Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. ÁGÚST 2001 5
ljóðunum, þýðingum sem komnar eru eftir
krókaleiðum og maður vildi ekki án vera.
Þótt þýðingar þessar beri handbragði eins
og sama þýðanda vitni, þá er ljóst að hann
getur brugðið sér í ýmsan ham. Tjáning-
arsvið hans nær allt frá tærasta einfaldleika
yfir í ólgandi svelg þeirra kennda sem eru að
því komnar að brjóta af sér fjötra tungumáls-
ins. Oft vekur furðu hve honum tekst að sýna
frumtexta mikinn trúnað á ýmsum merking-
arsviðum, en hann er líka djarfur við frávik
þegar honum svo sýnist. Hann á það meðal
annars til að beina ljóðinu á dramatískan hátt
inn á menningarslóð lesenda sinna, nokkuð
sem oft er talið eitt megineinkenni annars
helsta ljóðaþýðanda okkar á 20. öld, Magn-
úsar Ásgeirssonar (1901–1955). Í 65. sonnettu
Shakespeares, sem ber heitið „Fegurðin“ í
þýðingu Helga, birtist klettur („rock“) sem
stuðlaberg og þeim Urði, Verðandi og Skuld
er skotið listilega inn í tímahugtak Shake-
speares. Einhver lesandi kann að sakna
blóms í þýðingunni, en fær þess í stað að búa
sér til mynd „úr skýjum sólarlags“.
Enn eru og þeir lesendur sem þekkja
Helga kannski best sem pistla- og greinahöf-
und, því hann hefur skrifað ötullega í tímarit
og blöð og tjáð sig um ýmis málefni. Hann
ber hag íslensks máls mjög fyrir brjósti og
takmarkast þessi áhugi hans ekki við mál-
vernd og þaðan af síður málhreinsun (það orð
hefur óbragð í munni margra nú, jafnvel
þeirra sem fegnir eru árangri málhreinsunar-
innar á 19. öld). Viðhorfum Helga verður best
lýst með orðinu málrækt og hollt er að velta
þeim fyrir sér í tengslum við þýðingastarf
hans. Örli á vissri íhaldssemi í skoðunum
hans, þá er hún tengd þeirri frjósemi íslensk-
unnar sem liggur til grundvallar endurnýjun
og nýsköpun málsins, en þetta mega sann-
arlega teljast einkenni á þýðingum Helga.
Þegar hefur verið vikið að hógværð Helga
og þeirri „persónuvernd“ sem einkennir
þennan rithöfund. Þegar kemur að skoðana-
skiptum á opinberum prentvangi hikar Helgi
hinsvegar ekki við að taka kröftuglega til
máls og vandfundinn er sá maður hér á landi
sem sameinar stílfimi og rökfestu á borð við
Helga. Ýmsum greinum og pistlum Helga
hefur verið safnað í bækurnar Skynsamleg
orð og skætingur (1985) og Molduxi (1998).
