Lesbók Morgunblaðsins - 11.08.2001, Blaðsíða 9

Við Sørenga var opnaður fyrir nokkrum árum
„miðaldagarður“ með rústum kirkna og
klaustra frá miðöldum. Á svæðinu er ráðgert að
byggja óperuhús og háskólanum stendur til
boða lóð niðri við vík fyrir safnið. Er stefnt að
því að opna safnið árið 2011.
Minjarnar í víkingaskipasafninu urðu tilefni
blaðaskrifa í Noregi fyrr á árinu, þar sem sér-
fræðingar háskólans skiptust á skoðunum.
Tókust þar á annars vegar safnapólitísk viðhorf
yfirstjórnar háskólasafnanna og forstöðu-
manns þeirra og hins vegar verndarsjónarmið
fjölda sérfræðinga á sviði fornleifafræði, lista-
sögu og forvörslu, með safnstjóra víkingaskipa-
safnsins í broddi fylkingar. Ástæðan er að
nefnd sem ætlað er að móta framtíðarstefnu
háskólasafnanna mælti með því að skipin yrðu
flutt frá Bygdøy og í nýja safnið sem fyrirhugað
er að reisa við Sørenga/Bjørvika.
Helstu rök nefndarinnar með flutningunum
eru að í nýja safninu verði rakastýring þannig
að unnt verði að veita öllum gripunum viðun-
andi varðveisluskilyrði. Safnið í Bygdøy er án
nokkurrar rakastýringar, þannig að við veðra-
breytingar verða miklar sviptingar á rakapró-
sentu í húsinu.
Víkingaskipin eru óvarin fyrir rakasveiflun-
um, en aðrir gripir safnsins eru inni í raka-
stýrðum sýningarskápum. Leggur nefndin til
að víkingaskipin fái nýjan og æðri sess í sýning-
arsal sem veit út að víkinni í Sørenga/Bjørvika,
þar sem varðveisluskilyrðin yrðu í samræmi við
nútíma kröfur.
Þá bendir nefndin á að safnhúsið í Bygdøy sé
það lítið að erfitt sé að taka á móti öllum þeim
fjölda gesta sem sækja safnið. Þangað koma
um 450 þúsund gestir árlega, flestir á sumrin.
Þannig voru gestir safnsins 130 þúsund í júlí-
mánuði 2000. Bílastæði eru fá og skapast um-
ferðaröngþveiti utan við safnið á annasömum
dögum samkvæmt úttekt nefndarinnar. Þá er
engin veitingaaðstaða í safninu, safnbúðin lítil
og miðasala illa staðsett.
Nefndin lagði jafnframt áherslu á að flutn-
ingur víkingaskipanna væri mikilvægur í
tengslum við stefnumótun háskólasafnanna.
Nefndin stefnir að því að reisa nýtt faglega
sterkt háskólasafn í nágrenni við miðaldagarð
og miðaldarústir. Hún telur að safnið yrði ein-
faldlega ekki eins áhugavert ef safnheildin yrði
ekki sameinuð, enda er víkingskipasafnið eitt
vinsælasta safn Noregs.
Þau sem mæla gegn því að fornminjarnar
verði fluttar hafa bent á að meginið af viðar-
gripunum séu svo viðkvæmir að þeir þoli ekki
flutning. Þannig séu sleðarnir í raun aðeins skel
sem haldið sé saman af lakki og lími og að við-
arkjarninn sé orðinn að duftkenndum viði. Mið-
hluti Oseberg-skipsins sé límdur og kíttaður
saman af þúsundum smábúta, og sé hætta á að
það falli að hluta til saman við flutning.
Önnur rök gegn því að víkingaskipin verði
flutt, eru að í Bygdøy var á sínum tíma ákveðið
að reisa öll sjóminjasöfn borgarinnar og það
myndi skaða sjóminjasafn Óslóar, Kon-Tiki
safnið og Fram safnið ef víkingaskipin yrðu
flutt.
Þá hafa leiðsögumenn bent á að nýja safnið
verði svo langt frá öðrum minjastöðum í Ósló að
ekki muni reynast unnt að sækja safnið heim í
hefðbundinni Óslóarferð verði safnið flutt.
