Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. NÓVEMBER 2001
Hvað eru erfðabreytt matvæli?
Hvaða áhrif hafa þau á daglegt líf
okkar og eru þau með einhverjum
hætti skaðleg?
SVAR: Erfðabreytt kallast matvæli framleidd
úr lífverum, sem breytt hefur verið lítillega
með utanaðkomandi erfðaefni. Mikill meiri-
hluti þeirra er nytjaplöntur og afurðir þeirra.
Erfðabreytingarnar hafa einkum beinst að
aukinni framleiðslu með því að gera plönturnar
ónæmar fyrir skordýrum og illgresiseyðandi
efnum. Mest er framleitt af erfðabreyttum
sojabaunum, maís, olíufræjum, kartöflum,
tómötum, baðmull og tóbaki. Bandaríkin eru
langstærsti framleiðandi og útflytjandi erfða-
breyttra nytjaplantna. Á eftir þeim koma Kan-
ada og Kína en minnst er framleiðslan í Evr-
ópu.
Á alþjóðavettvangi hafa erfðabreytt matvæli
verið mikið til umræðu og ekki eru allir á eitt
sáttir um áhrif þeirra. Umræðan hefur snúist
um hugsanleg skaðleg áhrif slíkra matvæla
bæði á heilsu manna en einnig á umhverfið og
lífríkið í heild.
Hvað sem þessari umræðu líður eru erfða-
breytt matvæli komin á markað víða um heim.
Nærri víst má telja að afurðir erfðabreyttra
plantna séu einnig á boðstólum hérlendis í ein-
hverjum mæli. Helst er þá um að ræða afurðir
sem innihalda sojamjöl, maís og tómata.
Veruleg aukning hefur orðið í matvælafram-
leiðslu undanfarna áratugi fyrir tilstilli hefð-
bundinna kynbóta. Í fljótu bragði virðist mun-
urinn á hefðbundnum kynbótum og
erfðatækninni, sem notuð er til framleiðslu
erfðabreyttra matvæla, ekki ýkja mikill. Með
hefðbundnum kynbótum eru mörg gen flutt
milli skyldra lífvera en með erfðatækninni eru
eitt eða örfá gen flutt milli lífvera óháð skyld-
leika þeirra. Þannig er til dæmis unnt að flytja
gen úr bakteríum eða dýrum í plöntur, sem
ekki er hægt með hefðbundnum kynbótum.
Spurningarnar sem við stöndum frammi fyr-
ir varðandi hollustu og öryggi erfðabreyttra
matvæla eru síður en svo einfaldar. Hversu vel
sem við treystum vísindunum eru svörin
hvorki augljós né einhlít. Þannig er vandasamt
að meta hvort muni vega þyngra, kostir eða
gallar erfðabreyttra matvæla þegar til lengdar
lætur.
Kostir
Ef við lítum fyrst á kostina er ljóst að með
þessari tækni er mögulegt að framleiða hraust-
ari plöntur sem þola plágur, illgresiseyða,
þurrka og kulda betur. Auk þess er stefnt að
framleiðslu plantna sem geta nýtt betur sólar-
ljós og næringarefni, sem þýðir að þær gætu
vaxið hraðar en óbreyttar plöntur. Þetta mun
hafa í för með sér nýtingu áður óræktanlegra
landsvæða. Miklar vonir eru þannig bundnar
við að með beitingu erfðatækninnar í landbún-
aði verði hægt að brauðfæða heiminn.
Þá verður einnig hægt að auka næring-
argildi matvæla í fátækari hlutum heimsins
þar sem fæðan er oft einhæf. Samkvæmt spá
FAO þarf að tvöfalda uppskeruna til að mæta
fæðuþörfinni í heiminum á næstu 30 árum en
það verður varla mögulegt nema til komi ný
tækni í landbúnaði.
Hagur matvælaiðnaðarins af erfðabreyttum
matvælum getur orðið margvíslegur. Búast má
við fjölbreyttari matvælum með aukið
geymslu- og flutningsþol, bætta vinnslueig-
inleika, meira næringargildi og bragðgæði. Í
raun virðist ímyndunaraflið eitt takmarka
möguleika okkar í þessum efnum.
