Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2001, Blaðsíða 6

Þ
AÐ eru víst liðin tíu ár síðan ég
stóð miður mín á Lækjartorgi 1.
maí í hnípnum hópi verkafólks.
Samkoman var venju fremur
þunglyndisleg enda fæstir búnir
að jafna sig á þeim tíðindum að
ný-viðreisnarstjórn hefði sprott-
ið upp úr hatti Jóns Baldvins
Hannibalssonar í spíttbáti á leiðinni út í Viðey
nokkrum dögum áður. Ögmundur Jónasson,
sem þá var óbreyttur formaður opinberra
starfsmanna, var að messa yfir lýðnum. –
Hver? – hrópaði Ögmundur, æstur og yfirveg-
aður í senn, – hver kaus þennan óskapnað yfir
sig? Og þegar Ögmundur endurtók spurn-
inguna, eins og hann gerir alltaf, rétti ég hik-
andi upp höndina. Ég skammaðist mín nefni-
lega. Ég hafði kosið Alþýðuflokkinn í fyrsta
sinn og þóttist með því vera að refsa Alþýðu-
bandalaginu fyrir endalaus innbyrðis átök og
stefnuleysi.
Þegar ég leit í kringum mig þarna á torginu
varð ég dálítið hissa á því að vera sú eina sem
þorði að kannast við þennan óskapnað Ög-
mundar. Seinna fannst mér hreinskilni mín
frekar heimskuleg en engu að síður þóttu mér
kratar og sjálfstæðismenn hálfgerðir aumingj-
ar að viðurkenna ekki hlutdeild sína í þessari
galdrastjórn. Löngu síðar skildi ég að þessi rík-
isstjórn kom mér og öðrum kjósendum Alþýðu-
flokksins ekkert við. Og reyndar eru hverfandi
líkur á að atkvæði mitt hafi nokkurn tíma skipt
máli þegar stjórn ríkisins var klambrað saman
þau rúmlega tuttugu ár sem það hefur svifið
lauflétt milli ýmissa smáflokka félagshyggj-
umegin á vogarskálunum.
Ég var tíu ár að átta mig á því að lýðræð-
isþroski okkar Íslendinga hefur aldrei náð sér
almennilega á strik vegna vitleysisgangsins
sem fjórflokkurinn kallar kosningalög og kjör-
dæmaskiptingu. Þetta þýðir að grundvallarat-
riði eins og uppspretta valdsins, meðhöndlun
þess og útdeiling eru sjaldnast til umræðu á Ís-
landi enda er þessi brenglun orðin svo samgró-
in þjóðarsálinni að heil kynslóð foreldra okkar
sem nú erum miðaldra, hefur sætt sig við að lifa
og deyja við þetta vitlausa hlutskipti. Þjóðin
hefur á þeirri rúmlega hálfu öld sem liðin er frá
lýðveldisstofnun skipt sér upp í aragrúa þrýsti-
hópa og nú í byrjun nýrrar aldar er svo komið
að hér á landi eru reglur og aðferðir lýðræðis
aðeins hafðar til skrauts á yfirborðinu – undir
niðri ríkir lobbíisminn einn og óheflaður.
Eftir margra áratuga undirgefni og sinnu-
leysi í forneskjulegri valdauppbyggingu sam-
félagsins vaknaði þjóðin af værum blundi og
uppgötvaði réttindi sín. Gallinn var bara sá að
hver og einn kaus að einbeita sér að eigin rétti
eingöngu og þannig varð þessi aukna vitund
borgaranna um réttindin til þess að við Íslend-
ingar breyttumst í einsmálsmenn sem skeyta
engu um náungann og hans (vanda)mál.