Forvarsla haugfjárins frá Tune, Gokstad og
Oseberg var mjög krefjandi og áhugavert verk-
efni fyrir norska safnmenn. Á þetta einkum við
um viðargripina. Skipin voru mestmegnis úr
eik, en hlutar þeirra voru úr furu og birki. Við-
argripirnir voru gerðir úr eik, furu, beyki, aski,
elri og hlyni. Varðveisluskilyrði þessara viðar-
tegunda í jörðu er mjög misjöfn og þurfa þær
því mismunandi meðhöndlun.
Forvarsla Oseberg-minjanna var vel skráð,
rétt eins og uppgröfturinn.
Varðveisluskilyrði fyrir viðargripi og aðrar
lífrænar leifar í haugnum voru góð. Í honum
var þykkt leirlag og einnig torf sem hafði press-
ast saman og myndað þéttan massa og hindr-
uðu lögin aðgang skaðvaldanna súrefnis og
vatns að leifunum. Viðurinn var þó fúinn eftir
langa veru í rakri, bakteríuríkri jörðu. Jarð-
vegsfargið ofan á skipunum olli því að flestir
gripirnir höfðu brotnað illa. Einn sleðanna var
þannig í um 980 hlutum og reyndist ómögulegt
að finna réttan stað fyrir 87 smábúta. Miðhluti
Oseberg-skipsins hafði brotnað í um 2000
parta. Það var því tímafrek nákvæmnisvinna að
setja gripina saman. Til að hindra að þeir verpt-
ust eða féllu saman og útskurðurinn afmynd-
aðist var nauðsynlegt að veita þeim viðeigandi
meðhöndlun. Enda gáfu gripirnir ómetanlega
mynd af lífi hefðarfólks á víkingaöld, auk þess
sem þeir eru einstakar heimildir um handiðnir
og listastíla aldarinnar. Þetta var fyrir tíma for-
varða við söfn Óslóarháskóla, og fór Gustafson
sjálfur í ferð um Sviss og Danmörku árið 1904
til að kynna sér þær aðferðir sem notaðar voru
við forvörslu viðargripa.
Við danska þjóðminjasafnið í Kaupmanna-
höfn voru viðargripir yfirleitt meðhöndlaðir
með álúni (álúmi), sem er hvítt duft sem var
mikið notað við forvörslu áður fyrr. Var við-
urinn hitaður í blöndu álúns og vatns í rúman
sólarhring. Þegar viðurinn kólnaði harðnaði ál-
únið, sem einnig fyllti út í allt holrúm og hindr-
aði þannig að viðurinn skryppi saman. Því næst
var borin línolía á viðinn til að hindra að hann
yrði of þurr og að endingu var hann lakkaður
með möttu lakki. Þótti aðferðin mjög góð þar
sem viðurinn hélt lagi sínu eftir meðhöndl-
unina.
Sleðarnir og ýmsir smærri gripirnir frá Ose-
berg voru meðhöndlaðir með álúni.
Að forvörslu lokinni voru viðarstykkin límd
saman. Þar sem límfletir féllu ekki saman var
fyllt inn með blöndu af lituðu gifsi og viðartrefj-
um til að gera þá hluta sem líkasta viði í útliti.
Jafnframt varð að styrkja ýmsa stóru grip-
ina. Eru sumir þeirra, svo sem sleðar, endur-
gerðir utan um stuðningsgrind úr járni.
Á þessum tíma var ekki vitað það sem nú er
alkunna, að ef ekki er gætt að því að rakanum
sem umlykur álúnmeðhöndlaða gripi sé haldið
stöðugum, þá eyðileggjast gripirnir. Við miklar
og örar rakasveiflur myndast álúnkrystallar
sem sprengja viðinn. Í ljós hefur komið að fjöldi
gripa sem meðhöndlaðir eru með álúni verða
afar stökkir með tíð og tíma. Harði kjarninn
inni í gripunum molnar smám saman og verður
að dufti, og yfirborðið er í raun þunn brothætt
skel. Gripirnir verða mjög viðkvæmir gagnvart
öllum rakasveiflum.
