Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2001, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. ÁGÚST 2001 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
? ? . T Ö L U B L A Ð - ? ? . Á R G A N G U R
EFNI
S
KYNSEMIN hefur ómet-
anlega þýðingu fyrir mann-
inn. Í fortíðinni sögðu menn
oft að það væri hún sem
greindi okkur frá dýrum.
Hún hefur verið ómetanleg
í allri baráttu okkar við að
lifa af í þessum heimi. En
skynsemin er aðeins hluti mannsins.
Skynsemina hefur alltaf skort siðvit.
Skynsemina hefur alltaf skort sýn. Skyn-
semina hefur ævinlega verið ófær um að
vera manninum leiðarstjarna. Skyndemin
hefur alltaf verið ófær um að setja nokk-
urri lífveru raunverulegt takmark. Það er
verðugt verkefni þriðja árþúsundsins að
sameina allt þetta í heilsteyptan, upp-
lýstan mann.
Hvernig verður skynsemin til, hvað er
hún og hverjar eru takmarkanir hennar?
Þetta eru allt verðug rannsóknarefni. Það
væri fáránlegt að vanmeta skynsemina.
Hún er ein dýrmætasta gjöfin sem lífið
hefur gefið okkur. En það er jafn nauð-
synlegt að gera sér grein fyrir því í
hverju takmarkanir hennar liggja. Skyn-
semin hefur alltaf verið góður þjónn en
hún hefur aldrei verið húsbóndi. Því mið-
ur segja sumir og aðallega þeir nærsýnu.
Skynsemin hefur verið ármilljónir í þró-
un. Hún er öflugt tæki í lífsbaráttunni til
að uppfylla þarfir okkar og langanir.
Þetta er tæki sem hjálpar okkur til að ná
takmarkinu. Hún segir mönnum hvernig
þeir eigi að bregðast við umhverfinu á
réttan hátt. Skynsemin segir ein-
staklingnum hvernig hann eigi að hegða
sér innan hópsins á farsælan hátt. Og með
þetta öfluga tæki að vopni barðist mað-
urinn til heimsyfirráða. Skynsemin bygg-
ist á reynslu og breytir reynslunni í for-
sjálni: Maður kastar priki og hann sér að
hundurinn hleypur á eftir prikinu og kem-
ur með það til hans. Hann býr til kenn-
ingu vegna þessarar athuganar: Hundar
hlaupa á eftir priki sem er hent og koma
með það aftur. Og hann býr til spádóm á
sama grunni: Ef ég hendi prikinu þá
hleypur hundurinn og færir mér prikið
aftur. Kenningar sem ekki byggjast á
reynslu segja okkur aðeins frá því hvað
hugsanlega gæti verið til. Og margar
kenningar eru þess eðlis að þær geta ekki
byggst á reynslu.
Í hverju eru þá takmarkanir skynsem-
innar fólgnar?
Takmarkanir hennar eru aðallega þær
að skynsemin veit ekkert um lífsfyllingu.
En einmitt þessi lífsfylling er gleði okkar
og hamingja. Skynsemin er hins vegar
öflugt tæki til að ná settu marki eftir að
henni er sagt hvað hún á að gera eða til
hvers er ætlast.
Skynsemin er góð til að fást við vísinda-
legar tilraunir eða rökfræðilegar álykt-
anir, gera kostnaðaráætlanir og fást við
hvers konar rökgreiningu. En hamingja,
takmark og tilgangur okkar er annars
eðlis. Lífsfylling okkar er annars eðlis.
Auðvitað geta góðar tilfinningar átt sam-
leið með skynseminni. Góð tilfinning get-
ur orðið afleiðing af skynsamlega unnu
verki. En sjálf lífssfyllingin er annars eðl-
is og liggur dýpra í eðli okkar. Það er ekki
að ástæðulausu að menn tala um kalda
skynsemi. Hlýleikinn liggur í ástríðunni
og það er hún sem setur okkur ævinlega
takmark. Skynsemin hefur aldrei verið
grundvölluð að tilgangi okkar og tak-
marki. Í þessu liggja takmarkanir skyn-
seminnar. Öll mannleg vísindi eru börn
mannlegrar skynsemi. Þess vegna hafa
öll mannleg vísindi sömu takmarkanir og
skynsemin. Þau eru ófær um að segja
okkur hvað er rétt og rangt. Vísindin
segja mönnum ekkert um það hvernig á
að nota þau. Þetta er ástæðan fyrir enda-
lausum mannlegum mistökum á sviði hug-
vits og vísinda. Það kann að hljóma eins
og þversögn en eitt mesta afrek okkar er
að geta með skynsemina að vopni skilið
hennar eigin takmarkanir. En einmitt sá
skilningur opnar mönnum nýja leið til að
leiðrétta fyrri villur. Sá skilningur gæti
breytt hinni venjulegu spurningu okkar:
Hvernig fæ ég það sem mig langar í og
spyrja nýrrar spurningar: Hvað er það
sem ég í raun og veru vil? Í hverju er hin
raunverulega hamingja mannsins fólgin?
