Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. ÁGÚST 2001
U
MHVERFIS Keili eru fjöll,
gígar, lækir, hverir, hraun,
vötn og víðáttumiklir vellir.
Þar getum við líka séð forn-
minjar eins og seljarústir og
gamlar götur sem sumar
hverjar eru vel markaðar af
hestum og mönnum. Við
beygjum af Reykjanesbrautinni rétt sunnan
Kúagerðis við skilti sem vísar á Keili. Vegurinn
(ca 9 km) liggur upp í gegnum úfið Afstapa-
hraunið sem rann á 14. öld og þekur um 22
ferkm. Eftir að hafa ekið nokkra kílómetra
sjáum við fjóra Rauðhóla á hægri hönd og
norðaustan undir þeim stærsta er gömul sel-
staða frá Vatnsleysu. Aðeins ofan við Rauðhóla
er svo Snókafell á vinstri hönd.
Þegar upp úr hrauninu kemur blasir við eitt
og annað fallegt, svo sem Keilir (378 m) með
sínar mjúku línur á aðra hönd en hvöss Trölla-
dyngjan (375 m) á hina. Frá okkar sjónarhorni
felur sig svo Grænadyngja (402 m) að baki
systur sinnar. Í hlíðunum beggja vegna Trölla-
dyngju eru ótal gígar sem sent hafa hraun-
strauma langt niður um heiðina. Á milli liggja
svo hinir víðáttumiklu Höskuldarvellir sem
Sogalækur rennur um allt yfir í Sóleyjakrika
sem teygir sig norður í átt að Snókafelli. Vest-
an við vellina liggur Oddafell sem er langur og
mjór melhryggur. Dyngjurnar tvær eru í Núp-
hlíðarhálsi (Vesturhálsi) sem er um 13 km
langur og liggur samsíða Sveifluhálsi (Austur-
hálsi) að vestanverðu. Á milli þessara móbergs-
hálsa er svo Móhálsadalur með Djúpavatni,
Vigdísarvelli og mörgu öðru skoðunarverðu.
Við leggjum bílnum við norðvesturhorn vall-
anna, reimum skóna þétt og höldum nokkurn
spöl upp með Oddafellinu að vestanverðu. Fyrr
en varir komum við að stíg yfir Afstapahraunið
sem heitir Höskuldarvallastígur (7–800 m).
Eftir að úfnu hrauninu sleppir tekur við heið-
arland allt að Keili. Uppgangan á fjallið er aug-
ljós og greið hér að austanverðu en þegar nálg-
ast tindinn er klungur á smákafla. Þegar upp
er komið leitum við að „lognblettinum“ sem,
svo til undantekningarlaust, má finna á þessum
litla kolli þó svo eitthvað blási um og upp hlíð-
arnar. Þar má þröngt sitja á sléttum mel og nú
er lag að draga upp nestisboxin og brúsana. Af
tindi Keilis sjáum við Reykjanesskagann
breiða úr sér suður, austur og vestur úr. Suður
af sést til sjávar utan við Ögmundarhraun en
nær okkur liggja Selsvellir. Mest áberandi fjöll
í klasanum vestur af Núphlíðarhálsi eru Stóri-
Hrútur, Kistufell og Fagradalsfjall.
Gufustrókarnir úr Svartsengisorkuverinu
og Reykjaneshverunum stíga til lofts og utar
rís Eldey úr hafi. Nær okkur, í sömu átt, er
gamla dyngjan Þráinskjöldur sem fyrir 10.000
árum spjó hrauninu sem Voga- og Vatnsleysu-
strandarbyggð stendur á. Svo fylgjum við sjón-
deildarhringnum áfram réttsælis og lítum flatt
Miðnesið, síðan Faxaflóann og fallegan Snæ-
fellsjökulinn og loks allan fjallgarðinn til norð-
urs og austurs, meira að segja Baulu (934 m) í
Borgarfirði ef vel er að gáð. Þarna fyrir fótum
okkar liggur svo Straumsvíkin og Reykjavíkin,
og, og, . . .
Við skrifum nöfnin okkar í gestabókina áður
en við höldum niður af toppnum. Á fjallinu hef-
ur verið gestabók síðan árið 1976 og sem dæmi
um gestaganginn voru 116 nöfn skráð í bókina
á einni viku nú í byrjun sumars.
