Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. MARS 2001
Á
ÁRABILINU frá
1877 og framund-
ir 1940 vissi hvert
mannsbarn í
Reykjavík og á
Suðurlandi um
Kolviðarhól, án-
ingar- og gisti-
staðinn við brún Hellisheiðar. Aðstöð-
unni þar átti fjöldi manns líf að launa
og þar leituðu skjóls háir sem lágir,
allt frá flökkurum til Íslandsráðherra
og Kolviðarhóll var jafnvel viðkomu-
staður Friðriks konungs VIII í Ís-
landsför hans 1907. Segja má að húsin
„á Hólnum“ hafi verið lífsnauðsynleg
björgunar- og aðhlynningarstöð fyrir
menn og hesta. Eftir hrakninga í
ófærð og illviðrum á Hellisheiði og í
Svínahrauni var ómetanlegt að kom-
ast í húsaskjól, geta þurrkað föt sín,
fengið matarbita, svo og heytuggu
handa hestum.
Menn komu á Hólinn fótgangandi
og stundum aðframkomnir; sumir
voru frægir förumenn, aðrir á leið í
verið með föggur sínar og skrínur á
bakinu. Lengi vel voru þó flestir ríð-
andi með hesta undir böggum, ýmist í
lest eða ráku þá lausa, unz hestvagna-
tímabilið hófst. Þá var ekki lengur
hægt að fara brattann stíginn upp
Hellisskarðið ofan Kolviðarhóls, held-
ur var þá rudd braut suður með
Reykjafelli og upp á Hellisheiðina um
Hveradalabrekkur. Lengi lá Suður-
landsvegurinn sömu leið framhjá Kol-
viðarhóli og þaðan vestur yfir Svína-
hraun. Gistihúsið á Hólnum, hátt og
reisulegt með þremur burstum, var
rekið löngu eftir að bílaöld gekk í
garð. En eftir að krókurinn upp að
Kolviðarhóli var tekinn af og vegur-
inn lagður skemmri leið, fór svo að
þessi frægi gististaður varð utan við
alfaraleiðina. Árið 1977 urðu þau
tímamót að húsið var brotið niður og
síðan hefur Kolviðarhóll svo að segja
fallið í gleymslu og dá.
Sá skortur á menningarlegum
metnaði, eða barbarismi, sem lýsir
sér í því að brjóta niður eitt prýðileg-
asta verk Guðjóns Samúelssonar
húsameistara, er ótrúlegur og verður
vikið að því í síðari hluta greinarinn-
ar. En um leið og búið er að afmá öll
ummerki um þennan fyrrum fræga
gististað eru þeir einnig ómaklega
gleymdir sem byggðu upp Kolviðar-
hól og sinntu hjálparstarfi jafnframt
því að sjá gestum fyrir veitingum og
húsaskjóli, framan af við óbjörguleg
skilyrði. Þar ber hæst hlut þrennra
hjóna: Jóns Jónssonar og Kristínar
Daníelsdóttur á frumstigi þessarar
þjónustu, síðan Guðna Þorbergssonar
og Margrétar Jónsdóttur fram til
1905 og þá tóku við frægustu gest-
gjafar staðarins, Sigurður Daníelsson
og Valgerður Þórðardóttir, fólk sem
allir Sunnlendingar vissu þá deili á.
Umhverfi og alfaraleiðir
Þjóðleiðin forna úr Árnessýslu til
Mosfellssveitar lá úr Ölfusi upp
Kamba og þaðan vestur á Hellisheiði,
austan við Hurðarás, en þaðan í sjón-
hendingu í Hellisskarð ofan við Kol-
viðarhól. Upp og niður úr skarðinu
var hægt að komast með klyfjahesta,
en alls ekki með hestvagna. Þegar
komið var niður úr Hellisskarði lá
leiðin um Bolavelli, vestur með Hús-
múla og síðan um norðanvert Svína-
hraun, framhjá Lyklafelli og oft var
komið í byggð hjá Elliðakoti í Mos-
fellssveit. Þessi leið milli byggða var
talin rösk þingmannaleið, eða um 35
km. Í lýsingu Ölfushrepps frá 1703 er
leiðinni lýst og segir þar að vestari
partur Hellisheiðar sé „víða með
sléttum hellum og hraungrjóti, án
gatna sem (sem) hestanna járn gafa
gjört, og auðsjáanlegt er…“
Þessar hestagötur sem markast
hafa í hraunhelluna af umferð járn-
aðra hesta sjást mjög greinilega á
þriggja km kafla, en eftirtektarvert
er, að þær skuli hafa verið orðnar svo
greinilegar fyrir 300 árum. Hurðarás
var aftur á móti svo nefndur vegna
þess, að þegar þangað kom á aust-
urleið yfir heiðina var allt í einu eins
og hurð væri opnuð og víðerni Suður-
lands blöstu við, allt til Vestmanna-
eyja.
