Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. FEBRÚAR 2001
Í
TUNGUMÁLINU er ætíð fólgið vald,
að tala afhjúpar löngun í vald; á sviði
orðræðunnar er hvorki til sakleysi né
öryggi,“ sagði einn helsti hugmynda-
fræðingur tuttugustu aldar, Roland
Barthes, árið 1971. Það vald sem Bart-
hes er að tala um er í rauninni mátt-
urinn til að láta í sér heyra og eiga sam-
skipti við umheiminn og marka þar með tilvist
sína. Valdið sem orðræðan felur í sér, tjáning-
arfrelsið sjálft, er hornsteinn þeirra mannrétt-
inda sem flestir telja sjálfsögð í dag. Enda hef-
ur stór hluti hugmyndafræðilegrar umræðu
síðustu aldar snúist um rétt ólíkra hópa til að
tjá sig, skýra heimsmynd sína og sjónarhorn.
Allt frá því á sjöunda áratugnum hefur þessi
þróun meðal annars birst í baráttu kvenna fyr-
ir jöfnum rétti á við karla, kröfum ólíkra kyn-
þátta um jafnræði á öllum sviðum þjóðfélags-
ins og í kröfum þeirra sem ekki eru
gagnkynhneigðir um fulla viðurkenningu sam-
félagsins á þeim lífsmáta sem þeim er eðlis-
lægur. Allar eru þessar kröfur hluti marg-
radda orðræðu sem hefur sífellt meiri
hljómgrunn en margröddun gengur þvert á
allar fyrri hefðir um aðgreiningu, flokkun, teg-
undir og stílbrigði. Hin margraddaða orðræða
er því ef til vill mikilvægasti þátturinn í fjöl-
breytileika þeirrar menningar sem ráðið hefur
ríkjum undanfarna áratugi.
Í upphafi síðustu aldar var allt annað uppi á
teningnum. Módernisminn, sem þá var að
ryðja sér rúms byggðist á öðrum forsendum;
forsendum flokkunar þar sem sum sjónarhorn,
ákveðin orðræða og fagurfræði voru álitin öðr-
um æðri. Fjöldamenning átti því ekki upp á
pallborðið hjá módernistunum, þeir báru í
brjósti ákveðna framtíðarsýn, sem þeim
fannst fela í sér óumdeilanlega framför frá
fyrri tíðaranda. Og ef litið er til baka yfir um-
fangsmiklar hræringar tuttugustu aldar má
ekki gleyma því að módernisminn var andsvar
við ótrúlegum félagslegum, pólitískum og
tæknilegum breytingum sem byltu vestrænu
samfélagi á þeim tíma. Sviptingarnar mörk-
uðust ekki síst af flótta úr dreifbýli til þéttbýlis
og af heimsvaldastefnunni sem náði til allra
heimsins horna. Í kjölfarið fylgdi aukin
áhersla á hið veraldlega sem hafði í för með sér
hrun ákveðinna trúkerfa og kennisetninga.
Aukin áhersla á iðnvæðingu, tæknivæðingu og
fjöldaframleiðslu var það sem setti tóninn fyr-
ir framtíðina. Sú áhersla breytti lífsháttum og
viðhorfum manna næstu áratugi og náði há-
marki í kringum heimsstyrjöldina síðari.
Þrátt fyrir það hve meðvitaðir módernist-
arnir voru um óreiðu og tvístrun í sinni hug-
myndafræði, stóðu þeir samt sem áður vörð
um gömul gildi varðandi einingu. Þeir litu á sig
sem frumkvöðla á sínu sviði, álitu að vélmenn-
ingin og alþjóðavæðingin gæti fært heiminn á
áður óþekktan áfangastað á ferðalagi sínu til
betra mannlífs – og því var hugmyndin um
framtíð mannkyns ákaflega sterk í listum
þessa tíma. Öðru máli gegndi um þær kyn-
slóðir sem fæddust eftir 1945, eftir að fyrstu
kjarnorkusprengjunni var beitt til að binda
enda á hildarleik heimsstyrjaldarinnar. Firr-
ing þeirrar styrjaldar leiddi til þess að ekkert
gat nokkru sinni orðið sem áður, mannkynið
hafði lokið upp nýrri og ógnvænlegri vídd. Þær
kynslóðir sem ólust upp í kjölfarið bjuggu við
nýjan raunveruleika þar sem vissan um hugs-
anlega tortímingu mannkynsins var óaðskilj-
anlegur hluti af skilningi þeirra á umhverfi
sínu. Andspænis þeim raunveruleika var saga
mannsins, tæknilegir ávinningar og uppfinn-
ingar, byggingar og list, skyndilega bæði
óendanleg áleitin og mikilvæg, – en um leið lít-
ilsgild í því samhengi er ógnaði sjálfri tilvist-
inni.
