Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2001, Síða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. APRÍL 2001
Þ
EGAR fjórir flokkar Perkowskys
eru skoðaðir verður fljótlega
ljóst að þeir eru ekki eins aðskilj-
anlegir og ætla mætti í fyrstu, né
ná þeir að spanna allar tegundir
vampýra. Þjóðsagnavampýran
og sálræna vampýran eiga ým-
islegt skylt, og reyndar má leiða
að því líkum að sálsjúka vampýran sé um margt
skyld þeirri þjóðsagnalegu einnig. Þetta flot á
flokkum Perkowskys birtist kannski best í bók-
menntavampýrunni, en allar vampýrur fylla
þann flokk á einn eða annan hátt. Til dæmis má
nefna að rússnesku skáldin létu þjóðsagna-
vampýruna ekki framhjá sér fara; Tolstoy,
Gogol og Turgenev hafa skrifað smásögur um
fyrirbærið, oft fengu vampýrurnar þá pólitískt
gildi, stóðu fyrir landeigendur, líkt og hjá sjálf-
um Marx sem eitt sinn líkti kapitalisma við
vampýru sem mergsýgur lifandi verkalýð.
Þessi pólitíska hlið var löngu síðar tekin upp af
Dan Simmons sem gaf út skáldsöguna Children
of the Night árið 1992 og tengdi þar Drak-
úlamýtuna við það pólitíska ástand sem ríkti í
Rúmeníu á þeim tíma. Sálræna vampýran og sú
sálsjúka hafa einnig átt sínar fimmtán mínútur
í bókmenntum, en þess má geta að Robert
Bloch byggði skáldsögu sína Pscyho á Ed Gein.
En samkvæmt Perkowsky er bókmennta-
lega vampýran sú eina sem beinlínis er búin til
af bókmenntum, og þar er hann fyrst og fremst
að tala um Drakúla greifa, hans fyrirrennara
og eftirmenn. Eins og áður sagði er Perkowsky
mjög í mun að snúa vampýrunni á haus og sjá
þjóðsagnaminnið sem dæmi um ofsóknir á
hendur þeim sem standa fyrir utan samfélagið
eða eru á mörkum þess. Þannig verður vamp-
ýran að blóraböggli eða bókstaflegu „fórnar-
lambi“ þegar eitthvað bjátar á, og hin tákn-
ræna fyrirkoma líksins tekur á sig ritúalískan
blæ. Honum er því mjög illa við hina aristó-
kratísku ímynd sem vampýran hefur í almenn-
ingsvitund, að því leyti sem hún stangast á við
kenningu hans um vampýruna sem úrkast,
lægsta meðlim samfélagsins sem er fórnað sem
blóraböggli á krepputímum, svosem þegar
plágur geisa og uppskerubrestur verður. Öfugt
við Marx er sýn Perkowsky á málið sú að það er
aðallinn sem mergsýgur saklausa vampýru.
Kenning Perkowsky er vissulega áhugaverð
ef skoðuð í samhengi við íslenskar vampýrur,
sérstaklega er áhugavert að sjá hvernig það er
vinnukonan Solveig sem nær sér niðri á prest-
inum, en henni er „fórnað“ á altari stéttabar-
áttu ...
En hvað sem líður kenningum kallsins, þá er
það ljóst að það var hin þjóðsagnalega
vampýruplága frá 18. öld sem vakti athygli
annarra Evrópubúa á fyrirbærinu og skilaði
sér að endingu inn í skáldskap.
Rómantíkin ræður ríkjum
Það voru rómantíkerar sem heilluðust af
þessari hugmynd um ódauðleika og ásótta ást-
vini. Ekki dugði að hafa luralega slavneska
bændur á vappi meðal ljóðrænna legsteina og
því var vampýrunni myndbreytt í fögur og hor-
uð ungmenni sem föl og fá buðu eilífa ást í bók-
staflegum skilningi. Á endanum sló þessu
harmræna líki saman við skáldið sjálft, eða
skáldgyðjuna; í meðförum Keats varð hin
vampýríska Lamía að músu og Coleridge sam-
samaði sig Christabel hinni lesbísku, sem var
líka vampýrísk. Vampýran í rómantískum
skáldskap var því upphaflega kvenkyns. Mesti
samslátturinn varð þó þegar einkalæknir Byr-
ons, John Polidori, gerði illa dulbúinn Byron að
vampýrunni Lord Ruthven, árið 1819, en þar-
með skipti vampýran um kyn og hóf feril sinn
sem aðalsmaður í prósa, en sá ferill náði há-
marki sínu í skáldsögu Stokers, Dracula.
