Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2001, Qupperneq 4

Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2001, Qupperneq 4
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. OKTÓBER 2001 Á RIÐ 1939 sneri heim til Ís- lands íslenskur rithöfund- ur. Sá hafði dvalið erlendis í 15 ár og heldur betur slegið í gegn. Bækur hans höfðu selst fádæma vel í útlöndum. Honum hafði verið hælt af fremstu gagnrýnendum á Norðurlöndum, þar á meðal fyrir góð tök á norsku máli. Slík velgengni Ís- lendings á erlendri grund var fáheyrð og æv- intýri líkust. Á Íslandi var honum þó ekki tekið sem höfuðskáldi, þvert á móti sýndu menn honum fálæti eða fjandskap þó að síðar eign- aðist hann velunnara. Hann er þó sjaldan tal- inn til fremstu rithöfunda Íslendinga á 20. öld og bókmenntafræðingar hafa sýnt verkum hans lítinn sem engan áhuga. Saga Kristmanns Guðmundssonar er þó einstök í íslenskri bók- menntasögu. Kristmann (Borgfjörð) Guðmundsson fædd- ist á Þverfelli í Lundarreykjadal 23. október 1901. Foreldrar hans höfðu slitið samvistir áð- ur en hann fæddist og móðir hans flutti í annan landsfjórðung skömmu eftir fæðingu drengs- ins. Hann var alinn upp hjá ömmu sinni og afa á Þverfelli en flutti átta ára til Snæfellsness og ólst þar upp. Hann fór þrettán ára að heiman að vinna fyrir sér og var síðan á margs konar flakki næstu ár, við vinnu og að afla sér mennt- unar. Í fyrsta bindi ævisögu sinnar, Ísold hinni svörtu (1959), segir Kristmann að fjarvera for- eldranna hafi valdið „nokkurri angurværð og duldum biturleika“ og ljóst er að hún sat í hon- um. Fimmtán ára að aldri hittir hann móður sína fyrst en „við koss hennar og faðmlög fór um mig kaldur ímugustur“ og „við sjálft lá, að ég fengi óbeit á henni“ (Ísold hin svarta, bls. 174) og þetta situr í honum fram á fullorðinsár. Árið 1935 er hann orðinn frægur rithöfundur og sækir hana heim (Loginn hvíti, 1961, bls. 146) en enn fer um hann „gusturinn kaldi“ og hann furðar sig á „hvað það væri, er vekti slíka andúð gegn henni í taugum mínum“ enda tek- ur hann fram að hún hafi verið aðlaðandi kona og viljað honum vel. Samband Kristmanns við móður sína varð honum síðar efni í ýmsar sál- fræðilegar skáldsögur og kann að hafa mótað líf hans allt. Kristmann var einkanlega sjálfmenntað skáld og í ævisögu sinni í fjórum bindum fer hann mörgum orðum um lestur sinn á hvers kyns bókmenntum og fræðum. Lýsir hann þar setum sínum dögum saman við lestur á söfnum og hvernig hann hirti ekki um neitt annað á meðan fróðleiksþorstinn greip hann. Lang- skólanám bauðst honum ekki en einn vetur var hann í Samvinnuskólanum í Reykjavík hjá Jónasi Jónssyni frá Hriflu. Kristmann var snemma fullur metnaðar og sjálfstrausts sem reyndist honum bæði vel og illa í lífinu. Hann ákvað snemma að verða skáld og sendi ungur frá sér ljóðabókina Rökkur- söngva (1922). Á æskuárunum fékk hann berkla en var rekinn af berklahælinu fyrir ósvífni við yfirvöld þar. Hann barðist með Ólafi Friðrikssyni í hvíta stríðinu og varð snemma var við að hann væri lítt vinsæll af „yfirstétt- inni“. Þótti hann greinilega bera sig vel og vera of stoltur og leið því stundum sáran sult án þess að vera hjálpað (Ísold hin svarta, bls. 311– 12).Trú Kristmanns á að hann hefði miklu hlut- verki að gegna rakst greinilega á við mat sam- félags sem ekki skildi hvers vegna þessi fá- tæki, lítt menntaði, hálfpartinn munaðarlausi æskumaður leit svona stórt á sig. Kristmann hafði því ekki frá miklu að hverfa þegar hann yfirgaf Ísland vorið 1924. Þá sner- ist gæfan honum snögglega í vil. Eins og hann orðar það sjálfur (Dægrin blá, 1960, bls. 133): „Og nú uppgötvaði ég mér til mikillar undr- unar, að flest það í fari mínu, sem á Íslandi hafði staðið mér fyrir þrifum og orðið þess valdandi, að fólk lagði fæð á mig, varð mér til góðs í Noregi.