Ófáir eru þeir sem hafa snúist gegn honum í
umræðu um ljóðlist, menningu og þjóðfélags-
mál, en staðið eftir berskjaldaðir. Aldrei
hreykir Helgi sér þó og orðræða hans öll,
jafnvel þegar honum hleypur kapp í kinn, er
lituð kurteisi og virðingu fyrir sjónarmiðum
andstæðingsins. Og ekki skal gleyma spaug-
seminni sem vissulega getur verið beitt í
meðförum hans en jafnframt góðlátleg. Einn
er sá maður, nokkuð í ætt við Kíkóta að því
er séð verður, sem stundum hefur riðið til
móts við Helga með burtstöng sína. Sá heitir
Hrólfur Sveinsson og er uppruni hans nokk-
uð á reiki og virðist hann þó í senn vera
frændi, fermingarbróðir, fjandvinur og
skuggi Helga. Í þjóðskránni er aðeins einn
Hrólfur Sveinsson. Hann er fjögurra ára og
liggur ekki undir grun um að vera höfundur
pistla þeirra sem hamast gegn Helga Hálf-
danarsyni né heldur bókarinnar Ljóðmæli
sem ber hinn ambögulega undirtitil Mikið
magn af limrum (1993). Þar er meðal annars
limran „Markaðsbúskapur“, sem allir geta
haft gaman af og sem að auki tengir áð-
urnefndan Egil og Halldór Laxness eftir
skemmtilegri krókaleið er sumir þekkja:
„Egill fór vestur um ver / með vélstrokkað
tilberasmér / og fékk fyrir það / þegar í stað /
hausinn á sjálfum sér.“
Einnig er þar að finna limruna „Ég, Hrólf-
ur Sveinsson“: „Æ, ég er bannsettur bjálfi /
sem bruðlað hef eigin sjálfi. / „Í hvað gast þú
eytt / því sem aldrei var neitt?“ / spyr frændi
minn Helgi Hálfi.“
Í þessum kímilega kveðskap eftir förunaut
Helga Hálfdanarsonar leynast kannski brot
af alvarlegum þönkum um framlag þýðand-
ans til menningar og sögu. Er sköpun þýð-
andans ekki ævinlega sá helmingur skáld-
verks sem fellur í gleymsku og dá? Stundum
er sagt að þýða þurfi merkisverk að nýju fyr-
ir hverja kynslóð, alltaf þurfi að semja verkin
að nýjum tímum, breyttum aðstæðum. Hvað
skilur þá þýðandi eftir sig? En kannski er
þetta ekki rétt spurning í þessu samhengi.
Þegar að er gáð á áðurnefnd sonnetta Shake-
speares við um þýðingar rétt eins og hverja
aðra orðasmíð. Það er ekkert náttúrulögmál
sem veldur því að þýðingar endist síður en
frumsamin verk; endingin veltur í báðum til-
vikum á flóknu samspili milli eiginleika text-
ans og þeirrar athygli sem hann nýtur. Fái
íslenskt tungumál það svigrúm sem nauðsyn-
legt er til viðgangs þess á komandi tíð, má
ætla að þýðingar Helga Hálfdanarsonar muni
ljóma um langa hríð.
Höfundur er prófessor í almennri bókmenntafræði
við Háskóla Íslands.
„Þegar minnst er á heimsbókmenntir í íslensku samhengi koma verk Helga Hálfdanarsonar
umsvifalaust upp í hugann og hann hefur farið höndum um fjölmörg verk sem talist hafa sígild
á alþjóðavettvangi.“ Á myndinni sést hluti útgefinna verka Helga.
ir að skrifa þessar línur, en ég get ekki orða
bundist. Að sjálfsögðu hefur Helgi fullan rétt
til að láta textann einan tala – og oft óskar
maður þess að aðrir sæktu til hans fordæmi í
þessu efni. Hlédrægni hans er þó óheppileg
að því leyti að landsins færasti þýðandi kann
þannig að ýta undir hefðbundna en villandi
hugmynd um þá sem fást við að flytja verk
handan um höf og skila til okkar á móðurmál-
inu. Þessi hugmynd er eiginlega felumynd,
því samkvæmt henni eru þýðendur einatt lítt
sýnilegir; þeir eru hljóðlátir og hógværir
þjónar, sem iðja við það fremur vélræna starf
að lesa erlenda texta og skrifa þá jafnharðan
upp á máli sínu, lítandi kannski annað slagið í
orðabók til að tryggja að orð hæfi orði.
Þessi mynd er órafjarri því sem gerist þeg-
ar menn takast á við þá flóknu smíð, sem sér-
hvert gott bókmenntaverk er, og endurskapa
hana á öðru tungumáli. Hvert orð kann að
skipta máli en samt er langt frá því að ávallt
bjóðist augljóst orð eða orðalag í stað þess
sem frumtextinn geymir. Þessi endursköpun
byggist á sérstökum hæfileika sem erfitt er
að lýsa í stuttu máli en ef ekki væru til ein-
staklingar sem búa yfir þessum hæfileika í
ríkum mæli þá hefði orðið heimsbókmenntir
enga merkingu. Það hugtak er alla jafna not-
að um verk sem þykja framúrskarandi og er
þá iðulega tekið mið af safni verka frá fyrri
tímum sem talin eru sígild. Á síðustu árum
hafa ýmsir látið þá skoðun í ljós að engin
verk séu sígild í sjálfum sér. Þau séu með-
höndluð, túlkuð og endurframleidd í ýmsu
sambandi. Þetta er auðvitað rétt og þýðendur
eru lykilmenn í þessu ferðalagi bókmennta-
verka gegnum tímann og um veröldina, milli
mála og menningarheima.
