Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. MARS 2001
Sá besti, sá versti og sá næstbesti
H
ELDUR þann versta en
þann næstbesta“ (78).
Fleyg orð Snæfríðar Ís-
landssólar eru einn besti Ís-
lendingasagnastíll sem
skrifaður var á tuttugustu
öld og líklega hægur vandi
að sannfæra þá sem ekki
þekkja til að hér fari orð úr Íslendingasögu.
Talið um þann versta og þann næstbesta eru
enda haganleg vísun í ein fleygustu orð Íslend-
ingasagnanna: „Þeim var eg verst er eg unni
mest.“ Verst og mest, verst og næstbest. Þessi
orð tengja Snæfríði Íslandssól Guðrúnu Ósvíf-
ursdóttur. Guðrún var sem kunnugt er kurteis-
asta kona á Íslandi, stórættuð og átti meira
skart en aðrar konur. Í Laxdælasögu er gengið
út frá því sem eðlilegu að hún eigi ágætasta
mann á Íslandi, Kjartan Ólafsson. Af því verð-
ur ekki. Þetta er sama flétta og í Íslandsklukk-
unni. Snæfríður orðar hana svo við föður sinn
áður en hún fer með Íslendingasagnasetn-
inguna: „Konu sem þekt hefur ágætan mann
finst góður maður hlægilegur.“ (78)
Eðlileg ályktun lesenda er að þeir séu stadd-
ir í Íslendingasögu frá 20. öld og að fleygyrði
Snæfríðar séu ævisaga í einni setningu, hér sé
kominn kjarni hlutskiptis hennar. En það er
fjarri lagi. Snæfríður og Guðrún bera báðar
saman karlmenn. Guðrún hefur nefnt fjóra
menn en hjá Snæfríði eru þrír í kjöri. Arnas
Arnæus, Sigurður Sveinsson dómkirkjuprest-
ur og Magnús í Bræðratungu. Orðin á undan
fleygyrðum Snæfríðar gera að verkum að óhjá-
kvæmilegt er að líta svo á að Sigurður sé næst-
bestur á eftir Árna. Þá virðist gefa auga leið að
Magnús í Bræðratungu sé sá versti og að Snæ-
fríður standi við hótun sína og gangi að eiga
þann versta.
En Íslandsklukkan er ekki alveg svona
klippt og skorin. Hún er engin Íslendingasaga
og orð Snæfríðar eru ekki ævisaga hennar í
hnotskurn. Er Magnús í Bræðratungu sá
versti? Í sögunni er honum lýst sem mynd-
arlegum manni, stórættuðum og auðugum.
Hann er sagður hár og herðabreiður (59), slétt-
ur og fríður og „konur sögðu að hann væri
manna best eygur“ (164). Raunar fylgja jafnan
fyrirvarar um ólund hans, grettur og í bókinni
eru myndrænar fylliríssögur af Magnúsi. Öll-
um brögðum er beitt til að lesendur fái ógeð á
Magnúsi en um leið fylgja með málsbætur.
Magnús er myndarlegur maður og stundum
vegur það eitt upp á móti drykkjuskap og hvers
konar löstum. Eða eins og Snæfríður orðar það
sjálf: „Margt gæti ég fyrirlátið þér Magnús
minn, hefðirðu ekki látið berja úr þér þessar
tvær framtennur í fyrra.“ (159) Magnús er hlé-
drægur og friðsamur ódrukkinn og elskar konu
sína skilyrðislaust, öfugt við aðra vonbiðla
hennar sem ýmist predika yfir henni eða setja
hana í annað sæti.
Húsfreyjan í Bræðratungu kallar sig „mikla
hamingjukonu“ skömmu áður en hún hittir
Arnam Arnæum á ný (178) – þó að raunar sé
varasamt að treysta orðum Snæfríðar eins og
ég mun víkja að. Það er allsendis óvíst að Snæ-
fríður standi við orð sín og gefist hinum versta.
Í öllu falli hefur hún áður en sagan er öll gengið
að eiga hinn næstbesta. Eins er málum blandið
hvort sá besti (Arnas Arnæus) sé í raun og
sanni sá besti. Orðum Snæfríðar er því ekki
treystandi og þessi persóna þarfnast nánari
skoðunar.
