Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. FEBRÚAR 2001
Í
PARÍS hefur að undanförnu staðið yfir
sýning sem fjallar um framtíðarsýn
ólíkra menningarheima frá fornu fari
og allt fram á 20. öld. Sýnd eru listaverk
og þjóðminjar sem endurspegla þann
ótta og þær vonir sem þjóðfélög heims-
ins báru til framtíðarinnar. Vel er að
sýningunni staðið og einkar forvitnilegt
að ganga um sali Grand Palais og skoða hvern-
ig list- og sagnfræðingar hafa ákveðið að nálg-
ast svo umsvifamikið efni. Að auki var gefin út
mjög vönduð sýningarskrá þar sem þekktir
fræðimenn velta fyrir sér efni sýningarinnar
eða gera grein fyrir mikilvægum þáttum í
framtíðarsýn mannsins í lærðum texta. Margt
forvitnilegt kemur fram í skránni og var mikið
stuðst við hana við samningu þessarar greinar
þar sem nokkrar ,,framtíðarsýnir“ hins vest-
ræna heims eru útlistaðar.
Mundu að þú munt deyja
Mannkynið á sér að minnsta kosti eina sam-
eiginlega framtíðarvitund, dauðann. Það er al-
veg sama hvar við drepum niður, hvort sem um
ræðir háþróað nútímaþjóðfélag eða frumstæð-
an ættbálk einangraðan frá öðrum samfélög-
um, framtíðarsýn manna beinist alltaf ein-
hvern tímann að dauðanum. Dulin og ljós
óskhyggja mannsins frá aldaöðli hefur verið sú
að sigrast á honum og sennilega hafa nær flest
ef ekki öll samfélög heimsins svarað á einhvern
hátt spurningunni um hvað tekur við eftir jarð-
vist hvers og eins. Stór þáttur helgisiða og trú-
ar er einmitt tengdur dauðanum. Hver titrandi
sál sem á þá vissu eina að ,,eitt sinn skal hver
deyja“ hefur þannig frá ómunatíð reynt að
tryggja sér einhvers konar eilífð í samræmi við
trú sína og siði samfélagsins.
Trúin á líf eftir dauðann á sér marga fylgj-
endur enda ekki um nýtt fyrirbæri að ræða.
Heiðin trú sem og kristin hefur ýtt undir vonir
manna um að vistin hér á jörðu sé ekki sú eina.
Forfeðradýrkun ýmissa ættbálka í Afríku,
Suður-Ameríku, Eyjaálfu og víðar er líka einn
angi þeirrar trúar sem boðar líf eftir dauðann.
Trú Kínverja og fleiri þjóðfélaga Austurlanda
á tvískiptingu sálar við dauðann endurspeglar
líka að endalokin séu aðeins upphafið að öðru. Í
fornöld lögðu Egyptar einnig mikið upp úr
greftrunarumbúnaði manna, ekki síst væru
þeir konungar eða valdamenn. Hin vandasama
múmíugerð var t.d. einn þáttur í að hjálpa sál
hins dauða um ferðaveg sinn. Því hefur þannig
verið haldið að mannkyni svo langt aftur sem
vitað er að dauðinn feli ekki í sér endalok held-
ur geti þvert á móti verið um að ræða ánægju-
legt upphaf að einhverju öðru, jafnvel betra
lífi. Að minnsta kosti er öruggt að slíkt tal og
trú hefur róað margan manninn þegar hug-
urinn hefur verið farinn að ókyrrast vegna
þess hvað taki við næst.
Minnismerki velgjörðarmanna
Eitt af merkilegustu táknum um eilífðina
sem maðurinn hefur byggt og við höfum enn
fyrir augum eru píramídar Egypta. Þeir eru
grafhýsi konunga, á stundum nefndir furðu-
verk fornaldar, vel yfir 4000 ára gamlir. Svo
gamlir eru þeir að það er ekki hægt að ætlast
til þess að nokkur maður geti á skynsamlegan
hátt gert sér grein fyrir hversu háan aldur þeir
bera í raun. Þessi grafhýsi voru reist til að
standa um eilífð alla, enda aldrei ráðist í stór-
virki nema til að það endist ,,að eilífu“. Kannski
má segja að píramídar Egypta séu sýndar-
veruleiki eilífðarinnar hér á jörðu. Minnis-
merki þagnaðs fótataks þar sem spor þess eru
enn sýnileg. Vonir manna um að gleymast ekki
eftir að jarðvist lyki er gömul saga og ný. Frá
fornu fari hafa höfðingjar og velgjörðarmenn
ýmissa samfélaga, sumir hverjir sjálfskipaðir,
valið að skilja eftir sig merk verk til að gleym-
ast ekki eftirlifendum. Húsbyggingar eða önn-
ur stórvirki manna hafa oftar en ekki þjónað
slíkum tilgangi. Rómverjar voru t.d. mjög dug-
legir við slík verk. Keisarar þeirra létu reisa
sigurboga, hof, styttur, hringleikahús og leik-
vanga af minnsta hugsanlega tilefni og báru
flest þessara mannvirkja nafn þess sem þau lét
reisa. Risamannvirki, svo sem áveitur, varn-
armúrar, hof og hallir, handa þjóðum eru
vissulega öðrum verkum fremri og bera vott
um rausn konunga. Þannig var almenningi
þjónað, en einnig guðunum, og nafni byggjand-
ans var haldið á lofti löngu eftir dauða hans.
Hvar geymist nafn þess stórhuga, framsýna,
örláta manns sem valdið hafði, betur en grafið í
stein eða í nafni þekktrar byggingar?