Skipið og aðrir gripir úr eik voru þurrkaðir
og því næst varðir með línolíublöndu. Furan
var þurrkuð og lakkborin.
Ákveðið var að skilja nokkra af útskornu
gripunum eftir ómeðhöndlaða þar sem forverð-
irnir treystu því ekki að þær forvörsluaðferðir
sem þeir réðu yfir dygðu til að varðveita út-
skurðinn. Þannig voru fagurlega útskorin
drekahöfuð af sleðunum sett í glerílát fyllt vatni
og voru gripirnir sýndir þannig til loka sjötta
áratugarins, þegar þeir voru frostþurrkaðir.
Járngripir voru soðnir í vatni til að reyna að
hreinsa sölt úr málminum.
Síðan voru þeir hitaðir í paraffíni til að verja
þá. Bronshlutir voru einnig soðnir til að reyna
að hreinsa sölt út og því næst lakkaðir. Reipi
voru meðhöndluð með glyseríni og leður með
olíu.
Tekstílarnir voru flestir orðnir að lagskipt-
um kögglum. Þeir voru þvegnir varlega og
mettaðir með gufu, og reyndist þá unnt að
skilja þá flesta að lag fyrir lag.
Það tók 21 ár að forverja gripina, eða frá
1905–1926. Það tók jafnframt áratugi að byggja
safnið í Bygdøy og voru síðustu gripirnir ekki
komnir á sinn stað fyrr en 1957, eða 53 árum
eftir uppgröft Oseberg-minjanna.
Forverðir háskólasafnanna hafa bent á að
þrátt fyrir að álúnmeðhöndluðu gripirnir líti vel
út, þá sé það sem við sjáum einungis skel sem
haldið sé saman af lakki. Innan við skelina sé
duft sem sé blanda af álúnkrystöllum og leifum
af viðarfrumuveggjunum. Nýlega urðu forverð-
irnir varir við að einn sleðanna úr Oseberg-
fundinum er afar illa farin. Verði ekki tekið í
taumana er hætta á að hann eyðileggist. Þegar
að er gætt má sjá nýja sprungumyndun í viðn-
um og má glögg sjá að sleðinn er einfaldlega
orðinn að skel sem haldið er uppi af járngrind.
Rannsóknin leiddi í ljós að viðarkjarninn er
orðinn að dufti og er tímaspursmál hvenær
sleðinn fellur saman sé ekkert að gert.
Allir þeir aðilar sem að þessu máli koma hafa
mikið til síns máls. Söfnin sem um ræðir þarfn-
ast þeirra endurbóta sem hér hafa verið nefnd-
ar og jafnframt er frumskylda safnanna að
varðveita gripina fyrir komandi kynslóðir og
koma í veg fyrir að þeir skaðist á nokkurn hátt.
Síðastliðið vor samdi stjórn háskólasafnanna
við flutningafyrirtæki um að koma með tillögu
að því hvernig flutningunum skyldi háttað.
Óeiningin vegna fyrirhugaðra flutninga varð þó
til þess að ákveðið var að forverðir háskólasafn-
anna gerðu úttekt á ástandi gripanna áður en
flutningafyrirtækið hæfi sitt starf. Hafa for-
verðirnir unnið að úttektinni undanfarna mán-
uði.
Enn sem komið er hefur því ekki verið
ákveðið hvar víkingaskipin og minjarnar úr
þeim verða árið 2011. Hvort þau verða þá í
Bygdøy eða í Sørenga/Bjørvika mun framtíðin
leiða í ljós.
Heimildir:
Brorson-Christensen, B 1970. The conservation of wat-
erlogged wood in the National Museum of Denmark. Kaup-
mannahöfn: Danska Þjóðminjasafnið.
Christensen, A E, Ingstad A S, Myhre B, 1992. Oseberg
Dronningens Grav-Vår arkeologiske nasjonalskatt i nytt
lys. Oslo: Schibsted forlag.
Marstrander, S, 1986. De skjulte skipene. Oslo: Gyld-
endal Norsk Forlag.
Mikkelsen, E, 2001. Bør vikingskipene flyttes? Aften-
posten,uke 8, nr. 93, 142 årg, lørdag 24. februar 2001, bls. 8.