“ Þar náði hann fyrir- hafnarlitlum frama og var innan örfárra ára orðinn metsöluhöfundur. Líf Kristmanns skálds varð nú ævintýri líkast. Einkalífið var þó stormasamt: á sjö árum náði hann að giftast og skilja tvisvar sinnum. Strax árið 1926 kom á prent smásagnasafnið Islandsk kjærlighet. Því var vel tekið og hon- um opnuðust allar dyr. Árið eftir kom út fyrsta skáldsaga hans, Brudekjolen. Hún hlaut góða dóma í Noregi, Danmörku og Svíþjóð og var þýdd á þýsku á undan íslensku. Árið 1928 kom út Ármann og Vildís og hún varð fyrsta „met- sölubók“ Kristmanns. Þegar fyrir jól hafði hún verið prentuð í fjögur þúsund eintökum og þótti það góð sala hjá ungum höfundi. Krist- mann gladdist yfir að vera hælt fyrir norskan stíl en var sjálfur gagnrýninn á bókina (Dægr- in blá, 1960, bls. 169 og 174) sem er þroskasaga ungs manns og gerist á berklahæli. Strax árið eftir kom út sú bók Kristmanns sem vinsælust varð, Livets morgen (1929) eða Morgunn lífsins. Kristmann ætlaði sér að METSÖLUHÖF- UNDUR SNÝR HEIM 100 ÁR FRÁ FÆÐINGU SAGNASKÁLDS- INS KRISTMANNS GUÐMUNDSSONAR E F T I R Á R M A N N J A K O B S S O N „Íslenskir bókmenntafræðingar hafa sýnt Kristmanni tómlæti. Saga hans er þó sérstæð og merkileg. Velgengni Kristmanns Guðmundssonar erlendis var einstök og þó harmræn þar sem hann kastaði henni hálfpartinn á glæ. Um hann hefur nú allt of lengi verið hljótt.“ NEI, blessaður vertu, hlífðu mér viðsamtali.“„En þetta verður svo stutt.“„Stutt. Jæja, hafðu það sem allra stytzt. Ég fékk frægð mína ungur og varð snemma mettur – já, við skulum endilega hafa þetta stutt. Blaðaviðtöl hafa ekki áhrif á neinn – nema skattayfirvöldin, a.m.k. ekki til lang- frama.“ „Ja, við skulum þá vona, að allir lesi þetta viðtal aðrir en skattstjórinn í Hveragerði. En á hverju eigum við annars að byrja?“ „Ja, þarna sérðu, lagsmaður! Við skulum bara sleppa þessu.“ „Nei, alls ekki. Hvernig líst þér t.a.m. á upp- lýsingar eins dagblaðanna um bókasöfnin í landinu?“ „Hef bara alls ekkert séð um það. Ég les yf- irleitt engin blöð á sumrin nema þá helzt Morg- unblaðið. En hvað segja þeir um bókasöfnin?“ „Skýrslur sýna víst, að Guðrún frá Lundi er mest lesni rithöfundur þjóðarinnar.“ „Já, einmitt, hún er ágætiskerling – “ „og ljóðalestur ku hafa minnkað með þjóð- inni“. „Það er leiðinlegt. Það er nauðsynlegt að auka lestur góðra ljóða. Sl. tvo vetur hef ég haft á hendi eins konar umferðarkennslu í skólum landsins, þeim kennurum til aðstoðar, sem sjá eiga um bókmenntakennsluna. Ég hef aðallega lesið upp kvæði 19. aldar skáldanna frá Jóni Thor. til Einars Ben. Og hvað heldurðu, mað- ur? Börnin og unglingarnir hlustuðu á með miklum ágætum, þvert á móti því sem ég bjóst við; a.m.k. ¾ hlustuðu með óskiptri athygli – og hin viðhöfðu engar óspektir. Það kalla ég gott í skólatíma.“ „Já, það má nú segja.“ „Mér er sérstaklega minnisstætt eitt atvik sem kom fyrir í stórum skóla hér í nágrenni bæjarins. Ég var að lesa kvæði fyrir krakkana, þar á meðal eitthvað eftir Einar Benediktsson. Á fremsta bekk sat ákaflega fallegur strákur, 13 ára gamall, og átti heldur bágt með að sitja kyrr, hann var logandi af lífsfjöri og augsýni- lega mikill fjörkálfur. En samt sem áður hélt hann nú út tímann, já og hlustaði bara ágæt- lega. – Þegar lestrinum var lokið og við vorum komnir út sá ég að hann gaf mér auga, svo að ég vatt mér að honum og spurði hvort hann hefði skilið nokkuð í Útsæ. – „Skildi,“ sagði strákur og var snöggur upp á lagið, „ég skildi bara einn heilan helvítis helling.