Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. JÚLÍ 2001 5
magna upp andrúmsloftið með endurteknum
hljóðhrifum. Raftónlistarmaðurinn Aphex Twin
(rétt nafn Richard D. James) hefur verið afar
atkvæðamikill í þessum geira tónlistar undan-
farinn áratug eða svo og má heyra áhrif frá hon-
um á plötunni.
Framsækið rokk áttunda áratugarins hefur
svo í raun alltaf fylgt sveitinni. Pink Floyd,
Moody Blues, Yes o.s.frv. Það væri þó gróf ein-
földun að kalla meðlimi Sigur Rósar síðhippa.
Sveitin vinnur gagngert með þessi áhrif og
skapar nýtt úr efniviðnum. Floyd og félagar
voru þess utan aldrei jafn næmir fyrir melódí-
um og íslensku „lærisveinarnir“; þar týndist
sköpunargleðin í forminu og virtúósastælum.
Þar sem tónlist Sigur Rósar er oft og tíðum
mikilfengleg og „stór“ hafa margir þóst greina
þar áhrif frá sígildri tónlist nútímans (eða nú-
tíma klassík, núgildri tónlist?) og má alveg leiða
rök að því. Tónskáld eins og Gavin Bryars, Arvo
Pärt, Zbigniew Preisner og Henryk Górecki
hafa verið nefnd til sögunnar en þau eiga það
kannski helst sameiginlegt að semja melódíska,
eða e.t.v. „rokkvæna“ tónlist? Naumhyggja (e.
„minimalism“) einkennir tvo fyrstnefndu höf-
undana sterkt á köflum, þar sem sömu stef eru
endurtekin í sífellu með það að markmiði að
auka áhrif tónlistarinnar. Þessi tenging við sí-
gilda tónlist er kannski hvað langsóttust hér en
hafa ber í huga að eðli dægurtónlistarinnar nú á
dögum er að virða heilagleikann að vettugi og
hræra og hrista saman sem mest má. Allt sem
þjónar listinni þykir tækt.
Endalausir möguleikar
Í dag má segja að Sigur Rós leiki framþróað
form rokktónlistar sem kallast síðrokk (e.
„post-rock). Aðall stefnunnar er nýjunga- og til-
raunagleði og áhrif sótt í sveim, spunadjass,
raftónlist og allra handa framúrstefnu. Allt er
því opið, allt má. Naumhyggjan einkennir líka
nálgun margra síðrokksveita á svipaðan hátt og
tónskáldin sem nefnd voru hér á undan. Áhrif
hins byltingarkennda þýska tónskálds Karl-
heinz Stockhausens á stefnuna – svo aftur sé
vikið að „klassíkinni“ – verða heldur seint of-
metin, og á það reyndar við um fleiri anga dæg-
urtónlistar samtímans.
Síðrokkið er iðulega rakið til suðupottsborg-
arinnar Chicago, nánar tiltekið til hljómsveit-
arinnar Tortoise, sem er með áhrifameiri ný-
rokksveitum síðasta áratugar. Aðrar sveitir
sem vinna farsællega með þetta form eru t.d.
Mogwai, Godspeed you black emperor!, Stereo-
lab og Labradford. Póstmódernískt rokk væri
heldur ekki galin lýsing, og má líta á það sem
Morgunblaðið/Arnaldur
Jónsi mundar bogann á tónleikunum í Fríkirkjunni 20. október 2000.
Morgunblaðið/Björg Sveinsdóttir
1935 – 1936 hafi Iðunnarfélagar kveðið
inn á svokallaðar silfurplötur.
„Þetta voru 200 lög (allt saman rímna-
lög) sem fóru inn á 50 svona plötur,“ seg-
ir Steindór. „Þetta plötusafn er búið að
vera í varðveislu Þjóðminjasafnsins síðan
1939. Árið 1957 var fyrst tekið afrit af
þessu á segulbönd, svo aftur árið 1962.
