Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2001, Síða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. APRÍL 2001
V
IÐ dyr St. James leikhússins
á 42. stræti er biðröðin fyrir
hornið og dágóðan spöl upp
eftir Broadway. Nýr smellur
í uppsiglingu og altalað í
leikhúsheiminum þar vestra
að langt sé síðan söngleikur
hafi farið svo vel af stað. Um
er að ræða „The Producers“ sem gamla brýnið
Mel Brooks á allan heiður af, bæði tónlist og
texta, enda er fyrirmyndin ein hans besta kvik-
mynd frá 1968 sem Zero Mostel og Gene Wild-
er gerðu svo ógleymanlega.
Ekki langt frá biðröðinni á Broadway standa
20 norrænir leikritahöfundar á stéttinni utan
við Norræna húsið í New York og velta vöng-
um yfir því hvernig þeir eigi að sigra vest-
urheim með leikritum sínum. Tilefni veru
þeirra á þessum stað á þessum tíma (19.-20.
apríl) er ráðstefnan Scandinavia on Stage sem
er sameiginlegt kynningarátak norrænu ræð-
ismannsskrifstofanna í New York á norrænni
samtímaleikritun. Mættir fyrir Íslands hönd
eru Árni Ibsen, Hrafnhildur Hagalín, Ólafur
Haukur Símonarson, Ólafur Jóhann Ólafsson
og Þorvaldur Þorsteinsson.
Fyrstur á mælendaskrá er Todd London,
„Ég verð að byrja á því að biðjast afsökunar á
veru minni hér því ég veit ekkert um norræna
samtímaleikritun og er algjörlega vanhæfur til
að fjalla hlutlægt um bandaríska leikritun. Það
sem ég hef mér til málsbóta er að ég er sann-
færður um að þið sem hingað eru komin frá
Norðurlöndum vitið lítið sem ekkert um
bandaríska samtímaleikritahöfunda. Staða
okkar er því mjög svipuð. Það sem þið vitið um
bandarískt leikhús nær sennilega skammt út
fyrir Broadway og þekking ykkar á höfundum
og leikurum takmarkast að líkindum við hand-
ritshöfunda og leikara Hollywoodkvikmynda.“
Fer héðan hlaðinn upplýsingum
Eftir að hafa varpað þessari fullyrðingu
fram í salinn hélt Todd London frábært erindi
en hann er stjórnandi stofnunarinnar New
Dramatists, sem sérhæfir sig í að velja leikrit
til kynningar og koma höfundum þeirra á
framfæri við leikhús í Bandaríkjunum. Fyrir
hina norrænu höfunda og leikhúsfólk sem
fylgdi þeim á ráðstefnuna var erindi hans mik-
ilvægt landabréf yfir það leikhúslandslag sem
ætlunin er að sækja inn á.
Fyrir leikritahöfunda skiptir í raun aðeins
ein spurning máli. Hvernig kem ég leikritun-
um mínum á leiksvið í þessu umhverfi? Gagn-
semi ráðstefnunnar var ekki hvað síst fólgin í
því hversu hagnýtar upplýsingar fengust þar
um bandarískt leikhúslíf. Jafnframt var höf-
uðáhersla lögð á að kynna hin 20 norrænu leik-
rit efnislega fyrir þeim 130 bandarísku leik-
hússtjórum, umboðsmönnum, leiklistar-
ráðunautum, leikurum og leikstjórum sem
sóttu ráðstefnuna. „Ég fer héðan hlaðinn upp-
lýsingum um 20 ný norræn leikrit og umtals-
verða þekkingu á norrænu leikhúslífi, en ekk-
ert af þessu vissi ég fyrir,“ sagði einn
ráðstefnugesta í lokin og taldi þessum tveimur
dögum hafa verið vel varið. Það er ekki lítill
ávinningur í samfélagi þar sem tíminn kostar
ekki bara peninga heldur mikla peninga.
„Good value for my money,“ var niðurstaðan.
