Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. ÁGÚST 2001
Á
VEGUM Collegium music-
um í Skálholti hefur verið
unnið að því að skrásetja
tónlist sem er að finna í ís-
lenskum handritum, en
hefur lítill gaumur verið
gefinn hingað til. Nú er
komið að því að leggja
drög að því að rannsaka þennan arf. Hluti af
því er að fá bestu fræðimenn heims til liðs við
Íslendinga til að hjálpa okkur við að finna
þessum fræðum og handritum stað í alþjóð-
legu samhengi, og við það sýna okkur hvernig
túlka má tónlistina. Með framtaki sínu er
Skálholt orðið miðstöð rannsókna á kirkju-
legum tónlistararfi þjóðarinnar. Eftir sýningu
á handritum í Skálholti í fyrrasumar kom upp
sú hugmynd að bjóða Dom Daniel Saulnier
hingað til að vera með námskeið í Skálholti,
kenna gregorssöng, rekja þróun hans og setja
hann í samhengi við tilraun Collegium music-
um til að draga íslenska tónlistararfinn fram í
dagsljósið. Saulnier er munkur í Solesmes-
klaustri í Frakklandi og einn mesti fræðimað-
ur á sínu sviði í heiminum í dag. Auk hans eru
hér staddir tónlistarmenn frá Páfagarði sem
flytja gregorssöng og gamla orgeltónlist á
lokatónleikum Sumartónleikanna 11. og 12.
ágúst.
Syngja fyrir páfann
Steingrímur Þórhallsson heitir ungur org-
anisti, sem hefur lagt stund á kirkjutónlist og
orgelnám í Róm. Tónlistarmennirnir sem eru í
Skálholti í vikunni eru hingað komnir fyrir
hans tilstilli. „Skólinn sem ég var í er eini stóri
skólinn fyrir kirkjutónlist á vegum kaþólsku
kirkjunnar. Hann var stofnaður fyrir um
hundrað árum og heyrir undir Vatíkanið. Eitt
af markmiðum skólans er að vernda og efla
gregorssönginn. Þar er starfræktur sönghóp-
ur, Schola Gregoriana Virorum, sem syngur
gregorssöng og er sérstaklega menntaður til
þess. Söngvararnir í kórnum eru allir á efstu
stigum í háskólanámi í kirkjutónlist og hafa
allir sungið við kirkjulegar athafnir þar sem
gregorssöngur er sunginn, meðal annars fyrir
páfann í Péturskirkjunni. Stjórnandi kórsins
er presturinn Alberto Turco, einn þekktasti
túlkandi gregorssöngs í heiminum í dag. Fjöl-
margir geisladiskar með túlkun hans á greg-
orssöng hafa verið gefnir út á Ítalíu og víðar.
Við verðum sem sagt með tvö stærstu nöfnin í
gregorssöng í Skálholti um helgina, því munk-
urinn Dom Daniel Saulnier er yfirmaður greg-
orsrannsókna og útgáfustarfsemi í klaustrinu í
Solesmes, sem er miðstöð og upphafspunktur
endurreisnar gregorssöngsins á síðustu öld,
og þar eru gefnar út allar helstu bækur og
handrit sem varða gregorssönginn. Þetta allt
er semsagt á könnu Saulniers. Sönghópurinn
okkar, Schola Gregoriana Virorum, og stjórn-
andinn Alberto Turco sýna tónleikagestum í
Skálholti hvernig þetta á að hljóma, en Sauln-
ier kynnir fræðin sem að baki standa.“
Gætum verið búin að finna elsta
nótnahandrit á Norðurlöndum
Á handritasýningu Collegium musicum í
Skálholti í fyrra var sýnt handrit sem talið er
vera frá því í kringum 1200. Ormur nokkur
lögmaður sendi Árna Magnússyni þetta hand-
rit árið 1721 og sagðist hafa fundið það í rusl-
inu hjá sér. Hann spurði hvort assessorinn
hefði ekki áhuga á að hirða þetta. Því hefur
verið haldið fram að þetta gæti verið elsta
varðveitta tónlistarhandrit á Norðurlöndun-
um. Steingrímur fékk handritið á filmu og hef-
ur verið að rannsaka það á Ítalíu. „Ef tekst að
sanna þetta, þá yrði það algjör snilld. Það
koma margir menn að því að rannsaka þetta,
en ég hef verið að vona að hægt verði að stað-
festa að þetta sé elsta messusöngshandrit á
Íslandi, og jafnframt yrði það þá elsta heillega
tónlistarhandrit á Norðurlöndunum.“ Stein-
grímur segir hægt að telja á fingrum annarrar
handar þau tónlistarhandrit sem til eru á
Norðurlöndunum frá þessum tíma. „Ísland
hefur þá sérstöðu að eiga arf. Norðurlöndin
hin virðast ekki eiga sér neinn arf í kirkju-
tónlist, þeirra arfur liggur aðallega í þjóðlaga-
tónlistinni. Það hafa engir verið að safna
kirkjutónlist fyrr en nú, að Kári Bjarnason
handritafræðingur og Collegium musicum í
Skálholti tóku sig til. Þannig er verið að skapa
eitthvað hér sem er alveg sérstakt.“
Reynum að finna hliðstætt handrit
til að staðfesta aldur og uppruna
„Hvað þetta eina handrit varðar er það von
mín að við finnum í frönskum eða þýskum
handritum nótnaskrift sem er svipuð þeirri í
okkar handriti, þannig að við getum einnig
staðfest samskipti Íslendinga við þau svæði.
