Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2001, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. MARS 2001 13
beri af öllum öðrum málum. Og það græðir eng-
inn neitt á því að við látum það fyrir róða. Ekki
umheimurinn og ekki við.
Máldýrkendur rangfæra oft frægar ljóðlínur
eftir Einar Benediktsson og segja:
Ég skildi að orð er á íslensku til
um allt sem er hugsað á jörðu.
Ég veit þið kannist við þetta, en því miður er
þetta ekki svona, heldur:
Ég skildi að orð er á Íslandi til
um allt sem er hugsað á jörðu.
Munurinn er ef til vill ekki mikill, en seinni
gerðin, sú rétta, heldur þó að minnsta kosti opn-
um þeim túlkunarmöguleika að skáldið hafi
meint að auk þeirra orða sem finna mætti í ís-
lensku væri einnig á Landsbókasafninu gott úr-
val erlendra orðabóka sem kynnu að dekka
greiðlega ýmis afstrakt hugtök sem ekki eru til
á íslensku, eða voru það að minnsta kosti ekki
þegar ljóðið var ort.
Hvað sem því líður er hitt þó alveg víst að
þessar ljóðlínur fela í sér mikinn sannleik nú á
dögum þegar allmikill fjöldi fólks af erlendum
uppruna hefur góðu heilli sest hér að. Orðaforð-
inn á Íslandi hefur ábyggilega aldrei verið fjöl-
breyttari, þó ekki sé hann allur á íslensku.
Nokkuð hefur verið rætt um viðhorf nýbúa til
íslenskrar tungu og kröfur Íslendinga um ís-
lenskuþekkingu þeirra sem setjast hér að til
frambúðar. Ég ætla ekki að fjölyrða um það, en
vonandi verður komið inn á þau mál betur hér
síðar. Ég held að kröfur um íslenskukunnáttu
séu mjög þarfar og eðlilegar fyrir alla aðila, en
þeim verður auðvitað að fylgja raunhæft og öfl-
ugt framboð á kennslu sem lagar sig að nem-
endunum. Ég vil auk þess aðeins segja það, að
ég held að Íslendingar séu almennt mjög já-
kvæðir gagnvart öllum útlendingum sem leggja
það á sig að læra þetta erfiða og örsmáa tungu-
mál. Og til þess eru alveg ótrúlega margir reiðu-
búnir, bæði af nauðsyn vegna búsetu hér, og
eins algjörlega ótilkvaddir víða um veröld vegna
áhuga á málinu og bókmenntum þess. Okkur
ber að sjálfsögðu að örva slíkt og hlúa að því á
alla enda og kanta. Íslendingar munu líka smátt
og smátt gerast vanari því að heyra íslensku tal-
aða með ýmiskonar erlendum hreim og stöku
beygingarvillum hér og hvar án þess að þurfa
endilega að stökkva upp á nef sér eða gera grín
að því. Flestir munu þar taka viljann fyrir verk-
ið. Þar er reyndar eins og hver sjái sjálfan sig,
öll erum við útlendingar ef við bregðum okkur
út fyrir landsteinana.
Vandamálið er hinsvegar að Íslendingar eru
núorðið alltof reiðubúnir að fara umsvifalaust að
tala ensku við þetta fólk og átta sig stundum
ekki á því að oft er það ákaflega illa að sér í
þeirri tungu, ekkert síður en íslensku. Kannski
er of djúpt tekið í árinni að segja að þannig sé
stundum farið úr öskunni í eldinn, en að minnsta
kosti er einatt farið úr öskunni í öskuna.
Þarna erum við komin að því stóra vandamáli
sem Jóhannes heitinn Birkiland kallaði á sínum
tíma „sefjun enskufargansins“ en það hefur
raunar aukist og magnast mjög síðan hann
mælti þau frómu orð.
Að þessu sögðu og áður en ég held lengra vil
ég taka skýrt fram að ég er og hef alltaf verið
mikill aðdáandi enskrar tungu og áhugamaður
um allt sem að henni lýtur. Og svo ég haldi
áfram með ástarlíkingar vil ég láta þess getið að
ég hef reyndar mjög lengi haft hana ásamt
sænsku sem hjátungu.