Áherslan á sjöunda og áttunda áratugnum
var á fjölbreytni hins bandaríska samfélags,
„leikhús hvíta mannsins“ var að missa lykil-
stöðu sína. Utan New York spruttu upp svæð-
isbundin leikhús sem byggðu afkomu sína á
stuðningi einkaaðila og opinberra aðila og hug-
myndafræðin að baki þessum leikhúsum var
fengin að láni frá Evrópu. Munurinn er og hef-
ur alltaf verið sá að stuðningur opinberra aðila
við leikhús í Bandaríkjunum er hverfandi mið-
að við það sem tíðkast í Vestur-Evrópu. Engu
að síður hafa mörg þessara leikhúsa haldið
velli og skapað sér góðan orðstír. Þau berjast
þó ávallt í bökkum fjárhagslega og eru rekin á
allt annan hátt en evrópskar fyrirmyndir
þeirra. Afleiðing þess hversu illa er staðið að
fjárstuðningi við leikhús okkar er sú að leik-
húslíf okkar hefur verið leitt áfram af fólki sem
hefur helst hæfileika á því sviði að afla peninga
og viðskiptasambanda. Hugmyndasmiðir og
listrænir frumkvöðlar hafa ekki haft tækifæri
til láta ljós sitt skína í þessu umhverfi. Leikhús
okkar hér í Bandaríkjunum er ekki samboðið
listamönnum sínum.
Dæmigert svæðisleikhús í Bandaríkjunum
er í raun ekki annað en skrifstofa, þar sem leik-
hússtjóri, dramatúrg og markaðsstjóri sitja og
leggja á ráðin um hvaða verk skuli valin til sýn-
inga. Leikarar, leikstjóri og aðrir listamenn
eru ráðnir í hvert einstakt verkefni og hafa að
jafnaði 4 vikur til æfinga. Fastráðningar leik-
ara og leikstjóra í bandarísku leikhúsi þekkj-
ast ekki í þeim skilningi sem við leggjum í fyr-
irbærið, þótt verið geti að sömu listamenn séu
ráðnir í hvert verkefnið af öðru í sama leikhúsi.
„Leikhúsin eru illa í stakk búin til að taka við
höfundum sínum,“ segir Todd London og
kennir þessu fyrirkomulagi um að tækifærin
fyrir höfunda til að starfa í leikhúsi, vinna með
sama hópi listamanna um lengri tíma séu nán-
ast engin. „Höfundurinn verður að fullvinna
leikrit sitt áður en það kemur fyrir augu leik-
hússtjóra og dramatúrga. Hann getur heldur
ekki gert sér vonir um að á fjórum vikum geti
leikhópur sett sig inn í hugarheim hans nema
að mjög yfirborðskenndu leyti. „Afleiðingin er
sú að við erum stödd í umhverfi sem leggur
alla áherslu á efnislegt innihald, svigrúmið til
að koma öðru en söguþræði og „boðskap“ til
skila er ekki til staðar, leikhópurinn hefur ekki
aðstæður til að setja sig inn í persónulegt
„tungumál“ hvers einstaks höfundar.“
Margbreytni bandarísks samfélags hefur til
skamms tíma verið endurspegluð í leiksýning-
um og kvikmyndum með þeim hætti að ákveðið
kvótakerfi um fjölda leikenda af hverjum kyn-
þætti hefur verið við lýði. „Þetta er að breyt-
ast,“ segir Todd London. Yngstu höfundar
okkar af afrísk-bandarískum, spænsk-banda-
rískum eða asísk-bandarískum kynþáttum