Þegar minnst er á heimsbókmenntir í ís-
lensku samhengi koma verk Helga Hálfdan-
arsonar umsvifalaust upp í hugann og hann
hefur farið höndum um fjölmörg verk sem
talist hafa sígild á alþjóðavettvangi. Auk
ljóða, sem vikið verður að síðar, og leikrita
Shakespeares, má hér nefna önnur leikrit,
einkum hið mikla safn Grískir harmleikir sem
út kom 1990 og hefur að geyma 32 leikrit eft-
ir Æskilos, Sófókles og Evrípídes. Fyrir fjór-
um árum kom út bókin Sígildir ljóðleikir
(1997), þar sem lesa má fimm leikrit eftir þá
Calderón, Corneille, Racine, Dantas og Ibsen
(Pétur Gaut eftir þann síðastnefnda) í þýð-
ingu Helga. En stærsta afrek Helga er þó
þýðing hans á leikritum William Shake-
speares, öllum 37 að tölu. Hin fyrstu birtust
sem fyrr segir 1956 en þau síðustu 1991. Í
grein sem ég birti í Andvara 1987 um kann-
anir mínar á Shakespeareþýðingum Helga,
einkum þýðingunni á Hamlet, þótti mér við
hæfi að kenna þýðingalist hans við „skapandi
tryggð“, þar eð hún byggðist að miklu leyti á
samslætti þessara einkenna, sem löngum
hafa verið talin ósættanleg í þýðingum: ná-
kvæmni og trúnað við frumtexta annarsvegar
og listrænni endursköpun hinsvegar. Ég er
enn sömu skoðunar.
Eftir að Helgi lauk við að þýða leikverk
Shakespeares hefur hann gert sitthvað fleira
til að miðla þeim til lesenda; má þar nefna
safn tilvitnana í leikritin, Veröldin er leiksvið
(1996), og sögur eftir leikritunum, Á slóðum
Vilhjálms (1993). Í síðari bókinni segir Helgi í
formála: „Það er von sögumanns, að frásagn-
ir þessar geti orðið ýmsum, ekki sízt ungling-
um, nokkurs konar vegvísir inn í leikritaheim
Shakespeares, og má þá enginn ætla að þær
séu neitt annað og meira.“ Þessi vegvísir er á
stílfögru máli og minnir að sínu leyti á þýð-
ingar Helga á bókunum Við sagnabrunninn
(1971) og Við tímans fljót (1985), sem Alan
Boucher tók saman og geyma ýmsar frásagn-
arperlur heimsbókmenntanna í aðgengilegu
formi.
Í menningarmiðlun sinni hefur Helgi því
sinnt jafnt unnendum leikhússins sem og les-
endum á öllum aldri og farið víða í þeirri við-
leitni sinni. Samt held ég að ýmsum hafi
komið á óvart að fá Kóran, helgirit múham-
eðstrúarmanna, í þýðingu Helga árið 1993. Í
heimi sívaxandi fjölmenningar er ekki ónýtt
að eiga nú þetta mikilvæga rit á íslensku,
þótt ekki sé það þýtt úr frummálinu – fremur
en grísku harmleikirnir. Í glettinni athuga-
semd sem fylgir Kóraninum segir Helgi:
„Þýðandi þessarar bókar hefur stundum kall-
að það sérgrein sína að þýða úr málum sem
hann skilur ekki.“ Raunin er sú að löngum
hefur tíðkast að þýða verk úr „millimálum“
og styðjast jafnvel við nokkrar þýðingar á
öðrum málum þegar þýðandi kann ekki skil á
frummálinu. Almennt er vitaskuld ekki hægt
að vænta sömu nákvæmni í slíkum þýðingum,
en þess ber að gæta að ekki er hægt að
dæma bókmenntaþýðingar út frá einhliða ná-
kvæmni. Meðal þeirra sem þýða beint úr
frummáli má raunar finna mjög mismunandi
hugmyndir um jafngildi. Mikið veltur á því
hvort þýðandi nær að byggja upp það innra
samræmi í verki sínu sem endurskapað fær
lykilþætti frumverksins. Málamiðlunin verður
flóknari þegar glímt er við millitexta, en
glöggur þýðandi er býsna skyggn á það sem
gerist þegar farið er milli mála; hann þekkir
þetta dularfulla bil milli málheima betur en
flestir aðrir.
