Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. FEBRÚAR 2001 11
handan. Betra líf hér á jörð eða hinum megin,
allt veltur þetta á okkur sjálfum. Fyrr á öldum
var þó ekki spurning um að hyggja ætti vel að
lífinu fyrir handan. Fyrirheitin voru hugsjóna-
rstaðir, hinir fullkomnu staðir; borgir, garðar
eða eyjar. Þar voru allir jafningjar og lifðu svo
góðu lífi að menn áttu bágt með að gefa hug-
myndafluginu lausan tauminn, svo ólíkt jarðlíf-
inu átti það að vera. Í slíkum sýnum fólust von-
ir manna um framtíðina oft og tíðum.
Hin himinborna borg
Opinberunarbókin birtir mönnum eina slíka
von. Lokasýn hennar er svo mögnuð að lærðir
sem leikir gátu ekki annað en hrifist af. Þar
birtist mönnum sýn af friðarborginni sjálfri,
himinborinni; Jerúsalem sem niður steig af
himni frá Guði (Op. XXI, 10), prýdd gimstein-
um, lögð gulli, borgin sem hvorki þurfti sól né
tungl fyrir birtu ...því að dýrð Guðs skín á hana
og lambið er lampi hennar (Op. XXI, 23). Sú
var borg þeirra sem skráðir voru í lífsins bók.
Listamenn frá öllum tímum hafa reynt að
ímynda sér hvernig hin himneska borg gæti lit-
ið út og víst er að þegar áhorfandi stendur fyrir
framan slíka mynd þarf hann að muna að meiri
fegurð og innileika gat listamaðurinn ekki tjáð.
Og ekki gáfust listamenn upp á að reyna að tjá
hina ,,sönnustu fegurð“. Allt fram á 20. öld hafa
þeir glímt við myndefnið og mörg meistara-
verkin orðið til. Paradís á jörðu eða á óskil-
greindum stað hefur ávallt verið vinsælt mynd-
efni. Oft ber slík mynd vott um andlega hugsun
listamannsins sem kannski veit innst inni að
slíka hugsýn er aðeins á færi listamanna einna
að skapa, enda felst það í orði og gerðum að
hér er aðeins um draumsýn að ræða. Utanað-
komandi þættir hafa einnig haft áhrif á fram-
tíðarsýn manna til hinna fullkomnu staða. Þeg-
ar landafundir og nýlendustofnanir hófust
mátti merkja breytta draumsýn hjá mönnum
og væntingar þeirra urðu ríkulegri. Ameríku
var þannig lýst fyrir tilvonandi landnemum að
hér væri um sjálfa Paradís á jörðu að ræða.
Fleiri skýringa þurfti ekki við og langt fram-
eftir 20. öldinni héldu menn til Ameríku til að
fá sinn skerf af ,,ameríska draumnum“.
Hver er Paradís mannanna?
Paradís er sennilega hin mesta draumsýn
sem manninum hefur áskotnast. Svo ákaft
lokkar Paradísarsýnin manninn að hann hefur
ekki gefist upp við það að reyna að skapa hana
hér á jörðu. En takmarkinu virðist erfitt að ná,
svo ósammála eru menn um hvað felist í orðum
nútímans eins og lífsgæði og lífshamingja.
Draumsýnin hefur verið brotin niður í smærri
einingar og nú má segja að hver fjölskylda fyr-
ir sig í hinum vestræna heimi leitist við að ná
sinni paradís, á sínum forsendum, burtséð frá
því hver viðmið annarra eru.
Paradísarþjóðfélög eru þjóðsaga og virðast
að minnsta kosti sjaldnast vera í túnfæti þess
samfélags sem við lifum í, heldur frekar í því
næsta. Slík Paradísarþjóðfélög hafa þó verið
kölluð öðrum nöfnum en hinu guðlega nafni.
Útópía eða fyrirmyndarþjóðfélagið er nógu
heiðið heiti til þess að allir skilji hvað átt er við.