Sagan The Vampyre var upphaflega eignuð
Byron sjálfum, og er reyndar byggð á broti eft-
ir hann. Þar segir frá Aubrey, ungum saklaus-
um aðalsmanni sem hittir Lord Ruthven,
skuggalegan en heillandi aristókrat. Líkt og
aðalskonur Lundúnarborgar heillast Aubrey af
Ruthven, og þeir ferðast saman um Evrópu. Í
Grikklandi hittir Aubrey unga og fagra mey
sem segir honum sögur af vampýrum og verður
síðan fórnarlamb slíkrar. Þegar dapur Aubrey
og Ruthven halda áfram ferð sinni er ráðist á
þá og Ruthven særður til ólífis. En viti menn,
hann skipar Aubrey að fara með sig þangað
sem fullt tunglið skín á hann og lætur hann
sverja að segja engum að hann sé dauður. Au-
brey gerir eins og honum er sagt, bara til að
hitta Ruthven fyrir í London nokkru síðar,
sprelllifandi og harðtrúlofaðan systur Aubrey.
Aubrey sannfærist um að Ruthven sé vampýra,
veikist og deyr á brúðkaupsnóttina, um leið og
systir hans er deydd af vampýrunni.
Í ljóðum rómantíkeranna, kannski greini-
legast í Christabel, höfðu þegar skapast tengsl
milli samkynhneigðar og vampýrisma, og með
sögu Polidoris styrktust þau enn. Það er
greinilegt að samband Aubrey og Ruthven er
fullt af samkynhneigðum undirtónum, líkt og
líklegt má telja að Polli hafi verið skotinn í
Byron. Aubrey og systir hans eru í raun eitt,
Ruthven er að giftast Aubrey ekki síður en
systurinni: „Mundu eið þinn,“ segir Ruthven
þegar Aubrey ætlar að koma upp um allt og
ítrekar þannig að einnig þeir eru bundnir órjúf-
anlegum böndum. Þetta samkynhneigða tema
hélt svo áfram í sögu Sheridan Le Fanu, Car-
milla, frá 1872, en þar segir frá vampýrunni
Carmillu sem heillast af ungum stúlkum.
Og ekki má gleyma erótíkinni
Erótík hefur alltaf loðað við vampýruna, allt
frá goðsögum og þjóðsögum til þeirra skáld-
verka sem hún hefur komið fram í. Erótík
vampýrunnar kemur til af aðferð hennar við að
næra sig; hún bítur nakinn líkamshluta, leggur
varirnar að og drekkur. Þegar ofaná bætist að
þetta atferli fer fram að næturlagi og í einrúmi
og að það fer fram tilfærsla á líkamsvessum, þá
ætti samlíkingin að vera ljós. Kunnasta og al-
mennasta hugmyndin sem við gerum okkur um
vampýruna er greifinn Drakúla, hár, dökkur og
heillandi sem með kynþokka sínum laðar að sér
konur eins og mý að mykjuskán og kyssir þær
(ó)dauðlega á hálsinn. Konurnar eru af nauð-
syn fáklæddar og hálfmeðvitundarlausar;
„kossinn“ ber yfirleitt sterka undirtóna full-
nægingar. Þetta er bara ein hlið vampýrunnar,
sú sem hefur markað sér spor í bókmenntum,
kvikmyndum og myndasögum. En eins og ég
hef þegar sýnt framá er vampýran mun fjöl-
breyttari en þessi mynd gefur til kynna. Og
reyndar ber mér ljúf skylda til að benda á að
þessi drakúlíska hlið vampýrunnar er ekki einu
sinni eins einhlít og hún gæti virst í fyrstu, eins
og Guðni Elísson rekur í grein sinni Samfarir,
náfarir, hamfarir: Kynferði í Drakúlamyndum,
sem finna má í Heimi kvikmyndanna (1999).
Vampýran er heimsborgari og finnst ekki
bara í þjóðsögum heldur líka í goðsögum víða
um heim í einni eða annarri mynd, en goðsögu-
flokkurinn virðist hafa gleymst hjá strúktúral-
istanum Perkowski. Tunglgyðjan og gorgónan
Medúsa var af vampýrískum toga; með augna-
ráði sínu eða augliti þurrkaði hún menn upp og
umbreytti þeim í steina. Indverska gyðjan Kalí
í sinni svörtu mynd gereyðingar hefur und-
irtóna vampýru; breitt bros hennar er vígtennt
og blóð leikur um varirnar. Gríska Lamían
sótti aðallega á börn til þess að næra sig; ein-
hvers staðar í tíma sló henni saman við hina
gyðinglegu fyrstu frú Adams, Lilith, sem var
ekki tilbúin til að leggjast undir næsta mann,
þótt hann væri sá eini og ákvað því að slíta
sambandinu og drekka blóð afkomenda hans í
staðinn. Það er eftirtektarvert að fyrsta konan
verður fyrsta vampýran næstum ósjálfrátt,
það hefur lengi loðað við vampýruna að vera
eina birtingarmynd kvenlegrar kynhvatar.
