Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. MARS 2001 5
færist undan. Þegar sá síðarnefndi rifjar upp
frelsun sína kannast hún lengi ekkert við hann
og viðurkennir treg að þau hafi hist áður. Þeg-
ar hann síðar minnist á „hans velbyrðugheit“
og á greinilega við Arnas Arnæus segir hús-
freyjan á Bræðratungu: „Um hvern ertu að
tala?“ (211) Snæfríður snýr útúr og spyr í stað
þess að koma til móts við viðmælandann. Þetta
er hennar vörn andspænis hörku veruleikans:
að þykjast ekki kannast við neitt og fallast ekki
á neitt sem við hana er sagt fyrr en eftir langa
mæðu.
Frost, háð og undanfærslur
Rétt eins og hinar ágengu spurningar Snæ-
fríðar móta orðræðu hennar er áherslan í lýs-
ingu hennar á kulda og fjarska sem styðja þá
mynd sem spurningar hennar skapa, af konu
sem með öllu fasi sínu andmælir heiminum og
sannleikanum. Í fyrstu samræðum hennar í
sögunni, við móður Jóns Hreggviðssonar, er
hún ekki aðeins þögul, spyr og snýr út úr og er
fjarlæg heldur er „frost í svipnum“ (59). Seinna
er minnst á frosna örvæntingu og þurr augu
(69). Í öðru bindi lítur húsfreyjan á Bræðra-
tungu ekki upp þegar komið er heim með
bónda hennar drukkinn (158). Þegar hún fær
heimsóknir brosir hún annarshugar (202), and-
litið fær svip af „algerðum tómleik“ (207) og því
er ítrekað lýst að hún horfir á menn úr fjarska
(m.a. 211, 216, 231, 249, 414 og 418). Þegar þau
Arnas Arnæus hittast að lokum horfir hún „útí
bláinn einsog hún hefði gleymt erindi sínu. Í
svip hennar ríkti þesskonar upphafin tómlát
kyrð sem hefur meiri svip af lofti en jörð.“ (251)
Snæfríður þykist ekkert vita, kannast ekki við
neitt og spyr eins og barn. Hún er líka köld og
frosin, í fjarska, í loftinu og síðast en ekki síst
heyrir hún ekki til deginum heldur nóttunni:
„Vettvángur dagsins er ekki minn staður, þar
ríkja sterkir menn, sumir með vopn, aðrir með
bækur … Þeir kalla mig hið ljósa man og segja
þitt ríki er nóttin.“ (58)
Snæfríður er hæðnasta persóna Íslands-
klukkunnar. Þegar henni er sagt að Magnús í
Bræðratungu hafi selt jörðina undan þeim seg-
ir hún: „Bóndi minn hefur laungum verið fram-
kvæmdamaður.“ (169) Mesta útrás fær hæðni
hennar þegar hún er andspænis dómkirkju-
prestinum, frá og með fyrsta fundi þeirra í sög-
unni þegar hann kemur í heimsókn og hún seg-
ist ekki búin að setja upp hárkolluna (66). Í
öðru bindi sækir hann hana heim í Bræðra-
tungu og þá eru fyrst orð Snæfríðar: „Óvænt
æra“ (199) og skömmu síðar kallar hún Sigurð
dómkirkjuprest: „doktor angelicus endurbor-
inn“ (201). Þegar hann fer með biblíutilvitnanir
kallar Snæfríður þær „skemmtilega klámsögu“
(286). Sérstaklega hæðir hún áhuga Sigurðar á
sjálfri sér. Þegar hann færir henni sannanir
fyrir að Magnús hafi selt konu sína fyrir
brennivín spyr hún hvort hann vilji ganga í
kaupin: „Að öðrum kosti hlýtur manið að bíða
þess uns réttir herrar gefa sig fram.“ (208)
Seinna segist hún gruna hann um afbrýðisemi
„(e)f ég vissi ekki að þér eruð einn af dýrling-
unum“ (283). Þegar hann biður hennar í fyrsta
bindi segir Snæfríður: „Já ég hef aldrei getað
ímyndað mér neitt eins hlægilegt og ástfánginn
dómkirkjuprest.“ (68)
Háð Snæfríðar er napurt og neikvætt. Það er
liður í uppreisnargirni hennar gagnvart sam-
félaginu og orðræðunni. Henni finnst „hlægi-
legt að kónglegrar maiestatis böðull skyldi
vera myrtur af ótíndum skálki“ (70). Það sem
er hlægilegt að fulltrúi valdsins, sá einn maður
sem hefur opinbert leyfi til að drepa menn, hafi
sjálfur verið drepinn af einum hinna kúguðu.