Nickelsen T, 2001. Vikingskipene tåler ikke flytting. Uni-
forum-internavis for Universitetet i Oslo nr. 1, 25. januar
2001, bls. 2.
Toft M, 2001. Protesterer mot flyttning av vikingskip.
Uniforum-internavis for Universitetet i Oslo nr 5, 22. mars
2001, bls. 9.
Upplýsingar frá Arne Emil Christensen safnstjóra. Vik-
ingskipshuset, Bygdøy, Oslo: a.e.christensen@ukm.uio.no
Upplýsingar frá Susan Braovac forverði. Oldsaksamlingen,
Frederiks gate 3, 0164 Oslo: susan.braovac@ukm.uio.no
Höfundur er doktor í fornleifafræði og stjórnar
kennslu í forvörslu forngripa við Óslóarháskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. ÁGÚST 2001 9
STRÍÐ Vesturveldanna gegn kín-versku þjóðinni á 19. öld, Breta,Frakka, Bandaríkjamanna, Rússa,einnig Norðurlanda, hafa einkum
orðið minnisstæð fyrir grimmdarverk Kín-
verja í þessum styrjöldum, kenndum við óp-
íum. Tilefni þessa ófriðar alls var einkum að
Bretar vildu selja Kínverjum ópíum sem
Bretar ræktuðu. Til þess notuðu þeir inn-
fædda þræla á landsvæði á mörkum Vestur-
og Austur-Indlands sem kallað er Gullni þrí-
hyrningurinn. Kínverjar vildu ekki leyfa sölu
á ópíum í landi sínu. Nú eiga hinar sömu
þjóðir og áttu í ófriði við Kínverja í höggi við
sölumenn dauðans sem nýta hina sömu akra
til eiturlyfjaframleiðslu og koma afurðum
sínum á markað á Vesturlöndum.
Það er bannað.
Harðstjórar
Tvískinnungurinn í alþjóðapólitík Vestur-
landa ríður ekki við einteyming og ekki und-
arlegt þótt einræðisseggjum eins og Kadaffi
í Túnis og Saddam í Írak þyki vestræn
hnattvæðing ekki margra fiska virði. Sadd-
am hefur verið kunnur á alþjóðavettvangi
sem samviskulaus harðstjóri frá því um árið
þegar Írakar gerðu innrás í Kúveit undir
forystu hans. Olíuríka eyðimerkurspildu sem
fyrir tíð einræðisherrans var skilin frá Írak
með reglustiku af Bretum í krafti hernaðar-
yfirburða. Saddam tókst ekki að endur-
heimta Kúveit og hefur þjóð hans verið látin
gjalda innrásarinnar með viðskiptabanni
sem varla getur talist neitt minna en und-
irtektir við tómlæti harðstjórans gagnvart
daglegum þörfum írösku þjóðarinnar, svo fá-
ránlegt sem það nú er.
Hinum fjölmörgu fyrrverandi nýlendum
Vestur-Evrópuþjóða í Asíu og Afríku ferst
eins og barni sem í uppeldinu hefur verið
beitt miklu ranglæti: Frjálsar vænta þessar
þjóðir sér aðeins ranglætis frá fyrrum kúg-
urum sínum, hvernig svo sem að þeim er far-
ið á líðandi stund, með falsi eða af einurð.
Það hlýtur samkvæmt því að vera alvitlaus
pólitík að reyna að kúga fyrrverandi ný-
lenduþjóð í því skyni að ná til harðstjórans
sem yfir henni þrumar. En slík er heims-
pólitíkin samkvæmt fréttum enda hvorki
rekin í þágu mannúðar né upplýsingar held-
ur markaðshyggju öðru fremur. Tal um
hnattvæðingu og alþjóðasamfélag vísar til
þess eins að hægt er að kaupa pitsu og
hlusta á Björk á Balí. Nútímahagfræði á sér
fylgjendur í fjarlægum heimshornum jafnt
sem hér heima á Fróni, sem er hnattvæðing
á sína vísu. En einnig hitt að eyðni er að
verða óviðráðanleg plága í löndum svartra í
Afríku. Auk þess sem sjúkdómurinn breiðist
ört út um heiminn ásamt hinu vestræna sið-
ferði.