ganga að fjölbreytninni sem gefinni, þeir fjalla
ekki um sjálfa sig og kynþátt sinn sem sérstakt
aðskilið fyrirbæri eða menningarlegan minni-
hluta, heldur sem sjálfsagðan hluta þess sam-
félags sem þeir hafa vaxið upp í.“ Hann nefnir
nöfn afrísk-bandarísku höfundanna Susan-
Lori Parks og Kia Corthron. „Það er enginn
skóli í leikritun kenndur við Arthur Miller en
það er erfitt að ímynda sér eftirtalda höfunda
án hans; Jon Robin Baitz, Marsha Norman,
Emily Mann og Donald Margulies. Chay Yew
er leikskáld af kínverskum uppruna og Diana
Son er kóresk.“
London nefnir sem eitt mikilvægasta atriðið
í þróun bandarískrar leikritunar undanfarna
tvo áratugi hversu mikil áhersla hefur verið
lögð á kennslu í leikritun í háskólunum. „Þar
hafa leikskáldin átt greiðan aðgang og áhrif
þess að leikskáld kenni verðandi leikskáldum
eru greinileg. Þar er framlag hinnar kúbversk-
bandarísku Maria Irene Fornes hvað merkast
og leikrit hennar eru óuppgötvaðir gimsteinar
frá síðustu áratugum 20. aldarinnar. Aðrir höf-
undar sem lagt hafa lóð á vogarskálar í
kennslu leikritunar eru Edwin Sanches og
Nilo Cruz að ógleymdum Paulu Vogel og Max
Wellman.“
Það var ekki laust að svipurinn væri farinn
að lengjast á norrænu þátttakendunum yfir
þessari framandi nafnarunu.
Evrópa ekki lengur jafnmikilvæg
Ekki varð svipurinn á Norðurlandabúunum
verulega styttri þegar einn virtasti dramatúrg
bandarísks leikhúss, Anna Cattaneo, dramat-
urg frá Lincoln Center Theatre í New York,
sló því fram að opinber áhugi Bandaríkjanna á
evrópskri menningu væri minni en á undan-
förnum áratugum. „Eftir að kalda stríðinu
lauk eru Bandaríkin laus undan þeirri pressu
að viðhalda áhrifum sínum í Vestur-Evrópu.
Áróðursstríðinu gegn austurblokkinni er lokið.
Í menningarlegu samhengi er meira horft til
annarra heimshluta en Evrópu. Við erum að
uppgötva uppruna okkar margsamsetta sam-
félags. Megnið af þeim leikritum sem hér eru
skrifuð í dag eru líklega óskiljanleg ykkar ein-
sleita samfélagi í Skandinavíu.“
Ekki voru allir tilbúnir að fallast á þetta
enda líklegt að samsetning norrænna sam-
félaga sé orðin margbrotnari en Cattaneo
gerði ráð fyrir. Fátt varð um svör þegar bent
var á að meint fjölbreytni endurspeglaðist
a.m.k. ekki í þeim verkum sem lögð voru fram
á ráðstefnunni.
Þýðingar á amerískt málsnið
„Við ykkur frá Norðurlöndum vil ég segja
þetta. Það er ekki nóg að þýða leikritin ykkar á
ensku,“ segir Carey Perloff, leikhússtjóri Am-
erican Conservatory Theatre í San Francisco.
„Þau verða að vera þýdd á ameríska ensku af
bandarískum leikskáldum, sem eru gjörkunn-
ug því málsniði sem áhorfendur okkar nota.
Bretlands-enska getur jafnvel orkað fráhrind-
andi á okkur sem veljum leikrit til flutnings.