Nú er ætlunin að vinna þetta upp á nýtt
enda eru þetta geysilega góðar upptökur,
að ég tali nú ekki um í samanburði við
vaxhólkana sem Jón Leifs og félagar voru
að taka upp á.“ Hann segir Iðunni,
Smekkleysu og Árnastofnun vera þá aðila
sem séu að garfa í þessu. Starfsmenn Rík-
isútvarpsins hafa verið fengnir til að af-
rita silfurplöturnar yfir á stafrænt form.
Að áliti menntamanna fyrri tíma var
ríman einhvers konar holdgervingur þess
sem miður fór í samfélagi þjóðarinnar
enda formið einkanlega vinsælt á meðal
alþýðufólks og kotbænda. Að sækja inn-
blásturinn í fyllirí, hesta, ástarleiki og
sjómennsku – þ.e. lífið sjálft – þótti eðli-
lega ekki sæmandi hjá ráðandi stéttum
sem vildu fremur beina yrkjandanum í átt
að Guði almáttugum fremur en drykkju-
svalli og forynjum. Minna varð um rímna-
kveðskap upp úr aldamótunum 1900 og
var hann í raun með öllu horfinn sem
þjóðaríþrótt um miðja síðustu öld.
„Þegar fín sönglist berst hingað frá
Evrópu og hljóðfæraeign í landinu eykst
fer að þykja ófínt að fara með rímur,“ út-
skýrir Steindór. „Ungmennafélögin tóku
ekki rímurnar undir sinn verndarvæng
heldur glímuna þegar þau vildu fara að
gera eitthvað íslenskt. Rímurnar máttu
lúta í lægra haldi fyrir alls kyns tísku-
músík sem hlóðst á okkur og hefur gert
alla tíð síðan. Síðustu þrjá, fjóra áratugi
hefur þetta nær eingöngu lifað í kvæða-
mannafélögum og þau hafa í raun unnið
talsvert gagn með því einu að halda tór-
unni.“
Rímurnar voru vanalega kveðnar á
kvöldin, í baðstofum bæja út um allt land,
og sat heimafólkið þá og sinnti störfum á
meðan það hlýddi á rímurnar. Rétt er að
kalla þær helstu afþreyingu þeirra tíma,
frekar en þær hafi verið til andans upp-
hafningar og það er ekkert sérstaklega
langsótt að segja að þær hafi verið sem
ígildi sjónvarps. Góðir kvæðamenn voru
eftirsóttir og sumir hverjir ferðuðust
stöðugt á milli og höfðu lifibrauð sitt af
rímunum.
„Það var ekkert annað skemmtiefni að
hafa,“ segir Steindór, glettinn á svip.
„Menn skyldu athuga það í hvaða um-
hverfi fólk bjó. Það gat ekki farið eitt eða
neitt – komst ekkert. Og þótt það kæmist
eitthvað þá átti það ekkert erindi! Fólk
bjó í þessum torfkofum sínum, venjulega
við illa aðbúð og mátti þakka fyrir að
geta haldið á sér hita og eiga eitthvað að
éta. Þannig að þetta var allt hið aumasta.
Þetta var allt annar heimur.“
Dans og
hljómlist
Elsta varðveitta ríman er ríma af Ólafi
helga Noregskonungi sem er að finna í
Flateyjarbók, skinnbók frá árinu 1387.
