Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. MARS 2001 11
honum; „skal þá vel við því taka,“
sagði Búi.
Er skemmst frá því að segja, að
Búa tókst að gera menn Kolviðar
óvíga hvern á eftir öðrum og féllu sex,
en sjálfur sparaði Kolviður sig unz
ekki varð undan vikizt. Hjó hann þá
„hart og tíðum og sótti alldrengilega.
Hjóst skjöldur Búa, en Kolviður tók
að mæðast. Þurfti Búi þá ekki mörg
högg; ónýtti hann skjöld Kolviðar og
veitti honum síðan það slag að and-
stæðinginn tók sundur í miðju“. Búi
var „ákaflega vígmóður og nokkuð
sár“, en gat haldið ferð sinni áfram.
Steinninn heitir síðan Búasteinn. En
eftir hinum ógæfusama Kolviði á
Vatni er Kolviðarhóll nefndur.
Kofi við Draugatjörn
Öldum saman höfðu menn farið al-
faraleiðina yfir Hellisheiði án þess að
nokkur von væri um húsaskjól þar til
1830 að Þórður bóndi á Tannastöðum
hlóð birgi uppi á heiðinni sem enn
stendur. En elzta heimild um sælu-
húskofa í námunda við Kolviðarhól er
eftir Hálfdán Jónsson lögréttumann í
lýsingu Ölfushrepps frá 1703. Þar er
minnst á sæluhús á Hvannavöllum
(nú Bolavöllum) og segir þar svo:
„Á norðanverðum Hvannavöllum,
er strax taka við fyrir neðan skarðið,
stendur sæluhús (ei langt frá vegin-
um) svokallað, hverju allt til þessa
tíma Ölvesbyggjarar hafa uppi haldið,
vegfarandi fólki harla nauðsynlegt á
vetrartímum til innivistar, er og lofs-
vert að þetta sæluhús ei niður falli.“
Sveinn Pálsson náttúrufræðingur
minnist á sama sæluhús hátt í öld síð-
ar; segir að þar sé lítill kofi hlaðinn úr
hraungrýti með torfþaki og að margir
hafi dáið í þessum kofa, örmagna af
hungri og kulda.
Skammt frá kofanum var dálítil
tjörn, nefnd Draugatjörn, og töldu
margir svo reimt í kofanum að þar
væri naumast vært. Hafði Magnús
bóndi á Fossi í Grímsnesi heldur bet-
ur fengið að kenna á því, annálað
hraustmenni og gerði grín að drauga-
trú og myrkfælni. Gisti hann við ann-
an mann í kofanum og brá sér út að
tjörninni. Þar réðst að honum
ófreskja og komst hann við illan leik,
rifinn og tættur, inn í kofann. Sár á
nefi greri aldrei, enda var það eðli
sára sem draugar veittu, og Magnús
varð aldrei samur maður eftir.
Eiríkur bóndi í Haga í Eystri-
hreppi komst mun betur frá viðskipt-
um við sæluhúsdrauginn. Hann var á
ferð til skreiðarkaupa, hafði sezt að í
myrkri í kofanum og tók til matar
síns. Þá fór hann að sjá eldglæringar í
hinum endan kofans og sagði bara sí-
sona: „Kveikið þið, kindur sælar, svo
Hagakarlinn sjái til að rífa roðbitann
sinn.“ Hættu þá glæringarnar og svaf
Eiríkur þar rótt um nóttina. Svo
skráði Brynjúlfur frá Minna-Núpi.
Sögur af þessu tagi urðu til þess að
menn voru dauðsmeykir við að gista í
kofanum, einkum ef þeir voru einir á
ferð og einu sinni hafði sú hræðsla al-
varlegar afleiðingar. Gömul sögn úr
Ölfusinu greinir frá því, að eitt sinn
hafi ferðamaður leitað skjóls í kof-
anum og lokað kirfilega að sér að inn-
anverðu. Um nóttina heyrði hann
traðk utandyra og rjálað við hurðina
eins og reynt væri að opna hana. Hirti
hann ekki um það; hefur ugglaust bú-
izt þar við draugi og verið hræddur.
Um morguninn brá þessum ferðalang
ónotalega þegar hann opnaði og sá að
utandyra lá dauður maður. Eftir það
var gengið frá því að ekki væri hægt
að loka kofanum að innanverðu með
slagbrandi.
Kofinn við Draugatjörn var ísköld
og ömurleg vistarvera, en þó sá skúti
sem betri var en úti. Lengdin að inn-
anverðu var aðeins 2,5 m og breiddin
1,5 m. Við annað gaflhlaðið var hlað-
inn grjótbálkur, mýktur með torfi.