Hræsni
Nýlenduveldin í Vestur-Evrópu þröngv-
uðu siðum sínum upp á hinar svörtu Afr-
íkuþjóðir meðan þeim var stætt á því, og
með þeim afleiðingum að nú stefnir í óefni
hjá því fólki öllu. Frá því í árdaga hafði sér-
staklega fjölbreytilegt náttúrufar Afríku
leitt til að sama skapi fjölbreytilegrar þróun-
ar í menningarlífi heimafólksins, ótölulegs
fjölda tungumála og sjálfstæðra ættbálka-
samfélaga sem hvert um sig lifði við jafn-
vægi milli manns og náttúru á sína vísu. Sátt
milli manns og náttúru var komið á með ólík-
um aðferðum og metnaði í Arabalöndunum
norðan Sahara og í Evrópu þar sem nátt-
úrulögmálin virðast rökréttari og mannlífið
skiljanlegra. Metnaðurinn á þessum síðast-
nefndu landsvæðum vísar til sögulegra
markmiða en ekki umhverfisvænna, lífsbar-
áttu kristinna manna og múslíma fylgja kröf-
ur um frelsun úr fjötrum náttúrlegra þarfa.
Báðir siðir reyndust svörtum plágur, þræla-
lestir Araba og trúboð kristinna. Hinn
hárnákvæmi laufaskurður og víravirki frum-
menningar þeldökkra manna í Afríku voru
eyðilögð af hinum hvítu jafnóðum og upp-
götvaðist með tilvísun hvítra manna, eftir
innrás í lendur hinna svörtu, á tilgang mann-
lífsins í heimssögulegu samhengi, á trúar-
lega réttlætingu þess handan tíma og raka.
Kristnin réttlætti því næst notkun reglustik-
unnar til að steypa saman ættbálkasamfélög-
um í nýlendur sem ráðvilltir heimamenn
hafa nú skírt upp á nýtt að fengnu frelsi und-
an oki nýlendukúgaranna. Þessar samsteyp-
ur ættbálkanna sem nú kallast Tansanía,
Zambesí, Rúanda, Tsjad, … kunna sér fá
önnur úrræði til að lifa af í löndum reglustik-
unnar, að glötuðum hinum margslungnu
sáttargerðum forveranna, en áníðslu gegn
náunganum og óheft nautnalíf eins og þeir
vöndust af hinum hvítu yfirboðurum. Með
slíkri eftirbreytni ryðja heimamenn braut að
dyrum sínum fyrir fjölþjóðasamfélag mark-
aðarins sem svarar óskum hinna svörtu um
nútímalíf með alsælu, hermangi og súludansi
í stað hinna tilþrifamiklu hópdansa sem trú-
boðum ekki líkaði. Eftir að jarðvegurinn hef-
ur verið eyðilagður er engin úrlausn fyrir
hendi önnur en tileinka sér vestræna fjölda-
menningu með einföldunum hennar og
ofeldi. Eins og málum hinna fyrrverandi ný-
lendna er nú komið eiga þær sér ekki annars
kostar völ en hnattvæðingu, en hann er ekki
sá besti.
