Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. FEBRÚAR 2001 5
skáldin August Strindberg, Gustav Fröding og
Selmu Lagerlöf og Rússana Dostojevskí, Tur-
genjev, Tolstoj og Maxim Gorkí og var sískrif-
andi og staðráðinn í því að reyna fyrir sér á
dönsku. Þótti með ólíkindum hve fljótt hann
náði að skrifa á öðru máli en sínu eigin.
Á þessum árum freistaði þetta fleiri ís-
lenskra höfunda. Þeir trúðu því að Norður-
löndin og þá sérstaklega Danmörk væru
stökkpallur út í hinn stóra heim. Auk Gunnars
má nefna Jóhann Sigurjónsson, Jónas Guð-
laugsson og Guðmund Kamban.
Íslendingarnir mynduðu áhrifamikinn hóp
og hikuðu ekki við að gerast hirðmenn annarra
tungumála mætti það verða til að auka mögu-
leikana á að þeir gætu komið sér á framfæri og
lifað af list sinni.
Á þeim tíma var bókamarkaður á Íslandi það
vanþróaður að lítil von var um að komast af
sem atvinnuhöfundur, en Íslendingarnir sem
skrifuðu á dönsku virtust hitta á einhverja
strengi sem gerði að verkum að bókum þeirra
var vel tekið og þeim hampað, til að mynda af
Georg Brandes.
Í Askovskólanum sveif andi skandinavism-ans yfir vötnunum. Bæði átti skólinn sérnokkuð þjóðernissinnaða hefð, sem áttirætur að rekja til yfirgangs hins volduga
granna í suðri, auk þess sem námsmenn frá öll-
um Norðurlöndum stunduðu nám við skólann.
Í Askov urðu hugsjónir skandinavismans
Gunnari Gunnarssyni afar hjartfólgnar en þær
áttu sér að einhverju leyti rætur í hugarheimi
19. aldar rómantíkur sem sótti efnivið sinn í
fornaldarheiminn.
Löngu seinna, eftir að Gunnar Gunnarsson
var orðinn málsmetandi höfundur, skrifaði
hann greinar í blöðin þar sem hann boðaði
sameiningu Norðurlanda og endurreisn Kal-
marsambandsins.
Í hans augum voru Norðurlandabúar í raun
ein þjóð, miklu fremur en til að mynda Banda-
ríkjamenn. Með sameiningu þjóðanna áleit
Gunnar að þær gætu talað einni röddu og lifað
óáreittar í átökum stórveldanna í álfunni. Að
hans mati streymdi frumlind hins norræna
menningararfs frá íslenskum fornsögum.
Þessar hugmyndir Gunnars Gunnarssonar,
eða að minnsta kosti hinn þjóðfélagslegi angi
þeirra, þóttu draumórakenndar og höfðuðu
helst til ungra menntamanna.
Annars er dálítið skrýtið hvernig tímarnir
breyta inntaki orðanna.
Nú á dögum þykir ekki tiltökumál að tala um
skyldleika Norðulandabúa og þá eru menn
með hugann við svipuð viðhorf til velferðar-
mála, skyld tungumál, viðlíka kímnigáfu og
huglæg atriði sem birtast í bókmenntum þjóð-
anna, tónlist, kvikmyndum og svo framvegis.
En dyggð á einum tíma er glæpur á öðrum,
harmleikir breytast í skrípaleiki og skrípaleik-
ir í harmleiki; þannig er með þær hugmyndir
sem Gunnar Gunnarsson setti fram og birtust í
greina- og ræðusafninu Det nordiske rige sem
kom út 1927 og sem einnig má finna í skáldsög-
um hans frá sama tíma.
Í suðri beið örn, tilbúinn að festa klær sínar í
orð hans, en ritferill Gunnars Gunnarssonar í
Þýskalandi hófst löngu áður en nasistar kom-
ust til valda og nasistum var lagið að draga eitt
fram í bókum norrænna höfunda en horfa
framhjá öðru. Í sögulegum skáldsögum Gunn-
ars Gunnarssonar sáu þeir heiðinn anda, upp-
hafningu hefndarskyldunnar, stoltsins og óbil-
girninnar en horfðu framhjá hinu kristilega
mótvægi, mildinni og mannúðinni.
Vorið 1910 flutti Gunnar Gunnarsson tilKaupmannahafnar eftir að hafa búið íÁrósum. Árið í Árósum og fyrstu áriní Kaupmannahöfn voru ár sults og
seyru. Í Árósum fékk hann birt nokkur ljóð í
blöðunum og flutti fyrirlestra. Hann sat eins
mikið á bókasafninu og hann gat og nú opn-
aðist honum heimur franskra bókmennta Bal-
zac, Zola, Maupassant og Anatole France.