Flokkaglíman
Ef við skoðum stjórnmálaflokkana íslensku
höfum við annars vegar þá sem kalla sig sjálf-
stæðismenn og hins vegar þá sem segjast vera
félagshyggjumenn. Og einhver stórkostleg
skekkja veldur því að það eru sjálfstæðismenn-
irnir sem hafa staðið saman gegnum tíðina
meðan félagshyggjumennirnir eru sífellt að
stofna sér ný félög. Sjálfstæðismenn hafa auð-
vitað löngu áttað sig á þeim einföldu sannind-
um að til að breiða út einstaklingshyggjuna og
til að koma henni úr stefnuskrá í framkvæmd
verða þeir að gjöra svo vel að vinna saman. Að
sjálfsögðu vita félagshyggjumenn þetta líka,
það liggur beinlínis í merkingu orðsins félags-
hyggja. Og það er ekki kaldhæðni örlaganna að
félagshyggjusinnaðir íslendingar hafa ekki
borið gæfu til að standa saman, örlögin koma
því ekkert við. Ástæðan er fyrst og fremst sú
að þeir hafa leyft sér að taka óábyrga afstöðu í
skjóli gallaðra kosningalaga. Í stað þess að
halda á lofti þeim meginmálum sem sameina
félagshyggjumenn alls staðar í heiminum snýst
þessi sérkennilega félagshyggja fyrst og
fremst um það að sameinast um ágreinings-
málin. Félagshyggjumenn hafa látið ómerki-
legan ágreining stjórna gerðum sínum, þeir
hafa oftar en ekki alið á ágreiningsmálum og
jafnvel gengið svo langt að stofna flokka og
smíða stefnu í kringum ágreininginn einan
saman. Það segir sig sjálft að slíkur hugsunar-
háttur er engri stefnu til framdráttar, síst af
öllu stefnu sem kennd er við félagshyggju eða
samvinnu.
Íslenska kosningalöggjöfin hefur ruglað
veruleikaskyn félagshyggjumanna svo ræki-
lega að þeir hafa hvað eftir annað fórnað hags-
munum heildarinnar fyrir þann stundargróða
sem felst í ímynduðum völdum. Þeir hafa flækt
sig svo illa í blekkingarvefnum sem gengur
undir nafninu kosningalög að þeir hafa breyst í
tækifærissinna af verstu sort sem sannast best
á því hversu seint og illa þeim gengur að sleppa
takinu á þessum sundrungarlögum. Kannski
hljómar þetta eins og ég sé að lýsa stökk-
breyttri tegund sjálfstæðismanna en svo er
samt ekki. Formlega, að minnsta kosti, byggja
sjálfstæðismenn stefnu sína á hugmyndafræði
einstaklingshyggjunnar en félagshyggjumenn-
irnir fyrrverandi hafa lagt ansi margt í sölurn-
ar fyrir eigin hagsmuni.
Vinstri vírusinn
Ísland er eyja með fjölbreytt landslag, sagði
einhvern tíma í flennifyrirsögn á baksíðu dag-
blaðs sem hét Vísir. Þessi frétt kom mér ekki
alveg í opna skjöldu. Ég, að mínu leyti, vissi það
strax í barnæsku að Ísland er fjöllótt eyði-
merkureyja langt norður í höfum. Seinna gerði
ég mér grein fyrir því að þrátt fyrir þessa land-
fræðilegu einangrun berast flestir megin-
straumar og stefnur sem blása um hinn vest-
ræna heim hingað norður fyrr eða síðar. Og
þótt ég sé ekkert sérlega sleip í stjórnmálasögu
veit ég vel að sósíalisminn með öllum sínum
hliðargreinum og viðurnefnum hefur varla
komist þrætulaust á umræðustigið, tæpast
átakalaust í stefnuskrár og sjaldnast slags-
málalaust í framkvæmd, hvorki hér á landi né
annars staðar. Flokkafárið á vinstri vængnum
er sem sagt ekki séríslensk pest og reyndar er
harla fátt sem hægt er að segja að sé íslenskt í
raun og veru. Það væri þá helst sá heimatilbúni
ósiður að taka pólitískri hugmyndafræði ávallt
með þeim formerkjum að plokka úr henni það
sem bragðast best hverju sinni og leifa svo
restinni.