Grófasta dæmi um yfirgangssemi nýlendu-
skeiðsins í sögu vesturveldanna er þó líklega
stofnun Ísraelsríkis 1949. Blóðsúthellingar
og heilaþvottur nýlenduskeiðsins á varnar-
lausu fólki, eyðileggingar fornra minja, vís-
vituð útbreiðsla farsótta og fíkna stenst ekki
samjöfnuð við þessa innrás gyðinga í Palest-
ínu með stuðningi vesturveldanna sem þar
með töldust veita hrjáðri Gyðingaþjóð braut-
argengi eftir ranglætisverk Þjóðverja gegn
henni á heimsstyrjaldarárunum. Bretar töld-
ust eiga Palestínu þar eð þeir höfðu hernum-
ið landið eins og flest önnur lönd við Mið-
jarðarhafsbotna. Þeir lögðu gyðingum það til
í krafti eignarréttarins. Rökin voru að auki
að Gyðingaþjóðin hefði búið þarna í sand-
inum á tímum Krists og ef til vill eitthvað
lengur. Heimamenn réðu engu um þessa
lausn mála sem taldist réttlát á vestræna
vísu. Þar með lenti sambýli við gyðinga á
Aröbum sem ekki aðeins Evrópumenn held-
ur raunar allar þjóðir höfðu kinokað sér við
svo langt aftur sem sögur ná. Þau ár sem lið-
in eru frá stofnun hins nýja Ísraelsríkis hafa
leiðtogar lýðræðislegra Vesturlandaþjóða
talist gegna hlutverki sáttasemjara í deilum
Palestínuaraba og Ísraelsmanna um yfirráð
yfir landsvæði Palestínuaraba. Í krafti svo
voldugs stuðningsaðila hafa Ísraelsmenn
fært út yfirráðasvæði sitt til mikilla muna á
kostnað heimamanna á því hálfrar aldar
tímabili sem liðið er frá innrás þeirra í lend-
ur Palestínuaraba. Er ekki kominn tími til að
Arabar sameinaðir taki að sér sáttasemj-
arahlutverkið?
Að vera eða ekki
Ágengni vestrænnar menningar við aðra
siði fyrir botni Miðjarðarhafs sem annars
staðar er ástunduð af kristilegri hræsni þar
sem kærleiksverkin eru höfð í frammi undir
byssukjöftum. Fjötrar hafa verið hnýttir,
frumþjóðum steypt saman í samsafnað sem á
kortum og í sögubókum er kallaður lönd þótt
heimamenn sjálfir kunni varla að fara með
nafnið, hvað þá meira. Ræturnar eru þessar:
Á mörkum austurs og vesturs, í Istanbúl og
Ísrael, urðu til vísar að draumóraheimi þar
sem saman renna í eitt sjálfleysi austur-
lenskrar menningar og sjálfshyggja hinnar
vestrænu. Hughyggja og verksvit. Þar með
lærðist mönnum að setja sér markmið utan
náttúrlegs samhengis, byggja tilvist sína á
sögulegum grunni með tilvísun á framtíð
sem væri samvinnuverk manna og guða og
því fullkomnari en nútíðin. Afleiðingin varð
jiddískt-kristið þróunarferli sem tekið hefur
á sig ýmsar myndir á löngum tíma, hin
ríkjandi nú um stundir er markaðarins.
Kjarni þeirrar hnattvæðingar er þráa-
hjakk á orðinu ég. Í nafni sjálfselskunnar er
nú árið 2001 ástunduð eyðilegging á öllum
öðrum siðum en þeim sem teljist ábatavæn-
legir. Spænskir innflytjendur í Suður-Am-
eríku hengdu flíkur af sóttdauðum út í skóg
handa indjánum að hirða svo að hægt væri
að nema lönd þeirra án vopnaskaks. Slíkt
þótti hinum kristnu ekki tiltökumál. Sama
gildir um útbreiðslu vestrænna siða nú á
tímum pitsu og popps, lýðræðis á bandaríska
vísu. Aðferðirnar eru túlkaðar með hagsýn-
isrökum kaupsýslunnar. Þeir sem ekki vilja
tileinka sér þau teljast einfaldlega fallnir á
eigin heimsku, rétt eins og frumbýlingar
hvarvetna fyrrum gagnvart hinum nýja sið
aðkomufólksins.
Tilvísun nútímamenningar á mannlíf hand-
an náttúrlegs samhengis vísar ekki á annan
veruleika en bandarísks skemmtiiðnaðar, því
miður. Hvarvetna á byggðu bóli verður að
sækja menningu í draumasmiðju sem lýtur
sömu lögmálum og leikfangasmiðja jóla-
sveinsins. Það er ekki hægt að setjast að í
draumum; hnattvæðingin byggist því á hrif-
næmi og eyðslusemi – þ.e. æskudýrkun.
Hinni skapandi eyðileggingu markaðarins.
Slík er hnattvæðingin.
HNATTVÆÐING
Höfundur er rithöfundur.
E F T I R Þ O R S T E I N A N T O N S S O N