Þegar til Kaupmannahafnar kom hélt hann
áfram að mennta sig og las ekki síður heim-
spekirit en skáldskap: Nietzsche, Schopen-
hauer og Platon. Fyrsta bók Gunnars Gunn-
arssonar á dönsku var ljóðasafn sem kom út
árið 1911, en það vakti enga athygli.
Um þetta leyti kynntist Gunnar konu sinni,
sem hét fullu nafni Franzisca Antonia Joseph-
ine Jörgensen, fædd 4. apríl 1891 í Fredericia á
Jótlandi; og urðu þau hjón og lífsförunautar
um langa ævi. Þau eignuðust tvo syni, Gunnar
Gunnarsson listmálara, fæddan 1914 og Úlf
Gunnarsson, síðar yfirlækni á Ísafirði, fæddan
1919.
Árið 1929 var Gunnari kenndur sonur sem
hann gekkst við, Grímur Gunnarsson, vel
þekktur blaðamaður í Danmörku sem skrifaði
undir höfundarheitinu Grimme. Móðir hans
hét Ruth Lange, fædd 15. apríl 1899, dóttir
Svens Langes skálds. Hún var gift rithöfund-
inum Tom Kristensen 1921–1927, en eftir
skilnað þeirra hófust náin kynni með henni og
Gunnari.
Það er með bókmenntir einsog kaffi: þær
eru góðar þegar þær eru góðar. Höfundaverk
Gunnars Gunnarssonar er afar fjölbreytilegt.
Árið 1912 kemur út fyrsta bindið af Sögu Borg-
arættarinnar og strax með þeim sagnabálki
tryggir hann stöðu sína en hneigðin í sögum
hans liggur frá hinu hefðbundna til hins tilvist-
arlega með verkunum sem sigla í kjölfar Sögu
Borgarættarinnar en þau eru Ströndin, Varg-
ur í véum og Sælir eru einfaldir.
Hinar tilvistarlegu sögur Gunnars Gunnars-
sonar verða til í skugga heimsstyrjaldarinnar
fyrri. Um styrjöldina notaði Gunnar sjálfur
þau orð að sér hefði blætt inn en ekki út.
Þetta eru sögur fullar af brennivíni, eldgos-
um og brjálæði. Örlagahyggja Gunnars og
lífstrú vega salt við mikla bölsýni. En þessi
verk varða leiðina til hinna þroskaðri verka,
stórvirkjanna: Fjallkirkjunnar, Svartfugls,
Aðventu, Vikivaka og Blindhúss.
Fjallkirkjan kom út einsog áður segir á ár-
unum 1923–28 og enn verða kaflaskipti í skáld-
skapnum. Lítum á hvaða mun Halldór Lax-
ness, þýðandi Fjallkirkjunnar, sér á henni og
fyrri bókum Gunnars:
„Í fyrri bókunum sér maður höfundinn stríð-
andi og leitandi. Hann berst í senn við örð-
ugleika listar sinnar og fyrir daglegu brauði,
ásamt þjóðfélagslegri viðurkenningu, án þess
að hafa nokkurt vopn nema villtan, ósáttfúsan
sigurþorsta, og spyrnir einsog berserkur við
öllum þeim broddum, sem hið samúðarlausa
umhverfi lætur standa á hverjum umkomu-
lausum einstaklingi, sem hefur sett sér erfitt
takmark. Hann svífst einskis til þess að rödd
hans megi heyrast, og hættir ekki að slaungva
þrumuveðri sinnar eldólmu skáldgáfu yfir
landslýðinn fyren danskurinn er orðinn drep-
skelkaður og bíður með lotningu og hryllingi
eftir því, sem kann að koma næst. En þegar
þjóðin er farin að hlusta, þá yfirgefur hann
vinnubrögð hinna þungu, dramatísku drátta og
tekur að leggja rækt við hin smágervari og
hugðnæmari blæbrigði meistarastílsins. En að
sama skapi sem aukin viðurkenning breytir af-
stöðu hans í þjóðfélaginu og fjárhagsraunir
hverfa, þá veitist honum það frjálsræði og
næði, sem útheimtist til að afkasta jafnvægu,
þroskaríku, forkláruðu verki, og slíkt verk er
Kirkjan á fjallinu.“
Bókmenntirnar koma ekki til okkar íréttri tímaröð. Við byrjum á því semnæst okkur stendur í tíma, þótt þaðelsta sé kannski nýjast ef út í það er
farið.
Þegar ég las Svartfugl eftir Gunnar Gunn-
arsson minnti hún mig stöðugt á eina af mínum
eftirlætis bókum, Kött og mús eftir Günter
Grass. Í báðum þessum verkum er það hin sak-
bitna rödd sem talar.
Svartfugl kom út árið 1929 og er glæpasaga
byggð á frægu sakamáli við upphaf 19. aldar. Á
afskekktum stað vestur á fjörðum búa tvenn
hjón. Bjarni bóndi og Steinunn fella hugi sam-
an og myrða maka sína.