Þegar ég var lítill var til tungumál sem hét út-
lenska. Við reyndum oft að tala þetta mál.
Seinna lærðist manni auðvitað að þetta var ekki
eitt mál, heldur var um margar og mismunandi
þjóðtungur að ræða. En nú má hins vegar segja
að útlenskan sé komin aftur og að þessu sinni
bara ein. Íslendingar halda upp til hópa að út-
lönd tali ensku og aftur ensku og ekkert annað.
Liggur þá ekki bara beinast við að bætast í
hópinn?
Fyrir nokkrum árum varð hér mikið rama-
kvein út af meintri vanþekkingu Íslendinga í
stærðfræði. Singapore varð um hríð að Paradís
á jörð. Ég náði því að vísu aldrei í hverju þessi
vá átti að vera falin. Sjálfur hef ég aldrei skilið af
hverju 3+2 er 5, en ekki alveg eins eitthvað allt
annað og hefur þó vegnað alveg ágætlega í líf-
inu. Ég hef hinsvegar miklu meiri áhyggjur af
lélegri málakunnáttu Íslendinga og hef oft sakn-
að þess að vera ekki almennilega mælandi á
fleiri erlend tungumál en raun ber vitni, þ.e.a.s.
ensku og sænsku, það eru nú öll ósköpin, þrátt
fyrir þokkalega meðalgreind og viðunandi stúd-
entspróf úr máladeild í gamla daga þar sem öll-
um bar skylda að nema fimm erlend mál frá
tveimur og upp í fjóra vetur, þ.e.a.s. dönsku,
ensku, þýsku, latínu og frönsku.
Enn er ástandið svona í megindráttum, hefur
bara versnað með auknu valfrelsi ef eitthvað er,
því nú er einatt valið á milli þýsku, frönsku og
spænsku með einhverjum hætti. Nemendur
koma hér út úr framhaldsskólum talandi og
skiljandi upp til hópa eitt erlent mál, þ.e.a.s.
ensku, og hafa yfirleitt lært hana á flestum öðr-
um stöðum en í skólanum. Er nokkur furða þó
fólk haldi almennt að útlönd tali ensku og aftur
ensku. Þá gleymist til dæmis að hér á næstu
grösum í Evrópu eru til dæmis 100 milljónir
manna sem hafa þýsku sem móðurmál og sjötíu
og sjö milljónir sem tala frönsku, að ég minnist
nú ekki á þær 358 milljónir um víða veröld sem
hafa spænsku að móðurmáli. Mjög margt af
þessu fólki hefur aldrei frétt það sem haft er fyr-
ir satt hér á Íslandi að allir verði fyrst og fremst
að kunna ensku og þar með sé tungumálabjörn-
inn unninn í eitt skipti fyrir öll.
Dönskukennslan er svo kapítuli út af fyrir sig.
Nær allir Íslendingar sem ljúka framhalds-
skólanámi hafa lært dönsku eða öllu heldur setið
í dönskutímum í 7 vetur ef ekki 8. Danska er
ágætt tungumál sem mér þykir vænt um, þó það
geti reyndar verið alveg djöfullega og ergilega
erfitt að skilja hana. Margt nytsamlegt hef ég
lesið á því máli allt frá sjö ára aldri. Og þessi
langa kennsla væri hugsanlega í lagi ef af henni
leiddi eitthvert nám, þó danska sé auðvitað ekki
ein af heimstungunum, ekkert frekar en ís-
lenska. En ég held satt að segja að þetta hljóti
að vera mislukkaðasta tungumálakennsluprój-
ekt í víðri veröld og fer ekki ofan af því fyrr en
einhver sýnir mér annað dæmi um árangurs-
minna starf. Þegar fólk af þessum tveim þjóðum
hittist nú á dögum fer það umsvifalaust að tala
saman á einhvers konar ensku. Öld skandinav-
ísku málanna lauk því miður á Íslandi upp úr
1983 þegar farið var að gefa Andrés önd út á ís-
lensku. Það er stór spurning hvort ekki hefði átt
að banna það.