Eins og fram hefur komið hefur Helgi
mjög fengist við að þýða leikrit en hann er
líka kunnur enduryrkjandi ljóða. Mörkin
þarna á milli eru ekki skýr, því þau leikrit
sem Helgi hefur þýtt eru að verulegu leyti í
bundnu formi. En úr smiðju Helga hafa kom-
ið þýðingar á miklum fjölda ljóða úr ýmsum
heimshornum. Í kjölfar þeirra tveggja bóka
sem fyrr var getið, Handan um höf og Á
hnotskógi, kom Undir haustfjöllum (1960).
Efni úr þessum þremur bókum var endurbirt
ásamt með nýrri þýðingum í Erlendum ljóð-
um frá liðnum tímum (1982), en þar voru ekki
ljóð sem birst höfðu í millitíðinni í bókunum
Kínversk ljóð frá liðnum öldum (1973) og
Japönsk ljóð frá liðnum öldum (1976), en þær
voru svo endurbirtar með viðbótum í Ljóðum
úr austri (1992). Á síðastliðnum áratug birt-
ust ennfremur bækurnar Í skugga lárviðar.
Þrjátíu ljóð eftir Hóras (1991) og Nokkur
þýdd ljóð (1995).
Þegar blaðað er í gegnum þetta ljóðasafn
allt saman, er deginum ljósara að verkum
Helga verður ekki lýst með einhlítu móti.
Rétt eins og sumir þekkja Helga best af þýð-
ingum hans á leikritum Shakespeares, aðrir
af grísku harmleikjunum og enn aðrir af
lestri prósans ljúfa Við sagnabrunninn, þann-
ig eiga ljóðaþýðingar Helga mismunandi
hlutdeild í ólíkum lesendum. Heyrt hef ég
sagt að Hóras fari Helga vel. Aðrir telja þýð-
andann ná mestu flugi í þýðingum þýsku og
ensku skáldanna frá rómantíska skeiðinu á
öndverðri 19. öld. Enn aðrir dást að túlkun
Helga á hinni brothættu sambúð ógnar og
fegurðar í ljóðum sem marka upphaf módern-
ismans, allt frá Baudelaire til Rilke og T.S.
Eliot. Sumir girnast einkum að lesa Rúbajat-
þýðingu hans og hafa gaman af að bera hana
saman við aðrar íslenskar öndvegisþýðingar
á þýðingu Fitzgeralds á persneskum bálki
Ómars Kajam. Og það er ekki einleikið með
þessar þýðingar á þýðingum, því ég veit að
ófáir lesendur hafa alveg sérstakt dálæti á
útleggingum Helga á japönsku og kínversku
„Þótt þýðingar þessar beri handbragði eins og
sama þýðanda vitni, þá er ljóst að hann getur
brugðið sér í ýmsan ham. Tjáningarsvið hans
nær allt frá tærasta einfaldleika yfir í ólgandi
svelg þeirra kennda sem eru að því komnar að
brjóta af sér fjötra tungumálsins. Oft vekur
furðu hve honum tekst að sýna frumtexta mik-
inn trúnað á ýmsum merkingarsviðum, en
hann er líka djarfur við frávik þegar honum
svo sýnist.“
Morgunblaðið/Kristinn