Sveinn Pálsson náttúrufræðingur
minnist á hestagötuna í hrauninu í
lýsingu sinni frá 1703 og finnst gatan
með ólíkindum regluleg og bein. Til-
gáta hans, að öll Hellisheiði hafi gosið
í einu er þó fjarri lagi; það vita menn
nú. Eins er Sveinn á villigötum þegar
hann segir þetta fyrst hafa gerst árið
1000 „og síðan margsinnis“. Kristni-
tökuhraunið frá árinu 1000 rann úr
Eldborg, en var reyndar síðasta
hraunið sem runnið hefur á þessum
slóðum. Öll önnur hraun eru eldri.
Svínahraun hafði runnið úr Leit-
inni, eldstöð skammt frá hinni, fyrir
um 4800 árum; fyrst í norður í áttina
að Kolviðarhóli, en síðan eftir mjóum
farvegi í vestur, allar götur niður í
Elliðaárvog. Þetta hraun náði ekki al-
veg norður að fjöllunum. Milli þeirra
og hraunsins urðu með tímanum til
grösugir vellir sem vel sjást frá Kol-
viðarhóli. Enda þótt þeir kunni að
virðast búsældarlegir lagði enginn í
að nema þar land.
Við Bolaöldu, vestan hraunsins, eru
sýslumörk; Kolviðarhóll var og er í
Árnessýslu. Norðvestur frá Kolviðar-
hóli rís Húsmúlinn, Skarðsmýrarfjall
er í norðaustur, en Reykjafell þegar
litið er til suðurs. Útsýnið af hólnum
þar sem gistihúsið stóð er opið vestur
yfir Svínahraun og yfir Miðdalsheiði.
Þegar frá eru skildar grasflatir, fyrr-
um tún á Kolviðarhóli, er útsýnið
mestan part yfir hraun og fjöll, en
grýtt brekkan í Hellisskarði að baki.
Viðureign Kolviðs og Búa
Enda þótt Kolviðarhóll eigi sér all-
langa sögu sem áningar- og gististað-
ur er hann einnig sögustaður, svo
nefndur eftir Kolviði á Vatni (Elliða-
vatni) sem barðist við þann mikla
kappa Búa Anríðsson eftir því sem
Kjalnesingasaga hermir. Í sögunni er
hann reyndar ýmist nefndur Kolfinn-
ur eða Kolfiðr. Vildu báðir eiga Ólöfu
hina vænu í Kollafirði og höfðu háð
einvígi þar sem Búa veitti betur, en
báðir lifðu. Ekki lét Kolviður sér það
að kenningu verða og sat um líf Búa,
sem var á heimleið frá Noregi og
hafði gengið frá skipi á Eyrum (Eyr-
arbakka).
Kolviður á Vatni hafði spurn af út-
komu Búa og lét njósna um ferðir
hans. Reið hann við tólfta mann í fyr-
irsát í Öxnaskarði ofan við Kolviðar-
hól. Biðu þeir við þann stein, rétt við
götuna, sem nú er kallaður Bola-
steinn. Búi varð var við fyrirsátina af
skarðinu og reið að steini einum mikl-
um; sneri hann baki að steininum svo
ekki varð komizt aftan að honum.
Skiptust þeir Búi og Kolviður á orð-
um og kvaðst Kolviður ætla að njóta
þess að vera með flokk manna á móti
ATHVARF Á LEIÐ YFIR HELLISHE
KOLVIÐARH
Kolviðarhóll 1907, árið eftir að Sigurður Daníelsson keypti húsin af Guðna Þorbergssyni. Ferðamannahesthús, hlað
til hægri og síminn er nýkominn. Þetta er á tímaskeiði hestvagnanna.
E F T I R G Í S L A S I G U R Ð S S O N
Frumstæður kofi á Bolavöllum var lagður niður og sæluhús reist á
Betra hús reis þar 1877 og þá var sæluhúsvörður ráðinn. Eftir 188
var úrvalsfólk á Hólnum, fyrst við frumstæð skilyrði og starfið fólst
aðframkomnum ferðamönnum ofan af Hellisheiði og úr Sv
Drykkjuskapur var algengur á ferðalögum, einkum á leið úr ka
tímaskeið lestaferða, síðan hestvagnatímabilið og loks b
Morgunblaðið/Gísli Sig.
Séð upp í Hellisskarð frá Kolviðarhóli. Vatn stendur í götunni þar sem hún ligg-
ur í gegnum túngarðinn, en vatnsskortur var til vandræða á fyrstu árum veit-
ingareksturs á Hólnum. Þar er ekkert rennandi vatn í nálægð.
Morgunblaðið/Gísli Sig.
Túngarðar sem Jón Jónsson og Guðni Þorbergsson hlóðu standa enn,
en túnin eru fyrir löngu fallin í órækt.
Frumstæður kofi hafði verið til í margar aldir skammt frá Kolviðarhóli, en fyrsta
það var athvarf ferðamanna til 1877. Myndina gerði Höskuldur Björn