Kynhvöt kvenna getur að því er virðist ekki
verið neitt annað en óskapnaður, skrímsli og
ákaflega óeðlileg á allan hátt. Skáldsagan
Dracula er ákaflega gott dæmi um þetta þar
sem konan sem gerist kynferðislega virk er
stegld um leið. Í goðsögunum er vampýran því
iðulega kvenkyns og síðarmeir gengur hún aft-
ur í nornaofsóknunum á 17. öld þarsem hin
demóníska „succubus“, eða undirlægja, olli
hremmingum skírlífra munka og annarra
manna. „Succubus“ þessi var kvendjöfull sem
ásótti saklausa menn á nóttunni þarsem þeir
voru veikastir fyrir.
Þótt þjóðsagnavampýran virki ekki sérlega
erótísk, þá eru erótískir undirtónar í sögunum,
þarsem yfirleitt er um að ræða látna eigin-
menn eða konur sem sækja á eftirlifandi maka.
Freudistinn Ernest Jones vildi útskýra
vampýruþjóðsöguna með þessari erótík og taldi
að það væri þrá okkar eftir látnum ástvini (og
atlotum hans) sem skapi vampýruna. Með öðr-
um orðum, söknuðurinn veldur því að við
ímyndum okkur að viðkomandi gangi aftur. Inn
í ástina fléttast sekt og hatur og þannig verður
vampýran að skrímsli en ekki vini, og allt renn-
ur þetta undan rótum foreldravandamálsins
fræga: Ödipusar-duldarinnar. Skýring Jones á
einnig við um „succubusinn“, en samkvæmt
Jones er vampýran aðeins til í draumi sérhvers
manns, sem er þá væntanlega blautur.
Vampýran er ekki við eina fjölina felld í kyn-
vísi sinni; blóð er alltaf blóð hvers kyns sem það
er og samkynhneigð eða tvíkynhneigð hefur
löngum verið fylgifiskur vampýrunnar. Þær
austur-evrópsku, fyrir utan að stunda sifjaspell,
fóru ekki í kyngreinarálit, og eins og áður hefur
verið bent á veltu rómantíkerarnir sér upp úr
hneigingum til beggja kynja. Vampýran í kvik-
myndum var lengi eina leiðin til að setja á svið
samkynhneigða erótík, sem er mjög áhugavert
með tilliti til viðhorfa til slíkrar erótíkur, en því
má ekki gleyma að vampýran er fyrst og fremst
skrímsli. Slík skrímslun kynhvata einkennir líka
birtingarmynd vampýrunnar á kynkvöt kvenna:
Vampýran undirstrikar freudískar og femínísk-
ar kenninga um kynfæri og kynhvöt konunnar
sem afskræmd, að því leyti sem vampýran sýnir
að kynferðisleg virkni kvenna birtist í formi
ófreskju.
Af kynstrum
Dracula er skrifuð á viktoríutímanum þegar
hræsni í kynferðismálum var í hámarki, meðan
ekki nokkur maður hafði kynþarfir opinberlega
voru aldrei fleiri vændiskonur í London og sýfil-
is blómstraði. Stoker sjálfur var ekki barnanna
bestur, predikaði um siðleysi og viðbjóð kyn-
hvata en sótti vændiskonur stíft og dó að öllum
líkindum sjálfur úr sýfilis. Ein af fjölmörgum
klassískum túlkunum á Dracula er einmitt sú að
hún snúist um bælingu og á endanum stjaksetn-
ingu kynhvatar, og þá sérstaklega kynhvatar
kvenna. Drakúla er sjálfur nógu ægilegur sem
blóðdrekkandi og kynótt skrímsli, en þó keyrir
um þverbak þegar hann smitar konurnar af
vampýrisma og gerir þær blóðþyrstar og kyn-
ferðislega árásargjarnar, að „kynferðislegum
rándýrum“ eins og Guðni Elísson orðar það.
Eins og áður sagði hefur skáldsaga Stokers
VAMPÝRUR ALLRA LANDA SAMEINIST (OG FAGNIÐ)
RAUÐ SEM BLÓÐ
OG HVÍT SEM MJÖLL
Frægt málverk Henry Fuselis frá 18. öld, Mar-
tröðin. Maran, í líki hvíts hross horfir á sofandi
stúlku og púki situr á brjósti hennar. Myndin
hefur orðið táknræn fyrir vampýruna, sérstak-
lega hjá sálgreinendum.
VAMPÝRAN VIÐ LEIK OG STÖRF
Hér segir frá vampýrum í bókmenntum og kvikmynd-
um, einnig er kynnt til sögunnar hin goðsögulega
vampýra. Höfundur veltir fyrir sér kynlegri hegðun
vampýrunnar og skoðar nokkur hlutverk sem vampýran
hefur leikið í nútímanum. Fyrri hlutinn birtist fyrir viku.
E F T I R Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R