Sú grundvallarbreyting sem þessi bitra
reynsla eftirstríðskynslóðanna hafði á ríkjandi
hugmyndafræði sýndi sig einna greinilegast í
róttækum kröfum ’68 kynslóðarinnar um
breyttar áherslur. Þeir sem ólust upp bæði við
kalda stríðið og kjarnorkuvána kröfðust frið-
samlegri úrræða í stjórnskipulagi og umbylt-
ingu hefðarinnar. ’68 hreyfingin átti því eftir
að móta hugmyndir manna um samfélagið til
framtíðar og hafði líklega meiri áhrif en nokk-
urn óraði fyrir, þótt það hafi ef til vill verið
með öðrum hætti gert var ráð fyrir í upphafi.
Módernisminn kom að hluta til fram sem
andsvar við þungu og ósveigjanlegu embætt-
iskerfi nítjándu aldar þar sem ábyrgð og verð-
mæti einstaklingsins skipti litlu. Andóf ’68
kynslóðarinnar var á líkum nótum hvað það
varðar, og í beinu framhaldi af því sem á undan
hafði gengið þrátt fyrir breyttar áherslur í
málflutningi. Sú breyting sem næst mótar
hugmyndafræði tuttugustu aldar á afgerandi
hátt, tengist kúvendingu hins vestræna heims
þar sem sagt er skilið við vélmenningu iðnvæð-
ingarinnar í hugmyndafræðilegum skilningi
og upplýsingamiðlunin tekur við. Þessi þróun
markaði sterk skil þar sem hin vélræna heims-
sýn var nokkuð sem hægt var að einangra sem
hlutlægt fyrirbrigði og skilja á þeim forsend-
um, en upplýsingamiðlun er hins vegar í eðli
sínu ósýnileg – huglæg miðað við hið vélræna
og þjónar þannig ólíku hlutverki í tíðarand-
anum. Með tilkomu tölvu- eða upplýsingaald-
arinnar, er í raun ekkert til að rísa gegn annað
en sértekningin, – sértekning hugans frá að-
stæðum sem lýsa má sem ópersónulegu afli er
stöðugt vex með framförum á sviði tölvuvís-
inda. Í samræmi við þetta ólíka eðli upplýsing-
araldarinnar, hefur lítið borið á andófi eða
höfnun á upplýsingaöldinni, samtíminn hefur
þvert á móti tekið henni fagnandi og talið sér
trú um að „upplýsingin“ leysi allan vanda og
dragi heiminn saman í hnotskurn sem auðvelt
verði að greina mannkyninu til hagsbóta.
Ekki má gleyma þætti sjónvarpsins í þess-
ari þróun, en sjónvarpið átti vissulega sinn
þátt í breytingum hins póstmóderníska heims
– þótt mótandi hlutverk þess í tíðaranda síð-
ustu aldar sé iðulega vanmetið. Því þótt heim-
ur módernistanna hafi aðeins verið farinn að
skreppa saman vegna þeirrar þekkingar sem
mannkynið bjó yfir var heimsmynd þeirra enn
háð takmörkunum fjarlægða og ólíkra sjón-
arhorna. Þeir buggu í heimi sem enn var hægt
að álíta ógnarstóran og dularfullan. Þegar
sjónvarpið kom til sögunnar afmáði það öll
landamæri og menningarmörk því það var
ekki nóg með að búið væri að grafa undan hug-
myndinni um fjarlægðir og ögra henni sem
sálrænni upplifun, heldur varð tilfinningin fyr-
ir framandleika ólíkra heimshluta og menning-
arheilda mun veikari. Þegar mörk hins fram-
andi og þess kunnuglega tóku að skarast varð
hvers kyns „jaðarmenning“ áberandi í um-
skiptum hinnar póstmódernísku hefðar, allt
þar til menn gerðu sér grein fyrir þeim hroka
sem fólst í slíkum skilgreiningum er byggðust
á forsendum ríkjandi vitundarmiðju.
Allt hefur þetta leitt til þess að á síðasta
hluta aldarinnar hefur mönnum reynst sífellt
erfiðara að þróa með sér greinagóða og sam-
hangandi tilfinningu fyrir fortíðinni og sög-
unni. Tíðarandinn hefur því markast af áleit-
inni tilfinningu fyrir eilífri nútíð þar sem það
sem kalla mætti „menningarlegt minni“ er tal-
ið fara hverfandi. Þessu ástandi bregst fólk við
með því að leita sér þekkingar á sem breið-
ustum vettvangi í gegnum upplýsingamiðlana,
þvert á svið hinnar menningarlegu samtíðar –
frekar en að teygja sig aftur í sagnfræðilegu
samhengi. Mynd okkar af heiminum ber því
sterk merki sundrungar, þar sem samheng-
islausar raddir fortíðarinnar – sumar afar af-
stæðar eða jafnvel falsaðar samkvæmt
ríkjandi söguskoðun – blandast röddum sam-
tímans.