Sá draumur sem felst í slíku samfélagsmynstri
útópíunnar gerir ráð fyrir lokuðu samfélagi, þá
helst eyjasamfélagi, þar sem lifað er í sátt við
hrynjandi náttúrunnar. Elstu lýsingar á slíku
draumasamfélagi gefa mynd af samþjöppuð-
um sjálfsþurftaheimi þar sem íbúarnir búa við
ríkulega verndarkennd. Seinni tíma lýsingar
draga upp enn skýrari uppskrift að því hvernig
fyrirmyndarþjóðfélagið þarf að vera til þess að
vel megi farnast. Þar kannast kannski margir
við efniviðinn. Útópía nútímans virðist skilyrt
af því að í því búi eins fólk af sama kynstofni, í
samhljóðan við tíma sem aldrei lýkur. Þar ríki
aðeins hin fullkomna eining, þar sé aðeins eitt
tungumál talað, aðeins ein trúarbrögð iðkuð,
aðeins eitt vald og ein hugmyndafræði. Í stuttu
máli sagt, hér er mjög afmörkuðum menning-
arheimi lýst þar sem fjölbreytileikinn og ein-
kenni einstaklinga sem búa í samfélagi hafa
verið sett í fastar, meðfærilegar skorður. Hinn
heilagi einfaldleiki í allri sinni dýrð og vantar
kannski bara að tala um sameiginlega mynt-
sláttu svo að myndin skýrist til fulls.
Þáttur geimvísinda á 20. öld
Geimvísindin voru fyrst og fremst vísindi 20.
aldarinnar. Fyrir þessa öld sem nú er nýlokið
horfðu menn aðeins til tunglsins og stjarnanna
og ólu með sér þann fjarlæga draum að ein-
hvern tímann tækist kannski að komast þang-
að. En geimurinn sem slíkur var ekki til um-
ræðu. Núna háttar þessu öðru vísi og
framtíðaróður mannkyns virðist, hvort sem
okkur líkar það betur eða verr, beinast að
geimnum. Hjá sumum er það aðeins tíma-
spursmál hvenær hægt verði að panta sér ferð
til tunglsins. Hugsjónir sem oftar en ekki var
varpað fram af húmanistum eða listamönnum
tilheyra ekki lengur framtíðarsýn manna. Vís-
indamannastéttin hefur tekið að sér að móta
þá sýn. Kannski er ástæðan fyrir því að hug-
sjónaþáttur framtíðarsýnarinnar hefur horfið
sú, að fyrr á tímum urðu hinar svokölluðu
framfarir og framþróun ekki til á einni manns-
ævi. Lengri tíma þurfti til að hrinda hlutum í
verk svo að viðunandi útkoma fengist. Í dag, og
frá þeim tíma sem iðnvæðing hófst, hafa allar
forsendur gjörbreyst og hver kynslóð manna
verður vitni að ótrúlegum fjölda framfara og
þróunar á sviði tækni og vísinda. Fjarlægir
draumar hafa verið uppfylltir og enginn trúir
því lengur að manninum séu settar takmark-
anir í uppgötvunum og framþróun tækninnar.
Þetta sá enginn fyrir fyrr á öldum, svo upp-
numdir sem menn urðu af hverju smáskrefi
sem stigið var í átt til tæknivæðingar sem
stuðla átti að betra lífi þegar á heildina væri lit-
ið. Alltaf virtist sem lokaskrefið væri stigið og
ekki hægt að finna upp fleira. Í dag myndi ekki
nokkrum manni láta sér detta í hug að halda
fram slíkri fullyrðingu.
Einn hópur listamanna hefur færst allur í
aukana á síðustu áratugum og öðrum fremur
hleypt okkur inn í ímyndunarheim sinn. Þetta
eru höfundar vísindaskáldsagna og vísinda-
teiknimyndasagna. Þeirra heimur er svo fjar-
lægur og hugmyndaríkur að mönnum óar
stundum við því að láta sér detta í hug að einn
góðan veðurdag geti eitthvert sannleikskorn
hugsanlega leynst í slíkum sögum. Þessir
menn hafa verið hvað duglegastir við að draga
upp mynd af ímyndaðri þróun hins tækni-
vædda samfélags og haft er fyrir satt að sjálf
Geimvísindastofnun Bandaríkjanna leiti til
slíkra manna í æ ríkari mæli. Er hugarflugið
ekki annars aflvaki mannsins og nauðsynlegur
hluti þess að stuðla að áframhaldandi þróun?
Vísindamenn hafa þó alltaf verið duglegir við
að reyna að spá fyrir um framtíðina. Hér má
því geta manns, sem í styrk vísindalegrar
þekkingar sinnar í byrjun 20. aldar dró upp
framtíðarmynd sem hann hræddist eigi en víst
er að margir vona að komi seint til. Þetta var
hinn stórmerki rússneski vísindamaður Konst-
antín Tsíolkovskíj (1857–1935). Hann sá fyrir
sér að geimurinn ætti eftir að hýsa manna-
byggðir í þar til gerðum geimstöðvum. Þar
væri búið að skapa vistkerfi svipað því sem
þekkist á jörðu og sólarorka yrði nýtt til ferða
til og frá geimnum. Geimbúskapurinn yrði
upphafið að nýrri öld mannanna, geimöld.