Biðin eftir heimsenda
Þegar gluggað er í miðaldasöguna birtist
heimsendatrúin sem sterkur þáttur í lífi fólks á
þessum tíma. Slík skuggamynd miðalda hefur
að minnsta kosti verið dregin upp án afláts í
skólabókum, þó að í dag vilji margir reyna að
upphefja þennan tíma sem var merkilegur fyr-
ir svo margar sakir. Margir fræðimenn hafa
meðal annars reynt að varpa ljósi á það að
heimsendahræðslan nær í raun ekki hámarki
fyrr en á tímum endurreisnar, þeim tímum
þegar vísindi og framfarir heimsins eru að
komast á skrið. Það er til dæmis talið mjög
ólíklegt í dag að menn hafi yfirleitt hræðst að
dómsdagur sá sem Jóhannes birtir mönnum í
Opinberunarbók Biblíunnar yrði árið 1000, það
sé aðeins tilbúin þjóðsaga frá 15. öld. Þessu til
útskýringar hafa fræðimenn bent á að tímatal
manna hafi verið mjög brigðult og ekki mikið
samræmi í því á þessum tíma. Menn hafi ekki
vitað með vissu hvaða ár var né hversu gamlir
þeir voru. Einnig gætti óáreiðanleika í heim-
ildum um það hvenær Kristur fæddist. Tíminn
var á reiki og fréttir bárust ekki hratt á milli.
Heimsendaóttinn var þó vissulega til þó að
menn hefðu mismunandi skoðanir og útreikn-
inga á því hvenær von væri á dómsdegi. Ýmis
teikn voru talin á lofti um að styttist í endalok
jarðlífsins, sérstaklega á tímabilinu 1348–1648.
Á þessum tíma gengu drepsóttir yfir megin-
land Evrópu, sú skæðasta var eflaust svarti
dauði (1348–1351), sem kirkjunnar menn pre-
dikuðu að væru aðeins lítilmótlegar refsingar
syndugra þjóða og söfnuða. Einnig voru styrj-
aldir tíðar þar sem hin kaþólska kirkja var yf-
irleitt tengd málum, svo ekki sé minnst á trúar-
bragðastyrjaldirnar sem leiddu til klofnings
kaþólsku kirkjunnar. Hvernig var hægt að
ímynda sér annað en að heimurinn væri á
hraðri leið til glötunar? Þessi gamli heimur.
Hræðsla manna stigmagnaðist og trúaróttinn
varð slíkur að galdraofsóknir náðu hámarki á
endurreisnartímum og þrifust vel í slíkri and-
ans angist. Fróðir menn eyddu miklu erfiði í að
reyna að túlka þau tímamörk sem gefin eru
upp í Opinberunarbókinni og sjálfur Kristófer
Kólumbus skrifaði árið 1501 að heimsendir
yrði 155 árum síðar. Fleiri töldu að endalok
heimsins yrðu árið 1656, stóð ekki einmitt
skrifað í hinni hebresku Biblíu að Nóaflóðið
hefði orðið árið 1656 fyrir Krist? Orðbragð
Lúters og hans manna þegar þeir stóðu uppi í
hárinu á kaþólsku kirkjunni ber einnig vott um
þessa heimsslitahugsun. Þeir kölluðu páfann
meðal annars antikrist og töluðu um Róma-
borg sem hina „nýju Babýlon“, hina spilltu
borg, hóruna sjálfa. Slíkt orðbragð var orðið
algengt á þessum tíma þegar menn héldu að
héðan yrði ekki aftur snúið, í raun var engu að
tapa og ekki ráðlegt að berjast gegn betri vit-
und á þröskuldi slíkra hamfara sem voru í
vændum.
Listasagan er svo sannarlega prýdd verkum
heimsslitaspár Jóhannesar. Óttinn eflir sköp-
unarþörf mannsins og sköpunarþörfin frið-
þægir manninum í trúarótta hans. Óttinn hélt
mönnum við efnið og framúrskarandi listaverk
gátu ekki annað en komið áleiðis skilaboðum,
hvort sem þau voru klöppuð í stein dómkirkna
eða máluð á léreft.
Vonin um betra líf
Í dag geta nánast allir íbúar hins vestræna
heims sagt að þeir óttist ekki dómsdag þann
sem Jóhannes sá og skýrir frá í Opinberunar-
bók sinni. Undantekningarnar eru þó til og víst
er að nokkrir ,,sértrúarsöfnuðir“ líta slíkan
dómsdag hýrum augum. Vísindamenn í dag
spá öðrum heimslokum en Biblían og hafa jafn-
framt bent á hver ábyrgð okkar er á því að
hringrás lífsins haldist óbreytt. Maðurinn býr
því ekki lengur við þá hræðslu að alheimurinn
farist næsta dag. Samkvæmt vísindamönnum
höfum við fyrir nokkru hafið siglinguna að
feigðarósnum og enn er von ef við förum betur
að huga að jörðinni. Kirkjan boðaði, og boðar
enn, að ávallt væri tími til að breyta lífsháttum
til batnaðar og þannig skapa sér betra líf fyrir
„Hornsteinn“ tekinn úr súlu byggingar frá botni Miðjarðarhafsins. 2. öld f. Kr. Louvre-safn, París.
Grandes Chroniques de France: Jerúsalem
Sainte-Geneviève
Eitt frægasta dómsdagsverk listasögunna
Metropolitan-sa
FRAMTÍÐARSÝNIR
FYRRI ALDA
E F T I R H Ö R P U Þ Ó R S D Ó T T U R
Í Grand Palais í París stendur yfir sýning sem fjallar
um framtíðarsýn ólíkra menningarheima frá fornu
fari og allt fram á 20. öld. Hér er stiklað á stóru um
sýninguna og viðfangsefni hennar sem er mönnum
sérlega hugleikið um þau tímamót sem nú eru nýliðin.