Frá Keilisrótum þrömmum við svo um Þóru-
staðastíg fram hjá Melhóli og í átt að Driffelli.
Stígurinn liggur frá byggð á Vatnsleysuströnd
og allt að Vigdísarvöllum og var töluvert not-
aður fram eftir nýliðinni öld. Viðnorðurenda
fellsins er hár og stórbrotinn hraunkantur sem
gaman er að skoða á leið okkar austur og suður
með fellinu. Þegar við komum á móts við stóra
gíginn við norðurenda Selsvalla, en þeir liggja
suður af Höskuldarvöllum eins og fyrr segir,
förum við yfir hraunhaft sem mótað er af um-
ferð hesta og manna. Stóri, fallegi, gígurinn
heitir Moshóll (nýlegt örnefni) og talið er að
gosið úr honum sé það síðasta í hrinunni sem
myndaði Afstapahraunið. Við hættum nú að
fylgja Þórustaðastígnum sem liggur þarna
þvert yfir á Selsvallafjall en göngum heldur
suður að Selsvallaseli. Rústirnar kúra í suð-
vesturhorni vallanna fast við hraunkantinn og
þar virðast hafa verið a.m.k. þrjá kofaþyrping-
ar og tvær nokkuð stórar kvíar nálægt þeim. Í
bréfi frá séra eir Bachmann Staðarpresti til
biskups árið 1844 kemur fram að sumarið áður
hafi sjö búendur úr Grindavíkurhreppi í seli á
völlunum og að þar hafi þá verið um 500 fjár og
30 nautgripir. Út frá selstæðinu liggur selstíg-
urinn til Grindavíkur í átt að Hraunsels-Vatns-
felli.
Við höldum nú til baka að Moshóli en í leið-
inni lítum við aðeins á eldgamlar tóftir upp við
fjallsræturnar, þær liggja fast norðan við syðri
lækinn sem rennur um Selsvellina. Frá Mos-
hóli göngum við svo yfir okkuð greiðfært hraun
norður að Hvernum eina sem nú er nánast út-
dauður. Hverinn var sá stærsti á Reykjanes-
skaga um aldamótin 1900 og þegar Þorvaldur
Thoroddsen ferðaðist um svæðið árið 1888
sagði hann hveraskálina um 14 fet í þvermál, „
...sjóðandi leirhver. Í góðu veðri sést gufu-
strókurinn úr þessum hver langt í burtu, t. d.
glögglega úr Reykjavík.“ Frá Hvernum eina
stikum við svo yfir hraunið og upp í gígskreytta
fjallshlíðina fyrir ofan nýju hitaveituborholuna
og fylgjum Sogalæknum upp að Sogaseli sem
liggur fast norðan við lækinn. Selrústirnar eru
inni í mjög fallegum, stórum, gömlum gíg sem
heitir Sogaselsgígur eða Sogagígur og snýr
hann opi til suðurs. Gígurinn er girtur skeifu-
laga hamrabelti og myndar því gott aðhald fyr-
ir skepnur. Í Sogaseli höfðu bændur í Kálfa-
tjarnarhverfi á Vatnsleysuströnd og jafnvel úr
Krísuvík selstöðu og þar sjást margar kofatóft-
ir og kví undir vestari hamraveggnum.
Frá Sogaselsgígnum fylgjum við svo lækn-
um áfram inn í Sogin sem eru djúp gil sem að-
greina Dyngjurnar frá fjöllunum sunnan til.
Mikil litadýrð er í Sogunum og jarðhiti hefur
verið mikil þar fyrrum og sést eima af enn. Frá
Sogum gætum við svo gengið upp á Grænu-
dyngju og litið ofan af henni yfir Móhálsadal,
Djúpavatn og Sveifluháls en við kjósum heldur
lægri veg og förum milli Dyngna um Söðul sem
er lágur háls sem þverar skarðið milli fjallanna.
Þegar upp úr Sogum er komið eru grasi grónar
brekkur beggja vegna og hæg gata allt niður á
hraunið norðvestan Dyngjuhálsins.