Aldur rímnanna er þó fjarri því að vera
negldur við þetta ártal og sitt sýnist
hverjum. Einnig er spurning hvort flutt
hafi verið hljómlist við rímurnar og hvort
fólk hafi jafnan dansað við þær. Steindór
hefur ákveðnar skoðanir á þessu máli:
„Í rímnalagasafni Iðunnar eru skráð
500 kvæðalög. Af þeim fjölda eru 30 til
40 lög sem bera það með sér að vera
gömul danslög. Þessi kvæðalög eða
stemmur eru að líkindum það elsta sem
safnið geymir og hafa þá varðveist í
munnlegri geymd með rímnahefðinni frá
því á 15. öld. Það sem er einkennandi fyr-
ir þessi lög er taktbreytingarfallandinn,
sem Jón Leifs fjallaði fyrst um í Skírni
1922 (Íslenskt tónlistareðli) og gerði síðar
að áhersluatriði í tónlistarsköpun sinni
(Rímnadanslögunum). Á fimmtándu öld er
að sjá sem oft hafi verið dansað við
rímnasöng enda er líka á það bent í
rímnatextunum sjálfum. Þá var hér mikið
ríkidæmi hjá einstaka mönnum, eink-
anlega á Vesturlandi, vegna mikilla við-
skipta við Englendinga. Vafalaust hefur
verið dansað við rímur í öllum þeim stór-
veislum og brúðkaupum sem þá tíðk-
uðust. Varla hafa hljóðfæri verið notuð
þá, en ákveðinn ásláttur falist í fótstiginu
við dansinn. Þessi ásláttur hvarf svo síðar
þegar dansiðkun hætti nær alveg og var
jafnvel bönnuð. Lögin lifðu hinsvegar
áfram með rímnakveðskapnum og lifa
enn. Þess má geta að í elstu rímunum er
ekki stíf regla á ferskeyttum hætti, þann-
ig að víða koma fyrir draghendar vísur
innan um. Draghendan eða hrynjandinn
fellur mjög vel að þeim stemmum sem um
er rætt, en ekki að þeim stemmum sem
yngri eru. Seinna eða eftir siðskipti hefur
svo þróast með rímnakveðskapnum ein-
kennilegur söngur og flutningsháttur, al-
gerlega íslenskur að öllu leyti, sprottinn
úr því ömurlega umhverfi sem sóttir,
hörmungar og ráðleysi færðu þjóðinni
stöðugt. Ætli það sé ekki holtaþokuvælið
sem segir frá í Hulduljóðum.“
Steindór segir þá ekki vera marga sem
glímt hafi við rímnaformið fræðilega, en
tiltekur þó menn eins og Hrein Stein-
grímsson, Sven Nilsen og Hallgrím Helga-
son. „Þetta þarf allt að skoða og það er
aulaháttur að gera það ekki. Ef einhver
önnur þjóð, hérna í nágrenni við okkur,
ætti slíkan auð sem við höfum í þessum
upptökum okkar, væri löngu búið að
koma á fót stórri stofnun til að vinna í
verkinu. Við vitum t.d. ekkert um ending-
artímann á þessum silfurplötum og það er
ekki enn búið að koma þessu yfir á staf-
rænt form. Trúlega myndu tónlistarfræð-
ingar nútímans vilja vinna þarna ein-
hverja vinnu ef til stæði að borga þeim
kaup. En sjálfsagt mega þeir bíða fram í
næsta góðæri.“
Eðli rímnanna
Steindór veltir að lokum vöngum yfir
eðli rímnanna. Hann heldur því fram að
þjóðinni hafi lærst að skammast sín fyrir
þær. „Kvæðamaðurinn stendur af-
skaplega berskjaldaður, með röddina eina
að vopni. Hann hefur ekkert til að styðja
sig við. Mistakist honum, þá fer það ekki
fram hjá neinum. Á sama hátt held ég að
þjóðin hafi þótt hún vera svolítið ber-
skjölduð gagnvart öðrum með þessi brot-
hættu kvæðalög sín. Þessi viðkvæmu börn
sín ef svo mætti segja. Það er engu líkara
en hún hafi farið að fela þau, láta þetta
ekki heyrast of mikið. Á þennan hátt eru
kvæðalögin kvikan í íslensku þjóðarsál-
inni. Þetta er það næsta sem maður
kemst íslenskri þjóðarsál, enda rímurnar
algerlega sprottnar úr hugarheimi Íslend-
inga í gegnum margar aldir. Viðkvæmara
getur það ekki verið.“