Mér finnst þetta mjög sárt, ég er eindreginn
Norðurlandasinni og ég kafroðna af smán þegar
ég heyri Íslendinga tala ensku við Norðurlanda-
fólk.
Og ég vil alveg endilega viðhalda því að við
lærum norræn mál í skólum hér. Þessir nánustu
frændur okkar og vinir í Evrópu eru þrátt fyrir
allt hátt í tuttugu milljónir og margt til þeirra að
sækja og tungumál þeirra svo lík hvert öðru að
ef þessi lönd væru ein pólitísk heild væri talað
um mállýskur en ekki mál. Um þetta má til
dæmis sannfærast ef maður kaupir sér þvotta-
vél þar sem leiðbeiningar á dönsku og norsku
standa hlið við hlið. Ástandið er hins vegar orðið
þannig hérlendis að það þykir ekki lengur neitt
tiltökumál þó jafnvel hámenntaðir fréttamenn
útvarps og sjónvarps tali ef því er að skipta
ensku við Norðmenn og Færeyinga í fréttatím-
um. Og viðmælendurnir svara þá iðulega með
hrikalegri bjögun sinni á því ágæta máli. Allir
hafa þessir fréttamenn þó væntanlega setið sín
sjö ár í dönskutímum þægir og prúðir.
Í stað þessara sjö árangurslausu dönskuvetra,
legg ég til að sérhverjum íslenskum nemanda
verði gert kleift og helst skylt að dveljast ein-
hverntíma um miðbik námsferils síns sjö vikur
samfleytt í einhverju Norðurlandanna til að læra
mál viðkomandi þjóðar, en Íslendingar eru yf-
irleitt mjög fljótir að því ef þeir neyðast til þess.
Ég er viss um að þetta mundi spara mikið fé og
skila um leið mun meiri árangri en núverandi
dönskukennsla. En mest er þó um vert að losna
mundi dýrmætur kennslutími í grunn- og fram-
haldsskólum sem hægt væri að nota til að stórefla
kennslu og einkum þó og sér í lagi nám í þýsku,
frönsku og spænsku og jafnvel fleiri málum.
Hluta af sparifénu mætti síðan nota til að
senda dönskukennara í endurhæfingu til
Frakklands, Þýskalands og Spánar. Þetta held
ég gæti orðið mjög hollt til að sporna við hinum
einhliða og alltumlykjandi enskuáhrifum sem
margir hafa áhyggjur af um þessar mundir,
jafnframt því sem það mundi opna og útvíkka
sýn okkar á heiminn, og hafa þannig holl áhrif á
okkar eigin mál og menningu.
Ég er ekki frá því að þetta væri með því besta
sem við gætum gert til að játa íslenskri tungu
skilyrðislausa og brennandi ást okkar og færi
vel á því á þessu ári tungumála sem nú stendur
yfir.
Greinin er lítið breytt erindi sem flutt var á
málþingi um viðhorf til tungunnar á vegum
Stofnunar Sigurðar Nordals 17. mars síðastlið-
inn.
Teikning/Andrés
„... einmitt þannig ættu allir að elska móðurmálið sitt, hvort sem það er íslenska eða eitthvert annað mál.“
ÍSLENSKA OG ÚTLENSKA
E F T I R Þ Ó R A R I N E L D J Á R N
„Þegar ég var lítill var til tungumál sem hét útlenska. Við reyndum oft að tala þetta
mál. Seinnaærðist manni auðvitað að þetta var ekki eitt mál, heldur var um
margar og mismunandi þjóðtungur að ræða. En nú má hins vegar segja
að útlenskan sé komin aftur og að þessu sinni bara ein. Íslendingar halda
upp til hópa að útlönd tali ensku og aftur ensku og ekkert annað.“
Höfundur er rithöfundur.