Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2001, Blaðsíða 16

Nemendur og kennarar ásamt leiðsögumanni og kvikmyndagerðarmönnum við fallbyssu á Skansinum.
F
LESTIR þekkja eitthvað til
Tyrkjaránsins sem átti sér stað
árið 1672, enda voru atburðirnir
snemma og ítarlega skrásettir og
sögur af atburðunum hafa lifað
með þjóðinni í ýmsum myndum.
En hverjir voru þessir sjóræn-
ingjar sem myrtu nær fjörutíu
Íslendinga í Grindavík, Vestmannaeyjum og á
Austfjörðum og hurfu suður um haf með hátt í
fjórða hundrað menn, konur og börn í járnum?
Hver var aðdragandi árásanna, hvernig brugð-
ust menn við og hver urðu örlög þeirra sem
herteknir voru? Þetta er meðal þeirra spurn-
inga sem þeir Þorsteinn Helgason sagnfræð-
ingur, Hjálmtýr Heiðdal kvikmyndagerðar-
maður og Guðmundur Bjartmarsson
kvikmyndatökumaður leitast við að svara í ít-
arlegri heimildarmynd sinni um Tyrkjaránið,
sem þeir hafa unnið að um nokkurt skeið.
Þegar blaðamaður hittir þá Þorstein og
Hjálmtý eru þeir nýkomnir úr tökuferð í Vest-
mannaeyjum. Í Eyjum fylgdu þeir og mynd-
uðu hóp krakka í 6. bekk grunnskólans um
söguslóðir Tyrkjaránsins. „Eitt af þeim sjón-
arhornum sem við leitumst við að draga fram í
myndinni, er hvernig sagan af ránunum hefur
varðveist með þjóðinni,“ segir Þorsteinn.
„Vestmannaeyjar eru sá staður þar sem sagan
hefur lifað einna sterkast, enda var allt sam-
félagið í herkví, árásirnar þar voru mjög
hrottalegar og stóðu yfir í þrjá daga. Sagan
býr í kennileitum og örnefnum um allar eyj-
arnar og um þær slóðir fóru skólabörnin í vor
eftir að hafa lært um atburðina, og unnu síðan
hópverkefni og teiknuðu myndir.“
Þorsteinn hefur unnið að sagnfræðirann-
sóknum um Tyrkjaránið um árabil, og er hand-
rit myndarinnar m.a. byggt á þeim fróðleik
sem hann hefur safnað saman. Aðspurður seg-
ir hann það mjög krefjandi að nálgast efnið út
frá svo ólíkum sjónarhornum. „Í kvikmyndinni
verður maður að gæta þess að setja efnið fram
á myndrænan og aðgengilegan hátt sem höfð-
ar í senn til Íslendinga og áhorfenda á erlend-
um markaði,“ segir Þorsteinn. Hjálmtýr tekur
undir þetta og bendir á að efnið hafi vakið mik-
inn áhuga þeirra erlendu aðlila sem þeir hafa
verið í samskiptum við, enda sé um að ræða al-
gerlega óþekktan merkisatburð í Evrópusög-
unni. „Fólki þykir þessi „öfuga þrælataka“,
þ.e. þar sem Afríkubúar herja á Evrópuþjóð,
hreint stórmerkileg. En jafnvel þeir sem
þekkja betur til sögunnar, s.s. fræðimenn, hafa
ekki aðgang að þeim miklu samtímaheimildum
sem til eru á íslensku um efnið, bæði um árás-
irnar sjálfar og ferlið sem á eftir fylgdi, þar
sem hluti þrælanna var keyptur úr ánauð.
Þessar heimildir eru hvergi annars staðar
þekktar,“ segir hann.
„Það sem gefur þessum atburðum mikla sér-
stöðu er að þeir voru strax skráðir, og það
mjög nákvæmlega,“ skýtur Þorsteinn nú inn í.