Yfir dyrum var lítil gluggabora með
gleri. Tóftin sést enn ef vel er að gáð.
Fleira gat verið varasamt á þessari
óbyggðaleið en illviðri og draugar.
Bolavellir og Bolasteinn minna á sög-
una um Skeiða-Otta og nautið ógur-
lega sem gekk í sumarhögum á völl-
unum við Kolviðarhól. Otti var bóndi
austur á Skeiðum og átti erindi til
Reykjavíkur þegar komið var að
slætti og reið miklum kostahestum
sem leið liggur vestur yfir Hellisheiði.
Hann vissi um illræmdan griðung frá
Viðey í högum hjá Kolviðarhóli og
hafði hann orðið tveimur eða þremur
mönnum að bana. Nautið lá við Bola-
stein og hóf þegar eftirför en Otti
þeysti undan sem mest hann mátti.
Samt dró saman með þeim og tók Otti
þá það til ráðs að hann snaraðist af
baki, tók upp hníf og lagðist niður
milli krappra þúfna. Þar fleygði boli
sér yfir hann en Otti skar hann á kvið
og helltust yfir hann innyflin. Drapst
bolinn þar en Otti gat haldið ferð
sinni áfram.
Sæluhús byggt á Kolviðarhóli
Þau tímamót urðu 1844 að þá reis í
fyrsta sinn hús uppi á sjálfum Kolvið-
arhólnum. Þá hafði farið fram fjár-
söfnun austan heiðar og vestan, og
þótti vænlegast að reisa húsið á hóln-
um neðan við Hellisskarð. Séra Páll
Matthíasson í Arnarbæli valdi staðinn
og hafði forgöngu um málið ásamt
Jóni Jónssyni á Elliðavatni. Nýja
sæluhúsið var allt úr timbri og stóð á
sökkli sem hlaðinn var úr grjóti.
Grunnflöturinn var 16 fermetrar og
loft yfir þar sem viðbótargistirými
fékkst. Járnrimlar voru fyrir glugg-
um, líklega til að koma í veg fyrir
rúðubrot skemmdarvarga. Hurðir
var jafnt hægt að opna utan- og inn-
anfrá; nú voru menn minnugir atviks-
ins við kofann fyrrum. Nýja sæluhús-
ið var allt úr timbri, tjörubikað, og
þar gátu gist í einu 24 menn á loftinu
og komið inn 16 hestum niðri. Í
Reykjavíkurpóstinum frá þessum
tíma má sjá að þetta hefur þótt merk
framkvæmd.
Enn urðu tímamót 1876 þegar
ákveðið var að hefja vegarlagningu
um Svínahraun. Þremur árum síðar
var tekið annað skref og segir svo í
Þjóðólfi: „Vegagjörðin yfir Kamba á
Hellisheiði skal byrja í sumar.“ Eirík-
ur í Grjóta fór með flokk manna sum-
arið 1880 og lagði veg vestur yfir
Hellisheiði, nokkru norðar og nær
hinni fornu þjóðleið en núverandi
Suðurlandsvegur.
Áratugi áður, eða um 1870, hafði sú
vakningaralda risið að bæta húsakost
á Kolviðarhóli, enda var sæluhúsið frá
1844 þá orðið lélegt. Hríðargusur áttu
þá greiða leið inn um glufur og gætt-
ir. Hér var það sem oftar, að Sigurður
Guðmundsson málari hafði forgöngu.
Hreyfði hann því á fundi í Kveldfélag-
inu 1871 að reist yrði veitingahús á
Kolviðarhóli sem gæti fullnægt þörf-
um ferðamanna. Í fundargerðinni er
rissmynd eftir Sigurð af fyrirhuguðu
húsi. Þar er gert ráð fyrir turni með
gluggum og átti þar að loga ljós.
Þetta þóttu hinir mestu loftkastalar
og ekki lifði Sigurður málari það að
sjá breytingu á Kolviðarhóli.
Þrír heiðursmenn höfðu forustu
fyrir endurbótum á Kolviðarhóli
þjóðhátíðarárið 1874: Guðmundur
Thorgrímsson kaupmaður á Eyrar-
bakka og annálaður menningarmað-
ur, séra Jens Pálsson prestur í Arn-
arbæli og Randrup lyfsali og konsúll í
Reykjavík, vinsæll maður og góð-
gjarn. Hann vildi hvers manns vand-
ræði leysa og stóð hús hans jafnan op-
ið öllum nauðleitarmönnum.