Eins grefur háð Snæfríðar undan hátíðlegu
orðfæri dómkirkjuprestsins og afhjúpar áhuga
hans á hinu veraldlega og holdlega; í hennar
augum er hann engu betri en aðrir sem girnast
hana þó að fas hans sé hátíðlegt og hann þykist
vera séntilmaður.
Orðræða Snæfríðar er hvöss og ágeng en
einkennist samt af undanfærslum og ólíkinda-
látum. Sérstaklega vill hún ekkert kannast við
eigin stöðu í samfélaginu og að hún hafi völd og
áhrif. Því neitar hún aftur og aftur. Þegar aldin
móðir Jóns Hreggviðssonar biður hana og þær
systur um ásjá segir Snæfríður: „Hvernig dett-
ur manneskjunni í hug að við systur, tvær fá-
ráðar kvenpersónur, fáum nokkru ráðið um lög
og dóma.“ (58) Við hinn lærða dómkirkjuprest
segir hið ljósa man: „Æ tímið þér að sólunda
látínu á stúlkukind?“ (67) Samt beitir hún
skömmu síðar áhrifum sínum til að leysa Jón
Hreggviðsson úr prísundinni. Næst sjáum við
hana á Bræðratungu og þegar dómkirkjuprest-
urinn kemur í heimsókn segir hún: „Æ er nú
Kristí brúður líka farin að skipta sér af jafn-
vesölu meinleysisskrimti og mínu lífi.“ (202)
Þegar Jón Hreggviðsson kemur og biður um
hjálp segir Snæfríður: „Það er hvergi hlustað á
það sem ég segi, enda segi ég ekki neitt.“ (213)
Slíkar tvöfaldar neitanir hafa þveröfug áhrif;
það er engu líkara en hinar áköfu undanfærslur
Snæfríður styrki tilfinningu bæði viðmælenda
hennar og lesenda sögunnar fyrir miklu valdi
hennar. Við trúum henni ekki þegar hún segir
við Jón Hreggviðsson: „Þú hefur farið manna-
vilt … Ég kann ekki að tala við stórmenni. Það
er ekki siður að hlusta á kvennaslaður nú á
dögum.“ (218) Eftir stendur þó að Snæfríður
skilgreinir sjálfa sig ekki sem drottningu eða
gyðju heldur klifar hún á áhrifaleysi sínu og
vesæld. Aðrir kalla hana álfkonu og hina sönnu
drottningu alls Norðurheims. Sjálf velur hún
sér önnur nöfn. Hún er „fátæk kvenmanns-
væfla“ (221), „breiðfirsk stelpukind“ (266–67)
og að lokum „gömul bólugrafin ekkja“ (390).
Þannig skilgreinir sjálf Íslandssólin sig og þar
skilur á milli þeirra Guðrúnar Ósvífursdóttur.
