samtímans á málara.
Heimildir
Encylopædia Britannica.
Shakespeare W.: Hinrik IV., I., 1.3.58, þýð. Helgi
Hálfdánarsson, 1982.
Larry Irons: Smoothbore Musketry. Yfirlitsgrein um
þróun handvopna eftir marga höfunda, en greinina er
að finna á Netinu undir Larry Irons.
Kelly DeVries: Medieval Military Technology Broad-
view Press, 1992. ISBN 0-921149-74-3.
David Lazenby: Middelalder Centeret, 1999. Ved
Hamborgskoven 2. 4800 Nyköbing F. Danmark.
Vasasafnið í Stokkhólmi.
Samantekt eftir ýmsa höfunda að Orlin’s Research
Papers, 1996.
Martyn Day: Change is not an option. MSM Online
July 2000. Bentley Systems Inc.
Larry Irons: Smoothbore Musketry. Aðgengilegar
upplýsingar á Netinu.
Herskipasafn bandaríska flotans. Hispanic Division,
Library of Congress.
Pensacola Arceology Lab.
Hartog and Spier, The Spanish Armada under sail
before the gale. The Sailing Ship.
U.S. Naval Historical Center Photograph. Manila
Bay picture by J.G. Tylor. Photo #: NH 91881-KN
(copyright 1898, Color).
U.S. Naval Historical Center Photograph.
Battle of Manila Bay, 1 May 1898.
U.S. Naval Historical Center Photograph.
Höfundur er efnaverkfræðingur.
Teikning: Andrés
„Framhlaðnir rifflar (muskets) þróuðust fyrst á sextándu öld og áttu þeir eftir að gjörbreyta öll-
um átökum og valdahlutföllum úti um allan heim.“