Hugmynd þeirra þremenninga var
sú, að á Kolviðarhóli yrði reist svo
veglegt hús, að þar gæti búið gest-
gjafi sem hlúð gæti að ferðamönnum
og „léti þeim í té, ef með þyrfti, rúm,
mat og kaffi, svo og hús og hey handa
hestum þeirra“. Hér er ekki minnst á
brennivín, en síðar kom upp sú krafa
að menn ættu að geta fengið í staup-
inu. Höfðu gestgjafar af því nokkrar
tekjur, en jafnframt ómæld vandræði.
„Helstirðir við Hellisskarð“
Enn var efnt til samskota og
Matthías Jochumsson, þá ritstjóri
Þjóðólfs, hvatti menn til „drengilegra
samskota“ í minningu 1000 ára af-
mælis ættjarðarinnar. Var ekki laust
við ávítunartón í brýningu þjóð-
skáldsins: „…eða hvað munduð þér
segja, góðir menn, ef þér horfðuð í
augu allra þeirra, sem legið hafa hel-
stirðir við Hellisskarð fyrir hegning-
arvert hirðuleysi héraðsins.“
Hægt gekk að afla fjár með sam-
skotum, þó gáfu flestir bændur aust-
anfjalls eina krónu og einstaka stór-
bændur gáfu 10 krónur. Þegar leið á
árið 1876 skrifa forustumennirnir
þrír landshöfðingja bréf og sækja um
1.500 króna styrk úr landsjóði svo
hefja megi framkvæmdir. Ekki
fékkst þó nema þúsundkall frá hon-
um, en með samskotafénu var orðinn
til sjóður sem nam 2.600 krónum.
Björn steinsmiður Guðmundsson í
Reykjavík taldi þó að enn vantaði
1.000 krónur og treysti sér ekki til að
byrja.
Það var svo loks vorið 1877 að
framkvæmdir hófust og landshöfð-
inginn lagði þá fram það sem til þurfti
til viðbótar. Veggir voru hlaðnir úr
tilhöggnu grjóti, ris var yfir og þar
voru tvö herbergi. Niðri var eldhús
með eldavél og ofni. Eftir að aðrar
byggingar risu á Kolviðarhóli var
þetta hús áfram notað til geymslu og
öðru hverju var sofið í því fram til
1930. Fyrsta veturinn var þetta hús
án gæzlu, en öllum opið.
Ekki verður sagt að hlaðið hafi ver-
ið undir fyrsta sæluhúsvörðinn, en
Ebeneser Guðmundsson gullsmiður
var náðarsamlegast ráðinn. Bergur
Thorberg amtmaður yfir Suðuramt-
inu gaf út leyfisbréf og þar er tekið
fram, að Bergur sé riddari danne-
brogsorðunnar og dannebrogsmaður.
Ebeneser er „veitt leyfi til að hafa um
hönd gestaveitingar á greindum stað,
þannig að hann, auk þess að láta
mönnum í té mat og kaffi m.m. einnig
má veita áfenga drykki“. Með þetta
leyfi í höndum gat Ebeneser kallast
gestgjafi. Tekið var fram að hann ætti
að hirða húsið vandlega og halda því
þriflegu og hafa ljós uppi á loftinu.
Hinsvegar var ekki með einu orði
minnst á hvernig ætti að standa að
veitingum og þrifnaði á stað þar sem
engin vatnsuppspretta var nærri.
Vatnsleysið á Kolviðarhóli varð
strax til vandræða og réðst Ebeneser
í að grafa brunn neðan við bæj-
EIÐI Í RÚM 90 ÁR – FYRRI HLUTI
ÓLL
Ljósmyndari ókunnur
ðið úr tilhöggnu móbergi, er lengst
Kolviðarhóli 1844.
83 og fram til 1938
m.a. í því að bjarga
vínahrauni.
aupstað. Fyrst var
bílaöldin.
Morgunblaðið/Gísli Sig.
Hellisskarð. Hér lögðu menn á brattann frá Kolviðarhóli og uppi á skarðinu tekur Hellisheiði við. Í þessari brekku segir
sagan að þeir Búi Andríðsson og Kolviður á Vatni hafi barizt.
Ljósmynd/Magnús Ólafsson, Ljósmyndasafn Reykjavíkur
Tímamót á Kolviðarhólshlaði: Gamli tíminn með hesta undir böggum og hins-
vegar nýi tíminn sem hefur fundið upp hjólið og innleitt hestvagna. Myndin er
tekin um aldamótin 1900.
sæluhúsið var reist á Hólnum 1844 og
sson eftir gamalli ljósmynd.