Við vitum um nafngreinda munka og presta
sem komu til Íslands á fyrstu öldum kristninn-
ar, og vitum hvaðan þeir komu, og vonin er
auðvitað að fá grun okkar staðfestan með því
að finna handrit sem sem er samskonar eða
svipar mjög til okkar handrits hvað nótnarit-
unina snertir.“ Frá upphafi þróaðist nótnarit-
un í ýmsar kvíslir eftir stíl tónlistarinnar og
svæðum. Segja má að hver skóli tónlistar á
þessum tíma hafi haft sinn háttinn á að skrifa
nótur. Þannig gæti handrit með sambærilegri
nótnaskrift og er í handritinu sem Steingrím-
ur Þórhallsson er að rannsaka gefið mikilvæg-
ar upplýsingar um uppruna þess.
Fannst í einum ruslabing
og öllum foröktuð
„Nótnaskriftin í þessu handriti er það göm-
ul, að það er óhugsandi að það hafi komið
hingað seint, eða löngu eftir landnám. Það er
ósennilegt að það hafi verið skrifað hér, en lík-
legt er að það hafi verið mikið notað hér á
landi. Þetta er praktískt handrit með öllu því
sem prestur þarf við messuhald. Því miður
vantar öftustu síðurnar – þær hafa hrunið af
einhvern tíma í tímans rás. Það er svolítið af
spássíukroti á handritinu sem ég þarf að rann-
saka betur.“ Handritið sem um ræðir er í
Kaupmannahöfn. Að sögn Kára Bjarnasonar
var togast á um það þegar verið var að ákveða
á sínum tíma hvaða handrit kæmu heim og
hver ekki, og héldu bæði Jónas Kristjánsson
og Magnús Már Lárusson því fram að það ætti
að koma heim, því það væri íslenskt. Þó fór
svo að Íslendingar fengu handritið ekki í það
sinn. Staðfesting á veru þess hér á landi er þó
augljós, þar sem Ormur lögmaður skrifaði í
handritið sjálft kveðjuna til Árna Magnússon-
ar: „Ég kasta þessu handriti í bland ef minn
assessor vildi hirða. Fannst í einum ruslabing
og öllum foröktuð og þér nú sent.“
Gamall siður að
krota á spássíurnar
Spássíukrotið segir Steingrímur ritað á lé-
legri latínu. Þar sé meðal annars orðaleikur
sem hann geti ímyndað sér að skólapiltar í
Skálholti eða á Hólum hafi ritað. Einnig er
þarna krot, líklega á grísku. Steingrímur segir
handritið mjög skemmtilegt. „Það er mjög
gaman að skoða nótnaskriftina. Samanborið
við eldri nótnaskrift er þetta það sem kallað er
hnignun í naumuskrift, en þó er það alveg
skýrt hvað verið að skrifa. Það vantar þarna
ákveðna hluti sem voru í nótnaskrift hundrað
til tvö hundruð árum fyrr. Svo eru þarna líka
hlutir sem við höfum ekki ennþá fundið í
nótnaskrift annars staðar. En ég er nú svo
mikill öfgamaður að ég vil handritið heim.