Þrá eftir refsingu
Um leið og Snæfríður gerir lítið úr eigin
völdum og áhrifum kallar hún ítrekað á nið-
urlægingu og refsingu. Þegar hið ljósa man er
fyrst beðið um að bjarga Jóni Hreggviðssyni
segir hún: „Jafnvel syni mínum myndi ekki
verða þyrmt sekum þó hann væri fríðastur
allra íslendínga. Mér sjálfri ekki heldur. Eða
var ekki drotníng skota höggvin?“ Þetta er í
fyrsta sinn sem hún virðist daðra við refsingu
og bætir raunar við: „Ég er sú kona sem mun
verða lofuð þá brend er.“ (58) Skömmu síðar
krefst hún þess að sér sé drekkt: „Ef ég er
hóra, þá heimta ég að þér látið drekkja mér í
Öxará“ (69). Þá spyr hún föður sinn hvort hann
myndi láta höggva sig (74). Hún manar Jón
Hreggviðsson til að láta höggva sig (218) og
dómkirkjuprestinn að fá sér drekkt (389).
Tvisvar segist hún vilja verða flökkukona (169,
200) og hvað eftir annað kallar hún sjálfa sig
seka konu eða hórkonu. Strax þegar hún birtist
snemma í sögunni ögrar hún dómkirkjuprest-
inum með því að segjast kunna að beygja amo
(67) og beygir þessa ágætu sögn seinna þegar
faðir hennar vill vita hvað hún hafi lært (74).
Hún segist vera fær um að drýgja hór (74) og
býður undir lok annars bindis sögunnar föður
sínum síðar að játa á sig hór (315). Í seinasta
bindi Íslandsklukkunnar segist hún vera hór-
kona Árna Árnasonar þegar Jón Hreggviðsson
kallar hana álfkonu vísindamannsins (380).
Kannski birtist þversögnin skýrast þar. Aðrir
kalla hana álfkonu en sjálf kallar hún sig hór-
konu. Snæfríður vill ekki kannast við eigin
stórfengleik og er með hórkonur og refsingar
þeirra á heilanum.
Ólíkindalæti Snæfríðar eru með eindæmum.
Það á ekki síst við samræður hennar við dóm-
kirkjuprestinn og byskupsfrúna en þeirri síð-
astnefndu þykir á köflum nóg um „dularfull
orðtök“ systur sinnar (180). Einkum á það við
um skipti þeirra Árna Árnasonar en hún fer
jafnan undan í flæmingi þegar minnst er á þau.
Hún neitar þess í einu orðinu að milli þeirra
hafa verið stórkostlegt ástarævintýri. Hún seg-
ist ekkert vilja heyra um grillur sínar ungrar:
„fátt vekur manni innilegri hlátur stálpuðum:
og saklausari.“ (204) Síðar segir hún: „Maður
hlær og roðnar í senn að minnast þess maður
var úngur.“ (250) Og þegar Arnas heldur áfram
að minnast á ævintýri þeirra segir hún: „Ég
veit ég er skopleg … En það er óþarfi af yður
herra að láta mig finna það.“ (253) Í hinu orðinu
brjótast heitar tilfinningar fram og örvænting
þegar hún segist elska einn mann (69), talar um
ágæta og góða menn (78) og lofar að giftast
prestinum ef Arnas bregst (182). Hún játar ást
sína í orði og æði (255, 273–74 og 417) og að lok-
um eiga þau saman draum um að vera saman
höfðingjar á Íslandi (421–23). En nálægt lokum
verksins segist hún ekki þekkja Arnam Arn-
æum (404) og þegar hún sést seinast neitar hún
því að Arnas hafi komið í heimsókn (423–24).
Þannig lyktar skiptum þeirra í afneitun.
Kuldi, hæðni og undanfærslur Snæfríðar
ríma við samfélagsmynd Íslandsklukkunnar.