Þetta er æsileg saga en hún er sögð af sókn-
arprestinum sem sjálfur stendur í þeim spor-
um að hafa orðið ástfanginn af konu bróður
síns og náð henni til sín.
Þaðan sprettur hin sakbitna rödd einsog hjá
sögumanninum í Ketti og mús sem finnst eins-
og hann hafi att Jóakim Mahlke út í fífldirfsku
styrjaldarinnar.
Ég veit ekki hvort það er annað samband á
milli þessara verka en það sem ég er að mynda
nú. Samt er ekki útilokað að Günter Grass hafi
kynnst Svartfugli Gunnars Gunnarssonar og
öðrum verkum Gunnars, því á uppvaxtarárum
Günters Grass í Þýskalandi var Gunnar Gunn-
arsson einn vinsælasti höfundurinn af erlendu
bergi brotinn.
Ég held mest upp á Svartfulgl af bókum
Gunnars Gunnarssonar. Þetta er bara per-
sónulegt mat. Aðrir myndu nefna Fjallkirkj-
una, enn aðrir Aðventu.
Aðventa er líklega það verk Gunnars Gunn-
arssonar sem mesta útbreiðslu hefur hlotið.
Hún var Book of the month í stærsta bóka-
klúbbi Bandaríkjanna og hafa sumir viljað
leiða að því líkum að hún sé einn af áhrifavöld-
um að hinni frægu sögu Hemmingways, The
old Man and the Sea.
Aðventa er lítil saga að vöxtum og sú síðasta
sem Gunnar Gunnarsson sendi frá sér áður en
hann flutti aftur til Íslands. Sögusviðið er hin
hvíta auðn öræfanna og persónurnar hundur-
inn Leo, hrúturinn Eitill og bóndinn Benedikt.
Sagan er full af trúarlegum táknum sem
sóttar eru í frásagnir Biblíunnar, svo sem sag-
an af góða hirðinum. Á ensku heitir hún The
good shepard. Benedikt leggur líf sitt að veði
til að bjarga nokkrum sauðum og kemur að
lokum af fjalli með fimm slíka. Hann hefur
unnið í þágu lífsins og öðlast sátt við guð og
menn.
Aðventa tjáir hið brýna erindi höfundar við
samtíð sína. Myrkrið sem er að hellast yfir
heimsbyggðina túlkar Gunnar Gunnarsson
sem aðventu, biðina eftir ljósinu í skammdeg-
inu.
Nú erum við komin að því viðkvæmamáli sem er samband GunnarsGunnarssonar við Þýskaland nas-ismans.
Tengsl Gunnars við þýskt menningarlíf,
bókmenntamenn, þýðendur og útgefendur
voru tveggja áratuga gömul þegar nasistar
komust til valda. Gunnar kemst mjög fljótt í
samband við þýska þýðendur. Árið 1913 hefj-
ast þýðingar á verkum Gunnars.
Sælir eru einfaldir var þýdd úr dönsku um
leið og hún kom út og síðan héldu bækur Gunn-
ars að koma út á þriðja áratugnum í Þýska-
landi þar sem hann var einhver söluhæsti rit-
höfundur á bókamarkaðnum.
Mikilvægasti tengiliður í Þýskalandi við rit-
höfunda og listamenn á Norðurlöndum var
Norræna félagið í Lübeck, Die nordische
Geschellschaft, stofnað 1921. Tilgangur þess
var að efla tengslin við menningarlíf á Norð-
urlöndum og gaf það út frekar yfirlætislaust
tímarit og fór ekki mikinn.
Við valdatöku nasista verður hins vegar
breyting á. Norræna félaginu er breytt í áróð-
ursmiðstöð fyrir ímynd nasista af Norðurlönd-
um, starfsemi þess var margefld og verksvið
þess víkkað. Því er ætlað að efla norrænan
anda og norræna hugsun í Þýskalandi. Vernd-
ari félagsins – Schirmherr – varð Alfred Ros-
enberg.
Hið áður yfirlætislausa tímarit, sem enginn
man lengur hvað heitir, fær nafnið Der Norden
þar sem norrænir rithöfundar og listamenn,
ekki síst Gunnar Gunnarsson og Knut Hams-
un, eru lofaðir í bak og fyrir.
Þótt hvergi finnist jafn afgerandi stuðnings-
yfirlýsingar frá Gunnari Gunnarssyni og Knut
Hamsun við Þýskaland Hitlers er heldur ekki
hægt að segja að hann hafi rokið út í fússi úr
samkvæmi hinna steigurlátu stígvélakatta; og
enn eru þessi mál viðkvæm og umdeild og allt
of flókin fyrir þann sem hér heldur á penna til
að hann geti sest í dómarasæti og kveðið upp
úrskuð.