Íslandssól
Snæfríður Íslandssól er vitaskuld merking-
arþrungið nafn. Nafnið Snæfríður táknar hið
fagra snæland og svo bætist sólin við ísinn í
seinni hluta nafnsins. Það er hægt verk að finna
Snæfríði stað í þjóðernispólitískri túlkun á Ís-
landsklukkunni. Snæfríður er táknmynd Ís-
lands. Hún er fjallkonan. Hún er álfakropp-
urinn mjói. Hún er hið ljósa man. Fræðimenn
hafa hrifist með og túlkað Snæfríði sem gyðju,
drottningu, fjallkonu, Maríu mey eða Guðrúnu
Ósvífursdóttur.
Íslandsklukkan kom út frá 1943 til 1946.
Þetta verk er samið nánast eins og óður til lýð-
veldisins Íslands sem var stofnað á Þingvöllum
árið 1944. Halldór Laxness hefur sjálfur sagt
svo frá að við stofnun lýðveldisins hafi verið
hringt klukkum og ókunnur maður hafi undið
sér að honum og sagt að nú væri farið að
hringja Íslandsklukkunni aftur. Í þessari túlk-
un er öll þessi mikla saga skilin sem eftirmáli
við harmleikinn í fyrsta kafla hennar, þegar Ís-
landsklukkan sjálf var brotin niður. Það er hinn
eiginlegi hátindur sögunnar ef hún er skilin
þjóðernispólitískum skilningi og varla hefði
nokkur annar en Halldór Laxness þorað að
byrja sögu sína á hátindinum.
Ég man eftir að hafa tekið próf úr sögunni
þegar ég var í níunda bekk grunnskóla. Ein
spurningin var svona: Hvað táknar Íslands-
klukkan? Ég svaraði: Hún táknar þjóðina eða
þjóðarsálina og fékk fyrir eitt feiknarmikið R.
Svarið er vitaskuld rétt en spurningin kannski
ekki. Áhugaverðara er að spyrja: Hvernig
táknar Íslandsklukkan? Hvers vegna klukka?
Svarið við þeirri spurningu gæti verið í þá átt
að klukkan kalli þjóðina saman, lærða og leika.
Hún veki og safni saman. Hún tákni samstöðu
og þjóðareiningu en um leið vakandi vitund um
eigin tilveru.
Íslandsklukkan er auðvitað þjóðernispóli-
tískt verk og það er fráleitt að hafna þeim skiln-
ingi, jafnvel nú þegar sterk andúð á þjóðern-
ishyggju í flestum myndum mótar orðræðu
menntamanna. Aftur á móti hefur Íslands-
klukkan verið nánast rígföst í viðjum þjóðern-
ispólitískrar túlkunar og nýr skilningur á verk-
inu fæst aðeins ef reynt er að losa aðeins um
þau bönd. Það er það sem ég ætla að reyna og
held því um leið fram að eitt aðalfórnarlamb
hinnar þjóðernispólitísku túlkunar sé fjallkon-
an fríð, Snæfríður Íslandssól.
Á einum stað í Íslandsklukkunni segir Snæ-
fríður: „Ég er manneskja“ (69). Skömmu síðar
spyr hún föður sinn að því hvort hún sé ekki
manneskja. Snæfríður virðist í vafa sjálf um
hvort það sé ómaksins vert að gleyma gyðj-
unni, drottningunni og fjallkonunni og huga að
konunni.
Hvaða öxi?
Fyrstu orð Snæfríðar eru ekki síður fleyg en
vísunin í Guðrúnu Ósvífursdóttir. Sviðið er kot-
ið á Rein. Inn í það hreysi arkar heil hersing
fyrirfólks og í hópnum hið ljósa man. Hún er
sögð ljóðræn ímynd systur sinnar, augun óver-
aldleg eins og himinbláminn og bros hennar
óskylt mennsku lífi. Í stuttu máli: Óveraldleg
og ómennsk ímynd. Snæfríður er fyrst og
fremst ó-. Þá sjáum við hana líta á Arnas Arn-
æus, ósjálfrátt bros hennar orðið að felmtran.