Valdabarátta íslenskra vinstrimanna var alla
tíð á villigötum. Annars vegar vafðist valda-
jafnvægið í veröldinni óskaplega fyrir þeim og
hins vegar voru þeir stöðugt að berjast um
völdin á vinstri vængnum íslenska. Púðrinu var
öllu eytt á útlenda andstæðinga og innlenda
samherja. Baráttan um brauðið og hin raun-
verulegu völd varð því að sitja á hakanum. Og
vegna þess að sagnfræðin er ekkert sérstak-
lega að angra mig ætla ég að leyfa mér að fella
þann sleggjudóm yfir forystumönnum ís-
lenskra vinstrisinna að þeir hafi alla síðustu öld
og allt fram til þessa dags notfært sér útlend
deilumál, stríð og hörmungar til að magna upp
smávægilegan innbyrðis ágreining sem oftar
en ekki hefði mátt leysa. Og ég fullyrði jafn-
framt að þessi sífelldu átök sem gjarnan eru
sögð snúast um málefni af því að það hljómar
mun betur, snúast að minnsta kosti jafnoft ef
ekki oftar um menn.
Skýringin á þessu átakanlega ábyrgðarleysi
vinstrimanna er svo einföld að allir málsmet-
andi menn hafa veigrað sér við að nefna hana til
sögunnar enn sem komið er. Kosningalögin ís-
lensku eru nefnilega samin af fjórflokknum.
Þau eru smíðuð af sjálfstæðismönnum og
sundruðum vinstrimönnum og sniðin að þeirra
þörfum. Og það þarf mikla ábyrgðarkennd,
einbeittan vilja og umfram allt samstöðu allra
vinstrimanna til að gera þær róttæku breyt-
ingar sem hugsanlega gætu hleypt nýjum
skriðum af stað í pólitíska landslaginu á Ís-
landi. Og þótt málfimir vinstrimenn eigi það til
að viðurkenna í orði að kerfið sé meingallað
hafa þeir aldrei gengið lengra en að sníða af því
verstu vankantana og þannig í raun viðhaldið
eigin vandræðagangi og valdaleysi.
Sýndarveruleikinn
Það sjá það allir sem vilja að eitthvað er at-
hugavert við kerfi sem býður upp á það að allir
einsmálsmenn hafi sinn eigin flokk á þingi. En
hér er það einmitt haft þannig að ef menn á
annað borð treysta sér til að stofna flokk sem
býður fram á landsvísu þá er það minnsta mál í
heimi að fá nokkra menn kjörna á alþingi Ís-
lendinga. Það er að vísu hvorki ódýrt né auð-
velt að bjóða fram alls staðar á landinu en ef
boðinn er fram réttur maður í réttu kjördæmi
er næstum því gulltryggt að framboðið nær
mönnum á þing. Þeim sem ekki hefur tekist
það í núverandi kjördæmaskiptingu með til-
heyrandi misvægi atkvæða hljóta annaðhvort
að hafa verið með fyrirfram glataðan málstað
eða algerir snillingar í því að klúðra málum.
Það getur verið að einhverjir telji það há-
mark lýðræðisins að hvaða óánægjuhópur sem
er geti komið manni á þing en mínu að mati er
það hvorki þjóðfélagslega uppbyggilegt né
vænlegt til að auka á lýðræðisþroska almenn-
ings. Minn skilningur á lýðræðislegu fyrir-
komulagi er akkúrat öfugur. Það á að auðvelda
fólki að koma skoðun sinni á framfæri og fara í
framboð ef því sýnist svo en síðan er sjálfsagt
að setja reglur um lágmarksfylgi eins og víða
er gert.
Í þessu sýndarlýðræði er íslenska flokka-
kerfið, ef kerfi skyldi kalla, rótgróið. Við slíkar
aðstæður spretta sífellt upp nýir flokkar eins
og Frjálslyndi flokkurinn, Vinstri grænir,
Þjóðvaki, Borgaraflokkurinn, Kvennalistinn,
Bandalag jafnaðarmanna, Samtök frjálslyndra
og vinstri manna, Alþýðubandalagið og þau
flokksbrot og félög sem voru forverar þess. Í
svona umhverfi þrífast hentistefnuflokkar vel
eins og sannast best á Framsóknarflokknum
sem oftar en aðrir flokkar er orðaður við hring-
landahátt, sennilega af því að hann hefur átt
sér lengra líf en hinir hentistefnuflokkarnir á
vinstri vængnum.