„Ef litið er til Færeyja og Írlands, þar sem
sams konar atburðir áttu sér stað, þá eru nán-
ast engar ritaðar heimildir til þaðan. Þetta hef-
ur vitanlega sett mark sitt á það hvernig sagan
hefur varðveist á Íslandi. Sú sagnahefð sem
spunnist hefur í kringum atburðina, m.a. í
formi frásagna og kveðskapar, er mótuð af því
að upphaflega hafa verið til mjög nákvæmar
frásagnir af atburðunum og því hafa sagnirnar
skolast tiltölulega lítið til.“
Alþjóðlegur viðburður
Í heimildarmyndinni er einnig leitast við að
varpa ljósi á það sögulega samhengi sem
Tyrkjaránið var sprottið úr. „Þetta voru ófrið-
artímar í Evrópu, en átökin sem fylgdu í kjöl-
far siðaskiptanna náðu hámarki í þrjátíu ára
stríðinu 1618-48,“ segir Þorsteinn. „Það eru til
dæmis bein tengsl milli þess þegar Márar voru
hraktir frá Spáni og þeirra ránsferða sem þeir
síðar fór til að hefna sín á Evrópumönnum.
Sjórán voru mikið stunduð á þessum tíma, og
eftir að Márar voru hraktir frá Spáni, komu
þeir sér fyrir í borginni Sallé og efldu þar sjó-
rán. Mikil sjóránastarfsemi byggðist almennt
upp í kringum Miðjarðarhafið og komu ráns-
mennirnir sem herjuðu á Ísland frá þessum
slóðum, þ.e. að segja fyrrnefndri Sallé og Al-
geirsborg í Norður-Afríku.“
Þorsteinn bendir einnig á að ef uppruni og
þjóðerni sjóránsmannanna eru skoðað, kemur
í ljós að þar voru í raun ekki nema að litlu leyti
Tyrkir á ferð í nútímamerkingu þess orðs,
heldur fjölþjóðlegur hópur. Algeirsborg heyrði
reyndar undir Tyrkjaveldi, en hafði víðtæka
sjálfsstjórn. Íbúaflóra sjóránsborganna sam-
anstóð af tyrkneskum hermönnum, sem flestir
voru Evrópumenn að uppruna, berbum og
aröbum, gyðingum, Márum frá Spáni, þrælum
frá Súdan og Evrópu, evrópskum kaupmönn-
um og trúskiptingum frá kristnum löndum
sem meðtekið höfðu íslamskan sið. „Heitið
Tyrkir var notað um alla þessa hópa þar sem
múslimar voru yfirleitt kallaðir Tyrkir á þess-
um tíma,“ segir Þorsteinn. Í gegnum rann-
sóknarvinnu fyrir heimildarmyndina komust
þeir félagar m.a. að því hver leiddi sjórán
Sallé-búa á Grindavík. Sá hét Múrat Reis og
var hollenskur að uppruna. „Í heimildarmynd-
inni fjöllum við um sögu þessa manns og bak-
grunn, þar sem hann varpar ljósi á margar
hliðar á þessum viðburðum og vekur spurn-
ingar um sekt og sakleysi. Hann var Evrópu-
maður sem lent hafði í þrældómi en síðar kom-
ist til valda og mannaforráða. Allar heimildir
um Reis bera þess vitni að hann hafi verið mik-
ill öðlingsmaður og mjög virtur á sínum heima-
slóðum,“ bendir Þorsteinn á.
En hvernig fara menn að því að segja sög-
una af Tyrkjaráninu í mynd? Hjálmtýr verður
fyrri til svars og bendir á að kvikmyndagerð-
armaðurinn standi frammi fyrir margvíslegum
spurningum um hvernig túlka eigi frásögnina í
mynd. Eftir að hafa velt fyrir sér ýmsum
möguleikum og metið þá með hliðsjón af kostn-
aði, trúverðugleika og áhrifamætti, hafi þeir
ákveðið að leggja áherslu á samtímamyndefni
af ýmsu tagi, efni sem varðveitt hefur söguna í
einhverri mynd. „Á Íslandi liggur myndefnið
að nokkru leyti í kirkjulistinni en ekki síst í
sögustöðum sem eru lýsandi í sjálfum sér, í ör-
nefnum, þjóðsögum og frásögnum staðarfólks.