“ Líkaði mér svarið vel og varð harla ánægður með árangurinn.“ „Já, það er ennþá mikil lýrikk í æskunni.“ „Já, ég sannfærðist um það á þessum upp- lestrarferðum mínum, mikil lýrikk, blessaður vertu, og krakkarnir eru móttækilegir fyrir góðan skáldskap. Og það á að leggja áherzlu á, að þeir fái að njóta hans.“ „Við minntumst á Guðrúnu frá Lundi áðan.“ „Já þetta er ágætiskona og merkilegt, hvað henni hefur tekizt að gera í erfiðri baráttu sveitakonunnar fyrir norðan. Dalalíf er ágæt þjóðlífssaga. Ég hef alltaf borið mikla virðingu fyrir Guðrúnu síðan ég las hana. Sagan er spennandi og vel sögð og persónulýsingar lif- andi, þó að þær séu ekki djúpar. – Síðari bækur hennar hef ég ekki lesið, en mér er sagt að þær séu lélegri. Guðrún frá Lundi hefði orðið stór- skáld, ef hún hefði fengið tækifæri til að læra fagið betur. Skáldsagnahöfundar þurfa nefni- lega líka að læra sitt fag, ekki síður en annað fólk. En samt, ég hef alltaf dáðst að Guðrúnu, ég get ekki neitað því.“ „En segðu mér, Kristmann, ertu ánægður með það sæti sem þú skipar, ég held að það sé 5. eða 6. sætið?“ „Já, ég get ekki sagt annað. Annars mætti vel segja mér að bækur mínar séu ekki til í all- mörgum bókasöfnum. Í mörgum bókasöfnum ráða meira og minna dulbúnir kommúnistar – og eins og þú veizt á ég ekki upp á pallborðið hjá þeim.“ „Er það nema gott?“ „Tsj – nei.“ „En hvað um ungu skáldin?“ „Ungu skáldin? Jú, þau eru mörg efnileg. Mér þykir Gunnar Dal beztur. Hannes Sigfús- son er gífurlega mikið „talent“. Annars eru þessi strákagrey alltaf á kafi í brauðstriti. Þeir eiga ekki allra kosta völ, skal ég segja þér, og það verður að grípa í taumana og hjálpa þeim. Ungu skáldin eiga heimtingu á því að þeim sé hjálpað meira en gert er. Þetta er óttalegt basl hjá þeim, óttalegt basl. Það er ekkert gaman að sjá þá fara í hundana – og mér er alveg sama, hvort þeir lenda í saltfiskvinnu eða brennivíni. Þó er brennivínið líklega skárra.“ „Að lokum, Kristmann, hvað ertu að sýsla um þessar mundir?“ „Ég er að ljúka við bókmenntasöguna mína.“ „Já, einmitt. Þeir voru heldur óskemmtilegir sumir dómarnir sem þú fékkst um fyrra bind- ið.“ „Já, ég hafði ósköp gaman af þeim. Samnefn- ari fyrir flesta þeirra var nú eiginlega pistill nokkur, sem piltur ofan úr Svínadal skrifaði; hann réðst aðallega á verkið vegna þess að það hefði enginn formáli verið fyrir því. „Allar bæk- ur eiga að hafa formála,“ sagði hann.“ „Og þú ert ekki sammála?“ „Rithöfundum ætti að vera í sjálfsvald sett, hvort þeir vilja hafa formála, eftirmála – eða engan mála. Finnst þér það ekki?“ „Jú, auðvitað, en í þessu viðtali skulum við hafa svolítinn eftirmála.“ „Nú?“ „Já – og nú skulum við byrja á honum. Þú ert að skrifa stóra skáldsögu?“ „Já.“ „Og auðvitað um kvenfólkið og ástina?“ „Heyrðu karl minn, hvernig er hægt að tala um lífið án þess að minnast á kvenfólkið? Sá maður, sem ætlar sér að skrifa skáldsögu án þess að minnast á samdrátt karls og konu, hlýt- ur að vera eitthvað undarlegur. Ég mundi ráð- leggja honum að leita sér læknis fyrst. En það er auðvitað ekki sama, hvernig skrifað er um samband kynjanna, og það er mikill vandi að gera það skikkanlega. Já, eiginlega er það bölv- að púl. Og svo fylgir því mikil ábyrgð. Það ALLT SEM MANN LANGAR TIL ER SYND SAMTÖL VIÐ KRISTMANN GUÐMUNDSSON E F T I R M AT T H Í A S J O H A N N E S S E N

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.