Þessi fráleita tilhögun, sem mætti kalla
stjórnarskrárbundið samráð um svindl, virkar
svo svo eins og keðjubréf sem dreifist um allt
þjóðfélagið. Á nokkurra ára fresti rís mestallt
vinstraliðið upp og skipar sér í nýjar sveitir og
lætur þar með, af gömlum vana líklegast, telja
sér trú um að fáein smámál sem ágreiningur er
um séu mun merkilegri en öll stóru málin sem
jafnaðarmenn, hvað nafni sem þeir nefnast,
ættu að sameinast um að hrinda sem fyrst í
framkvæmd. Og þegar menn hafa á annað borð
látið draga sig í þessa dilka þar sem horft er á
þjóðmálin út frá sífellt þrengra sjónarhorni
hleypur í þá mikil kosningakergja og þeir
burðast um allt þjóðfélagið með sinn ásteyting-
arstein á herðunum og geta hvergi skilgreint
sig með „öðruvísi“ jafnaðarmönnum. Þannig
smjúga þessir flokkadrættir út í alla kima og
króka samfélagsins og liggja eins og mara á
sveitarfélögum, verkalýðsfélögum, líknarfélög-
um, íþróttafélögum, kvenfélögum, karlaklúbb-
um og fjölskyldum, jafnvel.
Þetta ástand hefur síðan ýmsar slæmar af-
leiðingar á líf og lífskjör almennings. Oft á tíð-
um loga heilu sveitarstjórnirnar í illdeilum og
stundum er verkalýðshreyfingin gervöll óstarf-
hæf vegna væringa. Það er heldur ekki óal-
gengt að samtryggingarkerfi kjördæmaþing-
manna úr öllum flokkum standi í vegi fyrir
löngu tímabærri framþróun á Alþingi eins og
þegar spurningunni um eðlilega verðmyndun á
fiski eða grænmeti er samviskusamlega haldið
sofandi í nefndum.
Alvarlegustu orsakir löngu úreltrar kjör-
dæmaskiptingar landsins og misvægi atkvæða
landsmanna eru síðan skammsýnar og ábyrgð-
arlausar ákvarðanir meirihluta þingsins hverju
sinni sem margar hafa valdið óbætanlegu tjóni
á náttúru, mannlífi og efnahag landsins. Og
slysin verða hrikalegri eftir því sem menntun
og tæknikunnátta þjóðarinnar vex eins og ný-
leg dæmi um laxeldi í sjó og fyrirhugaða virkj-
un við Kárahnjúka sýna okkur. Ég efast stór-
lega um að Framsóknarflokkurinn mundi voga
sér að ganga svona harkalega fram í virkjunar-
málinu ef landið væri eitt kjördæmi, atkvæði
allra jafnvæg og flokkurinn þar með neyddur
til að taka afleiðingum gerða sinna af fullum
þunga í næstu kosningum.
Það er mér fullkomlega hulin ráðgáta að við
Íslendingar, sem alltaf heimtum fullgild at-
kvæði alls staðar nema þegar við kjósum til
eigin þjóðþings, skulum sætta okkur við að allt
gangverk þjóðfélagsins sé stillt eftir ónýtum
niðurstöðum alþingiskosninga. Það veit hvert
ER ÞAÐ NÚ
LÝÐRÆÐI!
E F T I R L I N D U V I L H J Á L M S D Ó T T U R
„Í þessu sýndarlýðræði er íslenska flokkakerfið, ef kerfi skyldi kalla, rótgróið.
Við slíkar aðstæður spretta sífellt upp nýir flokkar eins og Frjálslyndi flokkurinn,
Vinstri grænir, Þjóðvaki, Borgaraflokkurinn, Kvennalistinn, Bandalag
jafnaðarmanna, Samtök frjálslyndra og vinstri manna, Alþýðubandalagið
og þau flokksbrot og félög sem voru forverar þess. Í svona umhverfi þrífast
hentistefnuflokkar vel eins og sannast best á Framsóknarflokknum sem
oftar en aðrir flokkar er orðaður við hringlandahátt, sennilega af því að
hann hefur átt sér lengra líf en hinir hentistefnuflokkarnir á vinstri vængnum.“ „Þjóðin hefur á þeirri rúmlega hálfu öld sem liðin er fr
landi eru reglur og aðferðir lýðræðis
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. ÁGÚST 2001