Einn þeirra hugsuða tuttugustu aldar sem
einna best gátu lýst þeim tíðaranda sem varð
ríkjandi eftir því sem lengra leið á öldina var
argentínski rithöfundurinn Jorge Luis Borg-
es. Síendurtekið minni í sögum hans er völund-
arhúsið, táknrænt fyrir þá þversögn sem felst í
samhverfum hugans, sögunnar og tímans, sem
aðeins getur leitt til tilfinninga tendum glund-
roða eða leyndardómum. Borges trúði ekki
frumleika sköpunarinnar, hann hélt því fram
að allt sem kemur fram í orðræðu okkar hefði
verið hugsað eða skrifað áður. Og í þeim
(skáldskapar) heimi þar sem allt hefur þegar
verið skrifað eða tjáð, er um leið ekkert til
vegna þess hve orðin eru orðin mörg og hafa
lítið vægi. Í samræmi við það er tíðarandi sam-
tímans mótaður af uppsöfnuðum brotum
skáldskapar fortíðarinnar, sem umlykur okk-
ur eins og völundarhús – „þar sem maður týnir
sjálfum sér“ eins og Borges orðaði það.
Breski rithöfundurinn Jeanette Winterson
færir áþekka hugmynd í skáldlegan búning í
einni sögu sinna. Hún segir frá borg þar sem
lífið er þeirrar náttúru að allt sem fólk segir
hlutgerist í orðum sem svífa um yfir borginni.
Sérstakar hreinsunardeildir sjá um að sópa
orðunum saman og fjarlægja þau svo hægt sé
að sjá til sólar. Orðræða liðins tíma er því stöð-
ugt sýnileg, en hún er óþörf, orðin að eins kon-
ar samhengislausri orðamengun. Og í takti við
samtíma sinn lætur Winterson orðræðu hins
liðna víkja svo hún kæfi ekki það sem mönnum
liggur á hjarta á líðandi stundu. Þannig verður
hlutskipti þessarar hlutgerðu orðræðu fortíð-
arinnar táknmynd fyrir áframhaldandi frelsi
til tjáningar.
Af reynslu ’68 hreyfingarinnar má ráða að
vægi orðræðunnar kemur berlegast í ljós þeg-
ar ógn steðjar að henni – þegar hún velgir
valdhöfum og stofnunum samfélagsins undir
uggum og er hvað umdeildust. Í menningar-
heimi okkar þar sem orðræðan er orðin svo
mikil að vöxtum að hún gæti byrgt samtím-
anum sýn, eins og í bók Jeanette Winterson,
óttast margir að gleymskan ein taki við eins og
drepið var á hér að ofan. Nú þegar hugmyndir
um minnið hafa verið færðar yfir á kísilkubba
og tölvur er auðvelt að mikla fyrir sér hættur
menningarlegs minnisleysis.
Andreas Huyssen, einn atkvæðamesti
menningarfræðingur samtímans, hefur gert
tilraun til að skilgreina ótta samtímans við
gleymskuna í bók sem hann nefnir „Twilight
Memories – Marking time in a Culture of Am-
nesia“ sem útleggja mætti sem „Minningar
húmsins – tilvist í menningu minnisleysisins“.
Hann leggur áherslu á þá hugmynd að minnið,
bæði minni einstaklinga og menningarlegt
minni samfélaga, sé ávallt óáreiðanlegt enda
mótað af gleymsku, afneitun og bælingu.
Meira að segja opinber minnismerki eru
byggð á sandi óminnisins enda fljót að hverfa
eða missa merkingu sína þegar samfélagið
breytist. Við höfum því uppgötvað að samtím-
inn hefur óhjákvæmilega áhrif á fortíðina og
það hvað við leggjum á minnið. Þrátt fyrir ótta
okkar við minnisleysi síðustu tíma, erum við
því ákaflega upptekin af fortíðinni og þeim
minningum sem við eigum þaðan, hvort heldur
þær minningar rata inn á söfn (sem sjaldan
hafa notið meiri vinsælda), í minnismerki um
ákveðna viðburði (t.d. styrjaldir) eða eru „end-
urunnar“ í listsköpun samtímans. (Þennan
aukna áhuga á söfnum má ef til vill að hluta
rekja til takmarka sjónvarpsins og tölvunnar,
þar sem einungis er hægt að virða fyrir sér eft-
irmyndina og hlutlægni veruleikans er máð
út.)
Hugtakið minni hefur því fengið nýja merk-
ingu í samtímanum samkvæmt skilgreiningum
Huyssen. Minnið er ekki lengur álitið óbrigð-
ult, það er ekki lykill samtíðarinnar að óbreyt-
anlegri og stöðugri fortíð, heldur miklu fremur
teygjanlegt hugtak sem býr í húminu, þessari
óræðu vídd á mörkum dags og nætur – eða for-
tíðar og framtíðar. Í þessum skilningi verður
minnið sá efniviður sem er uppspretta allrar
orðræðu samtímans, drifkraftur hennar og
vald.
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Minnið er ekki lengur álitið óbrigðult, það er ekki lykill samtíðarinnar að óbreytanlegri og stöðugri fortíð, heldur miklu fremur teygjanlegt hugtak sem býr í húminu,
þessari óræðu vídd á mörkum dags og nætur – eða fortíðar og framtíðar.“
ORÐRÆÐAN OG MENNING
GLEYMSKUNNAR
Höfundur er bókmenntafræðingur
og blaðamaður á Morgunblaðinu.
E F T I R F R Í Ð U B J Ö R K I N G VA R S D Ó T T U R