Ég get þó fullyrt að villimennska nasismans
er í mikilli andstöðu við þann boðskap sem
finna má í verkum Gunnars Gunnarssonar.
Einstaklingshyggja hans er lituð húmanisma
og mildi. Nasistar misnotuðu höfunda einsog
Gunnar Gunnarsson, en slíkir höfundar voru
líka barnalegir tækifærissinnar sem hljóta að
hafa þurft að loka augunum ansi oft eða blind-
ast af dýrðarljómanum.
Á þessum árum tóku að leika kaldirvindar um Gunnar Gunnarsson íDanmörku. Gunnar átti litla samleið með
vinstrisinnum og sósíalistum sem settu meg-
insvip á bókmenntir fjórða áratugarins á
Norðurlöndum. Þjóðfélagsleg gagnrýni og
krafa um pólitíska afstöðu í skáldskap var í
andstöðu við þá trúarlegu og sálfræðilegu dul-
úð sem hvíldi yfir tilvistarlegri glímu hans.
Bóndinn í Aðventu heldur til fjalla og stend-
ur úti í snjóhvítri auðn myrkursins, en Gunnar
er ekki á nokkurn hátt að fjalla um landbún-
aðarmál. Landi hans Halldór Laxness hafði
gert bóndanum eftirminnileg skil í Sjálfstæðu
fólki og í mótsögn við þá upphafningu bóndans
sem finna mátti í verkum Gunnars Gunnars-
sonar og Knuts Hamsuns. Sjálfstætt fólk er
með vissum hætti svar við Gróðri jarðar, bara
allar forsendur þveröfugar, upphafningin
eymdarlegt basl, vonlaust og óskynsamlegt.
Við getum lengi rætt um viðhorf skálda og
mistök þeirra á hinu hála svelli stjórnmálanna,
en þeim verður víst ekki breytt héðan í frá.
Hitt er eins víst að verkin standa og spyrja
hverja stund sem líður: Á ég erindi við þig? Og
þar vandast málið þegar mælikvarðar erind-
isins eru grundaðir.
Það er einnig ráðgáta hvað vakti fyrirGunnari Gunnarssyni með því aðhverfa úr hringiðunni og flytjast áæskuslóðir sínar og hefja stórbúskap.
Var víkingurinn að snúa heim með frægð og
fjársjóði í höndunum eða flýði undan gjörn-
ingaveðrum spjótanna sem nú stóðu úr öllum
áttum?
„Ég þykist þess fullviss að þeir köldu vindar
sem stundum blésu um Gunnar í Danmörku á
síðari helmingi fjórða áratugarins ýttu enn
undir heimferð hans,“ segir Sveinn Skorri
Höskuldsson í áður ívitnaðri grein, Gegn
straumi aldar. Halldór Laxness nefndi þetta
framtak skáldbróður síns „investeringu í róm-
antíkina“.
En höllin var reist. Skriðuklaustur í Fljóts-
dal tók við af Fredsholm í Bistrup á Sjálandi.
Húsið kostaði 200 þúsund krónur en það jafn-
gilti byggingarkostnaði tíu einbýlishúsa í
Reykjavík.
Jafnframt lagði Gunnar drög að stórbúskap
á jörð sinni, en þá skall stríðið á og grundvöllur
sveitalífs í bændahöfðingjastíl var ekki lengur
fyrir hendi. Nútíminn í öllu sínu veldi var kom-
inn til Íslands.
Kannski stóð Gunnar einsog Lér konungur
yfir rústum síns konungsríkis.
Þó vil ég segja um Gunnar einsog Albert
Camus um Sísífos: Ég sé hann fyrir mér sem
hamingjusaman mann.
Ég man eftir honum sem lítill drengur.
Hann var í sjónvarpinu að tala um hundinn
sinn.
Halldór Laxness þýddi öll bindi Fjallkirkjunnar á íslensku í byrjun fimmta áratugarins og sagði
hann síðar hve þakklátur hann var fyrir að hafa fengið að þreifa á hverju orði þeirrar sögu.
Myndin er tekin við Skriðuklaustur sumarið 1947.
Höfundur er rithöfundur.
Heimildir:
Halla Kjartansdóttir: Trú í sögum. Um heiðni og
kristni í sögum og samtíma Gunnars Gunnarssonar.
Studia Islandica, Bókmenntafræðistofnun Háskóla
Íslands 1999.
Matthías Johannessen: „Um Gunnar Gunnarsson“.
Bókmenntaþættir, Almenna bókafélagið 1985.
Sveinn Skorri Höskuldsson: „Gegn straumi aldar“.
Tímarit Máls og menningar, 4. hefti 1988.
Dönsk þýðing þessarar greinar birtist í Weekend-
avisen á síðasta ári.