Snæfríður er í vörn og sú vörn felst í að hafna
orðinu, skylmast stöðugt við hina réttu merk-
ingu. Tal hennar um refsingu virðist benda til
masókisma og með því blekkir hún lesendur
sem álykta að Snæfríður sé masókisti sem gift-
ist versta manninum og lifi í sjálfs-pyntingu út
af stoltinu einu. Það er auðvitað fjarri lagi. Fyr-
ir Snæfríði er Magnús í Bræðratungu næst-
besti kosturinn og sá besti sem býðst og felur í
sér uppreisn gegn föðurvaldinu. Með því að
gefast þessu ómenni verður hún manneskja
sem skammtar sér sjálf örlög og allt tal hennar
í sögunni sýnir sömu viðleitni, mótþróa gegn
því að taka við því hlutverki sem aðrir hafa sett
hana í. Hún vill ekki vera Íslandssól, fjallkona
eða drottning og vill aðeins stundum kannast
við ást sína á professor antiquitatum.
Fúlilækur
Fjallkonur og gyðjur eru ímyndir sem fólk í
sjálfstæðisbaráttu býr til, sér til styrkingar. En
þó að höfundi Íslandsklukkunnar sé umhugað
um sjálfstæði landsins fjallar sagan einnig um
sama efni og fyrri sögur skáldsins, um fátækt
og stéttaandstæður og líf þjóðar sem lifir nán-
ast við hungurmörk án þess að eiga sér von.
Snæfríður lifir í vonleysi. Í fyrsta bindi sög-
unnar er hún ung og ástfangin af handritasafn-
aranum mikla, í öðru bindi segist hún vera
hamingjukona drykkjumanns sem saumar
hetjusögur af Völsungum en kallar eigið líf
„meinleysiskrimt“. Í þriðja bindi er hún refs-
inorn og að lokum snýst líf hennar um auð, völd
og jarðeignir; hún er orðin að systur sinni
byskupsfrúnni og hefur gifst þeim sem hún fyr-
irleit mest.
Í lífi Snæfríðar voma yfir hetjusögur af Sig-
urði Fáfnisbana og Laxdælum og goðsagan um
álfkonuna sem á alla penínga Íslands, silfur og
gull framanúr öldum, öll höfuðból og hjáleigur
(sbr. 412–13). En hún er ekki álfkona heldur
ungmey sem var svikin fyrir skinnhandrit, eig-
inkona drykkjumanns, geðstirð ekkja í leit að
hefnd fyrir niðurlægingu ættar sinnar. Í þeirri
leit kemur hún að lokum til hins gamla vonbið-
ils, dómkirkjuprestsins að leita liðs. Í honum
togast á skinhelgi og afbrýðisemi og hann spyr:
Forlátið … að óumbreytanlegur elskari yðar
sálarheillar fyrir guðs drottins vors heilaga
nafn spyr einnar spurníngar á undan öðru:
Hafið þér nokkurt sinn í yðar lífi kyst Arnam
Arnæum hinum svonefnda Þriðja Kossi,
þeim kossi sem höfundar nefna suavium?
Viðbrögð Snæfríðar eru á þessa leið:
Hún leit á hann með þeirri uppgjöf sem verð-
ur hjá manni komnum lángan veg um sanda,
og þar verður þá loks fyrir honum sjálfur
Fúlilækur. (393)
Erindi þetta var flutt á skáldsagnaþingi Bók-
menntafræðistofnunar Háskóla Íslands 24.
mars og lengri gerð þess verður gefin út á bók í
haust ásamt öðrum erindum á þinginu. Tilvís-
anir í blaðsíðutöl eru í 5. útgáfu Íslandsklukk-
unnar sem kom út árið 1991.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Er Magnús í Bræðratungu sá versti? Í sögunni er honum lýst sem myndarlegum manni, stórætt-
uðum og auðugum. Hann er sagður hár og herðabreiður (59), sléttur og fríður og „konur sögðu
að hann væri manna best eygur“ (164).“ Sigrún Edda Björnsdóttir í hlutverki Snæfríðar og Þröst-
ur Leó Gunnarsson í hlutverki Magnúsar í Bræðratungu í sýningu Borgarleikhússins 1996.
Ljósmynd frá Vöku-Helgafelli
Úr handriti Halldórs Laxness að Íslandsklukkunni.
Höfundur er bókmenntafræðingur.