Vegna eðlis síns og uppruna getur
skynsemin aldrei verið fær um að setja
okkur lífstakmark. En með því er ekki
sagt að hún gæti ekki orðið fær um að
skilja hvert við eigum að stefna.
Við sjáum öll að í lífi okkar er það
ástríðan, þráin og löngunin sem stjórnar
og setur okkur takmark. En við gætum
spurt: Hvað er það sem vekur ástríðuna,
þrá okkar og langanir? Vitum við það eða
vitum við það ekki? Vísindamaður dregur
þetta stundum saman í stutt og laggott
svar sem er augljóslega satt svo langt
sem það nær. Allt sem við gerum og það
sem stjórnar okkur er löngunin til að lifa,
löngunin til að lifa af. En nægir okkur
þetta svar? Ef til vill þurfum við að bíða
eitthvað fram á þriðja árþúsundið eftir
svari sem vekur hjá okkur innri vellíðan,
eins og gerist jafnan þegar rétt svar er
fundð, því innst í eðli okkar er eitthvað
sem alltaf hefur vitað þetta svar.
STJÓRNAST MENN
AF SKYNSEMI?
RABB
G u n n a r D a l
Helgi
Hálfdanarson
er án vafa mikilvirkasti þýðandi landsins. Á
meðal þeirra verka sem hann hefur snúið á
íslenska tungu eru öll leikrit Williams
Shakespears, 37 að tölu, og 32 grískir
harmleikir eftir Æskilos, Sófókles og Evr-
ípídes. Ástráður Eysteinsson fjallar um rit-
verk Helga sem verður níræður 14. ágúst
næstkomandi.
Víkingaskipin
norsku, Gaukstaða-skipið, Tune-skipið og
Oseberg-skipið, liggja nú undir skemmdum
í Víkingasafninu í Bygdøy. Kristín Huld
Sigurðardóttir rekur deilur sem risið hafa
upp í Noregi um það hvernig skipin verði
best varðveitt, en safnið stenst ekki nútíma-
legar kröfur um rakastig, sýningaraðstöðu
og fleira.
Er það nú lýðræði!
nefnist grein Lindu Vilhjálmsdóttur skálds
þar sem hún fjallar um íslensk sam-
tímastjórnmál, stöðu vinstrimanna, kosn-
ingalöggjöfina, Evrópusambandsmálin,
fiskveiðistjórnunarkerfið, gagnagrunn á
heilbrigðissviði, hálendismál, kristnihátíð-
ina og fleira.
Tyrkjaránið
í Vestmannaeyjum árið 1627 er einn af
áhrifamestu viðburðunum sem enn lifa í
þjóðarvitundinni. Nú er í vinnslu ítarleg
heimildarmynd um þennan atburð og fara
tökur fram bæði á slóðum ránsins og
heimaslóðum ræningjanna sjálfra í Norður-
Afríku. Heiða Jóhannsdóttir ræddi við höf-
unda myndarinnar.
FORSÍÐUMYNDIN
er hluti af einni Íslandsmynda sænska ljósmyndarans Hans Malmberg frá
því um miðja síðustu öld. Myndin er af Halldóri Laxness á Gljúfrasteini. Nú
stendur yfir sýning á myndum Malmbergs í Hafnarborg.
SIGURÐUR PÁLSSON
FEGURÐ
Við eigum ansi langt í land
Ef orðin í orðabókinni
segja satt
ætti hún að vera
vafningsklukka á daginn
undrablóm um nætur
Fegurðinni
verður ekki þinglýst
Hvorki nýrri né gamalli
fegurð
né heldur aðferðunum
að ákvarða hana
Við eigum ansi langt í land
að skilja
vafningsklukku
undrablóm
Samt heldur hún okkur
á lífi
daga og nætur
Sigurður Pálsson (f. 1948) á að baki tíu ljóðabækur, tvær skáldsögur, leikrit
og þýðingar. Ljóðið Fegurð birtist í væntanlegri ljóðabók sem kemur út hjá
JPV-útgáfu í haust.