Það er nógu erfitt fyrir erlent leikrit að komast
að þótt það sé ekki fyrirfram dæmt úr leik
vegna rangrar þýðingar.“
Greinilegt var að margir norrænu höfund-
anna höfðu ekki gert sér grein fyrir þessu og
leikhúsfólkið bandaríska benti á sláandi dæmi
af þeim þýðingum sem bornar voru fram á ráð-
stefnunni í leiklestrum. Jafnframt kvartaði það
sáran yfir peningaleysi til að borga sínu eigin
fólki fyrir þýðingar. Fulltrúi hins íslenska
Bókmenntakynningarsjóðs reis þá úr sæti og
benti á að á öllum Norðurlöndum væru til slík-
ir sjóðir sem greiddu þýðingarstyrki fyrir
skáldsögur og leikrit. „Ef það stendur ekki á
öðru en greiða fyrir þýðingu leysum við það
mál,“ sögðu allir Norðurlandabúarnir einum
rómi. Einhver úr þeirra hópi upplýsti að sam-
anlagt legðu Norðurlöndin árlega til sem svar-
aði 50 milljónum dollara til kynningar á menn-
ingu sinni og list erlendis. Þá var komið að
Bandaríkjamönnum að missa hökuna ofan í
bringu og greinilegt að þeir höfðu ekki haft
hugmynd um þetta og kættust mjög við tíð-
indin að önnur eins fjárvon væri svo langt í
norðri.
Þeir sögðust jafnframt skammast sín fyrir
að nefna tölur um opinberan stuðning við leik-
hús í Bandaríkjunum. „Við eigum að teljast
ríkasta þjóð í heimi en stuðningur okkar er þó
ekki nema brot af því sem þið eigið að venjast,“
sagði einn úr salnum.
Tak sæng þína og gakk
Kannski var hér komið að kjarna málsins og
raunverulegum tilgangi þessarar ráðstefnu.
Norðurlöndin vilja að menning þeirra sé kynnt
í Bandaríkjunum. Til þess að svo megi verða
þarf að hafa talsvert fyrir hlutunum. Þörfin og/
áhuginn fyrir leikrit frá Norðurlöndum er
langt frá því sjálfsagður. Fyrsta skrefið er að
kynna hvað er á boðstólum. Það skref hefur nú
verið stigið með margnefndri ráðstefnu en
þaðan er langur vegur til þess að leikrit rati
upp á svið. Það spurðist reyndar út að nokkrir
höfundar og umboðsmenn hefur náð saman á
staðnum og voru það vissulega góð tíðindi en
flestir verða að bíða átekta og sjá hverju fram
vindur. Þar kemur næsta skref til skjalanna
sem er eftirfylgja frá okkur sjálfum og þó leik-
rit okkar ágætu höfunda kunni hugsanlega að
höfða á einhvern hátt til bandarískra leik-
hússtjórnenda er nauðsynlegt að ýta á eftir
þeim með öllum tiltækum ráðum. „Leikritun
er í eðli sínu svo bundin við sitt nánasta um-
hverfi að það er í rauninni kraftaverk ef það
höfðar til einhverra í öðrum heimshlutum,“
sagði Ólafur Haukur Símonarson. Því krafta-
verki verður að hjálpa svo leikritin geti tekið
sæng sína og gengið um erlendar grundir. Hin
danska Astrid Saalbach hitti þó kannski nagl-
ann best á höfuðið þegar hún sagði að leikrit
væri eins kappklædd persóna. „Fötin eru
tungumálið og lýsingar á umhverfi. Þegar leik-
ritið afklæðist fötunum kemur í ljós að nektin
er sú sama alls staðar í veröldinni.“
AÐ SIGRA VESTUR-
HEIMINN ER EINSOG ...
Dagana 19. og 20. apríl var haldin í Norræna húsinu í
New York ráðstefnan Scandinavia on Stage. Þar voru
kynnt fyrir bandarísku leikhúsfólki 20 norræn samtíma-
leikskáld ásamt því að bandarískt leikhúslíf var reifað frá
ýmsum sjónarhornum. HÁVAR SIGURJÓNSSON skrifar
um ráðstefnuna og hvað bar þar helst á góma.
Hrafnhildur Hagalín og Þorvaldur Þorsteinsson ræða við leikstjórann Christina O’Neill.
Morgunblaðið/Einar Falur
Norræna húsið, Scandinavia House,
við Park Avenue í New York.
Bandarískir leikarar leiklesa hluta úr Austurríki eftir Seseliu Löveid frá Noregi.
havar@mbl.is