Danir hafa ekkert með handritið að gera, og
eru ekkert að rannsaka það. Það hefur ekki
verið hægt að sýna fram á að þetta sé ekki ís-
lenskt handrit og mér finnst líklegt að það hafi
verið mikið notað hér heima, og þar af leiðandi
upphafspunktur fyrir kirkjusöng á Íslandi.“
„Ég ætla að skapa tónlist“
Steingrímur Þórhallsson starfaði um tíma
sem afleysingaorganisti í kaþólsku kirkjunni
að Landakoti. „Mér líkaði mjög vel í Krists-
kirkju, og lærði mikið á því. Það var stungið
upp á því þar að ég færi til Rómar. Ég vissi
ekkert hvað þetta var sem ég var að fara út í,
ég er ekki kaþólskur, og það var held ég bara
ævintýraþráin sem dró mig af stað. Mér
fannst líka spennandi að fara eitthvert annað
en flestir fara, og læra ítölsku í leiðinni og
meira um gömlu tónlistina. Eftir eitt prufuár
ákvað ég að vera áfram og klára námið, og ég
er að ljúka mastersnámi í orgelleik núna.“
Steingrímur er félagi í Schola Gregoriana Vir-
orum, sönghópnum sem syngur í Skálholti um
helgina.. „Ég stakk upp á því fyrir áramót að
það yrði gregorssöngshelgi í Skálholti. Kirkju-
tónlist hefur mikið verið iðkuð í Skálholti, en
ekki frá þessari gömlu tíð. Það hefðu allir tón-
listarmenn gott af því að læra svolítið í greg-
orssöng, af því að hann sýnir okkur hvernig á
að semja tónlist við texta. Þó er tónlistin ekki
beinlínis samin, heldur þróuð mann fram af
manni, og textinn er aðalatriðið. Það voru
gerðar gríðarmiklar rannsóknir á gregorssöng
á síðustu öld í Solesmes klaustrinu og víðar, og
í dag eru menn farnir að skilja miklu betur þá
nótnaskrift sem notuð var.“ Steingrímur Þór-
hallsson er nú fluttur heim, en hefur ekki
ákveðið næstu skref. „Ég ætla að skapa tónlist
og miðla af mér. Mig langar að einbeita mér að
gömlu tónlistinni, og það sem snertir mig mest
er tíminn frá endurreisn og aftur úr. Draum-
urinn er að geta gert gagn í þeim geira.“
Verkfræðingur í kufli
Munkurinn Dom Daniel Saulnier frá Sol-
esmes-klaustrinu í Frakklandi er bæði verk-
fræðingur og tónlistarmaður að mennt. Hann
kynnir frumatriði gregorssöngs á námskeið-
inu sem nú stendur yfir í Skálholti. Hann segir
þó ferð sína hingað í fleiru mikilvæga.
„Námskeiðið verður án efa ánægjulegt, og
gaman að ungt fólk skuli hafa áhuga á að
kynna sér þessa arfleifð. Það er líka mikilvægt
fyrir mig að hitta þá sem stunda rannsóknir á
miðaldatónlist hér, svo við getum borið saman
bækur okkar, og loks finnst mér mikilvægt að
skapa tengsl milli kaþólsku kirkjunnar og
þeirrar lúthersku.“ Saulnier segir sögu greg-
orssöngsins í Evrópu orðna langa. „Gregors-
söngurinn var tónlist kristinna safnaða, og
saga hans nær aftur til áttundu aldar. Eftir
miðaldirnar hvarf þetta, og nýir straumar tón-
listar tóku við. Á seinni hluta nítjándu aldar
varð svo mikil endurvakning og áhugi á greg-
orssöng kviknaði á ný.“
Rannsóknir og útgáfa forsenda
þess að tónlistin sé iðkuð
„Ábótinn í Solesmes-klaustrinu var fremst-
ur í flokki þeirra sem vildu endurvekja þessa
fornu list, og það frumkvæði hefur dugað okk-
ur til þess að Solesmes er enn miðstöð þessara
fræða. Allt fram á sjöunda áratuginn var unn-
ið hörðum höndum í Solesmes við að rannsaka
öll tiltæk handrit, og gefa tónlistina út á nót-
um og plötum til að heimurinn gæti kynnst
þessum arfi. Í dag er áhugi á gregorssöng
mjög mikill. Margir leita til okkar um ýmiss
konar hjálp; við túlkun, kennslu og fleira; við
reynum að hjálpa, og þiggjum hjálp annarra á
móti. Í dag förum við mikið á ráðstefnur og
fundi út um allan heim, þar sem við erum
beðnir að kynna rannsóknir okkar á greg-
orssöngnum, og leiðbeina. Í dag er gregor-
ssöngur og tónlist miðalda sérstakt fag í há-
skólum um allan heim og það er talsverður
ávinningur.“ Dom Daniel Saulnier segir að
virðingarstöðu Solesmes-klausturins í
gregorskum fræðum megi þakka því að þar
hafi iðkun tónlistarinnar alltaf haldist í hendur
við rannsóknirnar. „Það að iðka og æfa tónlist-
ina sem við erum að rannsaka hefur hjálpað
okkur og er nauðsynlegur liður í því að rann-
sóknirnar verði áreiðanlegar.“
ÍSLAND HEFUR ÞÁ SÉR-
STÖÐU AÐ EIGA ARF
Steingrímur Þórhallsson hefur verið við nám í kirkju-
tónlist í Róm í þrjú ár. Fyrir hans tilstilli koma hingað í
þessari viku tónlistarmenn úr Páfagarði og syngja
gregorssöng í Skálholti um helgina. Í samtali við
BERGÞÓRU JÓNSDÓTTUR segir Steingrímur frá
rannsóknum sínum á íslensku miðaldahandriti, sem
gæti verið elsta nótnahandrit á Norðurlöndunum, og
einn gestanna, munkurinn Dom Daniel Saulnier, segir
frá endurreisn gregorssöngsins á 20. öld.
Steingrímur syngur fyrir páfann við helgihald föstudagsins langa í Péturskirkjunni í Róm.
Morgunblaðið/Billi
Steingrímur Þórhallsson organisti.
begga@mbl.is