Þarna til vinstri handar stendur svo Eldborg
(eldra örnefni er Ketill), fyrrum falleg en nú í
rúst eftir margra ára efnistöku. Fyrir spjöllin
var gígurinn um 20 m hár og gígskálin djúp og
nokkuð gróin. Jón Jónsson jarðfræðingur segir
í einni ritsmíð sinni: ‚‚Gosið í Eldborg er án efa
með þeim síðustu á þessu svæði og sennilega
það síðasta. Það er yngra en Afstapahraun.“
Afstapahraunið er frá sögulegum tíma eins og
nefnt var hér á undan. Töluverður jarðhiti er í
og við Eldborgina og heitir hitasvæðið rétt suð-
vestur af henni Jónsbrennur.
Nú göngum við á Eldborgarhrauninu um
slóð sem liggur austur með gígnum og norður
að Vestra-Lambafelli sem umlukið er hraunum
úr borginni. Við höldum vestur með fellinu að
norðurenda þess og þar göngum við skyndilega
inn í ævintýralegt umhverfi, fyrst verða fyrir
dökkir klettar og síðan göng beint inn í fjallið.
Þetta er hin stórbrotna Lambafellsgjá og dul-
úð fellsins hvetur okkur til þess að ganga inn í
risastórt anddyrið. Það er vel ratljóst inn í fell-
inu því langt fyrir ofan okkar þröngvar dags-
ljósið sér niður bólstrabergsveggina sem eru
20–25 m háir. Gjáin gengur inn í mitt fellið og
er mjög þröng neðst eða 1–3 m á breidd en
víkkar þegar ofar dregur. Lengd sprungunnar
er um 150 m og fyrstu metrana göngum við á
jafnsléttu en svo tekur við grjót- og moldar-
skriða (stundum snjóskafl) sem leiðir okkur
upp úr „álfheimum“ og á lítinn grasblett sem
gott er að hvílast á. Á meðan við maulum úr
nestisboxunum skoðum við umhverfið frá þess-
um notalega stað á fellinu miðju.
Þarna norður af liggja Einihlíðarnar og rétt
vestan þeirra Mosastígur sem lá um Mosana
og síðan niður að Hraunabæjum sunnan Hafn-
arfjarðar.
Stígurinn var einn angi „gatnakerfis“ um
hálsana sem nefnt var Hálsagötur fyrrum en
um þær fór fólk úr aðligggjandi byggðum svo
sem Krísuvík, Vigdísarvöllum, Selatöngum
(ver), Grindavík, Suðurnesjum, Vatnsleysu-
strönd, Hraunum og Hafnarfirði.Til austurs
sjáum við svo Mávahlíðar, gamla gígaröð, en til
vesturs liggur úfið Eldborgarhraunið allt að
Snókafelli sem við ókum hjá á leiðinni hingað
upp eftir. Endur fyrir löngu hefðum við getað
séð hreindýrahjarðir á þessum slóðum því á
seinni hluta 18. aldar var rúmlega 20 hrein-
dýrum sleppt lausum á Reykjanesfjallgarð og
eftir miðja 19. öldina hafa þau líklega skipt
hundruðum og dreifðust um hálsana hér og allt
austur í Ölfus.
Vesturslóðir þeirra voru við og ofan Keilis og
á árunum milli 1860 og 70 sáust á þessu svæði
um 35 dýr. Um aldamótin 1900 voru öll hrein-
dýrin hér suðvestanlands útdauð og þá líklega
vegna ofveiði.
Við ljúkum þessum skemmtilega hring um
Keilis- og Dyngjusvæðið með því að ganga göt-
una til baka að Eldborginni sem vissulega man
sinn fífil fegurri. Frá gígnum er stutt ganga
fram hjá Jónsbrennum, meðfram Höskuldar-
völlunum og í bílinn sem bíður okkar á planinu
við norðurenda Oddafellsins.
Á SLÓÐUM FERÐAFÉLAGS ÍSLANDS
UMHVERFIS
KEILI
E F T I R S E S S E L J U G U Ð M U N D S D Ó T T U R
Höfundur er fiskeldismaður og félagi
í Ferðafélagi Íslands.
Morgunblaðið/RAX
Keilir er strýtulaga móbergsfjall og sést víða að. Umhverfis Keili eru fjöll, gígar, lækir, hverir, hraun, vötn og víðáttumiklir vellir.
Á svæðinu umhverfis Keili á Reykjanesskaga
er flest sem prýðir íslenskt landslag.