Enda sagði hann: ,,Jörðin er vagga mannkyns
en enginn eyðir öllu lífinu í vöggunni.“
Löngu eftir framtíðarsýn Tsiolkovski var
gerð tilraun í Bandaríkjunum í þágu geim-
rannsókna. Nefndist tilraunin Biosphere 2, og
átti að athuga hvernig mönnum og dýrum
farnaðist í lokuðu tilbúnu umhverfi úti í geimn-
um. Tilraunin fór fram á jörðu niðri í Arizona
árin 1991 til 1993. Skemmst er frá því að segja
að hið háþróaða vistkerfi sem hafði verið ,,sett
upp“ undir glerþaki breytti snöggt um svip, frá
því að vera sem líkast vænlegu umhverfi í það
að breytast til hins hálfu verra, svo vægt sé til
orða tekið. Tæplega fjögur þúsund plöntur,
tugur dýra og sjö manneskjur voru lokaðar
inni í gerviveröldinni og lá við að mennirnir
köfnuðu af súrefnisskorti meðan skordýr, svo
sem risamaurar og kakkalakkar, völsuðu um
allt og fjölguðu sér út í hið óendanlega. Til-
raunin misheppnaðist algerlega og virðast vís-
indamenn þurfa að yfirstíga margar hindranir
áður en þeim tekst að búa til gerviveröld fyrir
ekta fólk. Margir hafa því réttilega leyft sér að
efast um hæfni mannanna til að hugsa fyrir
náttúruna og eðlilegan gang hluta eftir að ljóst
varð hvernig tilraunin tókst.
Framtíðarsýnin í dag
Nú við lok 20. aldarinnar er vert að leiða
hugann að því hvernig menn sjá fyrir sér nán-
ustu framtíð. Gaman væri ef sagnfræðingar
hér á landi tækju sig til og rannsökuðu slíkar
hugrenningar fólks enda þjóðin víst talin með
eindæmum bjartsýn. Engar hugmyndir virð-
ast vera svo ótrúlegar að þær megi afskrifa og
væri ekki gagnlegt að eiga slíkan hugmynda-
banka fyrir komandi kynslóðir að spreyta sig
á? Vissar línur hafa verið dregnar í alþjóðleg-
um vísindum sem boða hvað koma skuli. Virð-
ist þar líftækni ætla að skipa háan sess og er
aldrei að vita nema við Íslendingar komum þar
að málum. Einnig virðist upplýsingatæknin
ætla að þróast út í hið óendanlega, ekki þorir
maður að segja neitt þar um. Gamall draumur
mannkyns sem enn hefur ekki verið imprað á
gæti ef til vill leynst í framtíð 21. aldar. Hann
er sá að manninn hefur alltaf dreymt um að
geta flogið sjálfur. Ekki í flugvél, heldur aðeins
með léttan útbúnað á bakinu. Margir hafa
glímt við vandann en ekki hefur enn tekist að
finna upp fullnægjandi búnað sem flýgur með
mann án þess að jafnvægi hans raskist. Áfram
mætti lengi telja, aðeins þarf að opna fyrir
hugmyndaflugið og svo er bara að bíða og sjá.
Höfundur er M.A. í listfræði frá
Sorbonne háskóla í París.
m, nafli alheimsins. Handrit frá um 1270,
e-bókasafn í París.
r, Sýn heilags Jóhannesar, El Greco, 1610.
afnið í New York.
Eftir Óperuna árið 2000, 1935, Antoine-Vivenel-safnið í Compiègne, Frakklandi. Svona sá höf-
undur þessa verks, Robida, fyrir sér hvernig aðstæður yrðu árið 2000 þegar komið væri úr óp-
erunni. Farkostir manna eru flugbílar, og veitingastaðir og einhver mannvirki virðast komin skýj-
um ofar. Robida hefur þó ekki leitt hugann að því að klæðnaður manna myndi breytast…
Nave nave Mahana, Gauguin, 1896, Listasafnið í Lyon. Gauguin málaði á efri árum margar hug-
sjónarmyndir af konum á Tahiti. Óðurinn til náttúrunnar, til hins einfalda lífs manna í samlyndi
við náttúruna, vefst ekki fyrir nokkrum sem skoðar þessar myndir.