Síðan nýttum við okkur mikið af þeim sam-
tímalýsingum sem er að finna í evrópskri
myndlistarhefð frá þessum tíma.“ Meðal
þeirra landa sem þeir félagar hafa sótt sér
myndefni til eru Holland, Austurríki, Tékk-
land, Danmörk, Ítalía, Spánn og Marokkó.
„Myndlistarhefðin í Evrópu er mjög auðug af
lýsingum á ófriði og áþján en einnig daglegu
lífi og gleðiefnum, og erum við búnir að vera að
þræða söfnin í þessum löndum. Það var mis-
jafnlega mikið verk að fá aðgang að gersemum
safnanna. Oftast tóku menn erindi þó vel og
fylltust áhuga þegar þeir heyrðu um áform
okkar,“ segir Hjálmtýr. Í Marokkó fundu þeir
félagar kastala Murat Reis og ýmsar minjar
frá þrælaversluninni á þessum tíma.
Sögulegar myndir vinsælar
Þegar þeir Þorsteinn og Hjálmtýr eru
spurðir hvenær búast megi við að heimildar-
myndin komi fyrir sjónir almennings, segjast
þeir vonast til að það verði næsta vor. „Annars
er fjármögnun helsti Akkillesarhællinn í heim-
ildarmyndagerð hér á landi og erum við ekkert
undanskildir þeirri óvissu sem því fylgir. Verk-
efnið komst fyrst almennilega af stað hjá okk-
ur eftir að Sjónvarpið og Kvikmyndasjóður
komu inn í verkefnið. Þá náðum við inn 80% af
fjármagnsáætlun, en erum nú að leita eftir
fjármagni fyrir eftirvinnsluferlið. Myndin
verður í þremur þáttum og byggist á samsetn-
ingu mjög fjölbreytts efnis. Hún verður því gíf-
urlega mikið verk í vinnslu og munu gæðin ráð-
ast af því hversu mikið við getum lagt í þá
vinnu,“ segir Hjálmtýr. Hann bendir á að land-
lægt sé í heimildarmyndagerð hér að menn
lendi í peningaskorti í lokavinnslunni og verði
útkoman því ekki eins góð og hún gæti verið,
þrátt fyrir mikla og vandaða undirbúnings-
vinnu. „Þetta rýrir samkeppnisstöðu íslenskra
heimildarmynda á erlendum mörkuðum. Við
höfum ekki síst unnið verkið með erlendan
markað í huga, og leggjum við því mikla
áherslu á að myndin verði samkeppnisfær. Við
erum mjög vongóðir um hinn erlenda markað,
þar sem sögulegar heimildarmyndir eru grein
sem nýtur vaxandi hylli, þótt sú þróun hafi
ekki skilað sér hingað. Nýjustu úttektir á
markaðnum erlendis sýna að sögulegar heim-
ildarmyndir eru búnar að slá út náttúrulífs-
myndirnar sem hafa verið vinsælastar um ára-
bil. Það má því með sanni segja að jákvæða
hliðin við það hversu lengi hefur tekið að vinna
myndina, sé sú að nú er alveg rétti tíminn til að
gefa hana út,“ segir Hjálmtýr að lokum.
Á SLÓÐ TYRKJARÁNSINS
Þorsteinn Helgason, Hjálmtýr Heiðdal og
Guðmundur Bjartmarsson eru að vinna að heimild-
armynd um Tyrkjaránið. HEIÐA JÓHANNSDÓTTIR
tók þá fyrrnefndu tali og forvitnaðist um verkefnið.
heida@mbl.is
Márarnir fjórir, stytta eftir Pietro Tacca, sem Ólafur Egilsson, sóknarprestur í Vestmannaeyjum,
sá nýuppsetta og lýsti m.a. svo á ferð sinni úr herleiðingunni: „Þessu framar sá ég það meist-
araverk sem ég sá hvergi slíkt hvað að voru fjórar mannsmyndir steyptar af eiri sem að svo sátu
við einn stólpa af hvítum marmarasteini.“
Morgunblaðið/Ásdís
Þorsteinn Helgason og Hjálmtýr Heiðdal.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. ÁGÚST 2001