Hefst þá grótesk sena með vangefnum syni og
tveimur líkþráum konum uns Snæfríður snýr
sér frá með ópi, grúfir sig upp að Arnæusi og
segir: „Vinur, hví dregurðu mig inní þetta
skelfilega hús?“ (28)
Fleira þarf Snæfríður ekki að segja í það
sinn. Tvennt vekur athygli. Annars vegar að
Snæfríður er rödd sannleikans; fyrirfólkið er
statt í skelfilegu greni. En Arnas Arnæus
hugsar aðeins um handrit og allir aðrir eru of
kurteisir til að láta nokkuð uppi. Aðeins Snæ-
fríður bregst eðlilega við og talar ekki eins og
fjallkona og gyðja heldur eins og venjuleg
kona. Um leið lýsa orð hennar mótþróa sem á
eftir að einkenna tal hennar. Snæfríður er óvilj-
ug; tekur ekki þátt í leikritinu sem þarna er
sett á svið.
Við sjáum hana næst í Skálholti og enn er
hamrað á því hvað Snæfríður sé ekki. Hún er
ótrúlega grönn og stríkkað hefur á munninum
„einsog við óeðlilegt átak“ (56). Hún horfir á
gömlu konuna, móður Jóns, úr „einhverskonar
órafjarlægð“. Snæfríður er fjarlæg, óeðlileg,
ótrúleg. Annarshugar og varirnar lokaðar.
Mynd Snæfríðar er kynlega neikvæð: fjarlægð,
lokun, blekking og hið stöðuga ó- í lýsingunni.
Fyrstu viðbrögð hennar eru ólíkindalæti:
„Hver þekkir gamlar konur á Íslandi í sundur,“
segir hún og þegar minnst er á lítið kot segir
hún: „Hver kann að gera greinarmun á þeim?“
Snæfríður þykist ekkert skilja og svarar engu
heldur spyr stöðugt á móti. Þegar gamla konan
segist vilja biðja hana að frelsa son sinn segir
Snæfríður „Mig? Son þinn? Frá hverju?“ og
þegar gamla konan segir: Frá öxinni er við-
kvæðið: „Hvaða öxi?“ (57)
Snæfríður þráspyr viðmælendur sína. Næst
sjáum við dómkirkjuprestinn hjá henni og hún
heldur uppteknum hætti: „Er ég vön að vera
hrædd? … Er ég þá dáin?“ (66–67). Þegar syst-
ir hennar, byskupsfrúin, vill fá hana til að skilja
við Magnús mann sinn og hefur haldið langa
ræðu um það spyr hún: „Um hvað ertu að
tala?“ (176) og eins tekur hún á móti öllum
gestum sem koma til hennar í Bræðratungu.
Fyrst kemur dómkirkjupresturinn og síðan
Jón Hreggviðsson, hvor með sitt erindi. En
Snæfríður þykist ekkert skilja eða muna og
GYÐJA EÐA
BÓLUGRAFIN
EKKJA?
ÓÞJÓÐLEG TÚLKUN Á ÍSLANDSKLUKKUNNI
„Fjallkonur og gyðjur eru ímyndir sem fólk í
sjálfstæðisbaráttu býr til, sér til styrkingar. En þó að
höfundi Íslandsklukkunnar sé umhugað um sjálfstæði
landsins fjallar sagan einnig um sama efni og
fyrri sögur skáldsins, um fátækt og stéttaandstæður
og líf þjóðar sem lifir nánast við hungurmörk
án þess að eiga sér von.“
Halldór Laxness
Ljósmynd frá Þjóðleikhúsinu
„Fræðimenn hafa hrifist með og túlkað Snæfríði sem gyðju, drottningu, fjallkonu, Maríu mey
eða Guðrúnu Ósvífursdóttur.“ Herdís Þorvaldsdóttir í hlutverki Snæfríðar Íslandssólar og Brynj-
ólfur Jóhannesson í hlutverki Jóns Hreggviðssonar í frumuppfærslu leikgerðar ́Halldórs Laxness
á Íslandsklukkunni í Þjóðleikhúsinu 1950.
E F T I R Á R M A N N J A K O B S S O N