Erfðabreyttar nytjaplöntur voru fram-
leiddar á um 40 milljónum hektara lands í
heiminum árið 1999. Mælanlegur árangur af
framleiðslu þeirra er einkum sá að notkun eit-
urefna í landbúnaði hefur minnkað um 20–
40%. Minnkun á notkun eiturefna um 10% þýð-
ir um 200 milljón Bandaríkjadala sparnað fyrir
bændur.
Einnig ber að líta á heilsufarslegan ávinning
og minnkaða umhverfismengun vegna minni
notkunar eiturefna í landbúnaði. Útflutnings-
tekjur Bandaríkjanna af landbúnaðarafurðum
námu árið 1999 um 50 milljörðum dala en vax-
andi hluti útflutningsins er erfðabreyttar afurð-
ir. Þeir sem hagnast mest á framleiðslu erfða-
breyttra nytjaplantna eru líftæknifyrirtæki og
bændur.
Ókostir
Málin vandast talsvert þegar fjallað er um
gallana sem fylgja framleiðslu erfðabreyttra líf-
vera. Þeir eru af allt öðrum toga, tengjast meira
tilfinningum og valda áhyggjum vegna þess að
mun minna er vitað um þá en kostina. Tor-
tryggni og ótti við óvissuna um hugsanlegan
heilsu- og umhverfisskaða auk trúarlegra og
siðferðilegra spurninga einkenna þá umræðu.
Ávinningur neytenda af erfðabreyttum mat-
vælum er heldur ekki merkjanlegur og hafa
neytendasamtök víða um heim barist hatramm-
lega gegn þeim. Einnig hafa umhverfissamtök
víða mælt gegn ræktun erfðabreyttra lífvera á
þeim forsendum að hún valdi breytingum á
náttúrulegum gróðri með ófyrirsjáanlegum af-
leiðingum fyrir allt lífríkið.
Varnaraðgerðir
Árið 1998 gekk í gildi reglugerð Evrópusam-
bandsins um sérstakar merkingar á afurðum úr
erfðabreyttum maís. Árið 2000 gaf ESB út aðra
reglugerð þar sem kveðið er á um að merkja
beri einnig erfðabreytt aukefni og bragðefni.
Þannig er nú skylt að merkja slíkar afurðir með
óyggjandi hætti. Ennfremur eru í gildi sérstök
lög um markaðssetningu erfðabreyttra lífvera
og afurða þeirra. Neytendur í Evrópu hafa
þannig raunhæft val um það hvort þeir kaupa
erfðabreytt matvæli eða ekki.
Lokaorð
Ljóst er að miklar rannsóknir liggja að baki
þeim erfðabreyttu matvælum sem þegar eru
komin á markaðinn. Þótt ekkert bendi til þess í
dag að þau séu hættuleg heilsu manna er ekki
unnt að útiloka skaðsemi þeirra um alla framtíð.
Svipaða sögu er reyndar hægt að segja um fleiri
hefðbundin matvæli. Mikil óvissa ríkir einnig
um langtímaáhrif erfðabreyttra nytjaplantna á
umhverfið.
Ágústa Guðmundsdóttir.
Má ég segja „Farðu út í búð og
keyptu fyrir mig...“ eða á að segja
kauptu?
SVAR: Boðháttur sagna er myndaður af stofni.
Hann er ýmist stýfður, eins og far af fara, gef af
gefa, eða viðskeyttur, farðu (úr far þú) gefðu (úr
gef þú). Stofn sagnarinnar að kaupa er kaup og
því er boðhátturinn annaðhvort kaup eða
kauptu.
Oft heyrist boðháttarmyndin keyptu en hún er
ekki rétt mynduð. Þar hefur þátíðin keypti lík-
legast haft áhrif. Framburðarmyndirnar
smurja og spurja í stað smyrja og spyrja kalla
fram boðháttarmyndirnar smurðu og spurðu í
stað smyrðu og spyrðu og hefur þátíðin á sama
hátt haft áhrif þar.
Guðrún Kvaran.
HVAÐ ERU
ERFÐABREYTT
MATVÆLI?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um siglingar Íslendinga á land-
námsöld, hvort nagladekk væru öruggasti kosturinn í vetrarumferðinni,
hvers vegna sjávarhljóð heyrðist í stórum kuðungum og hver Immanuel
Kant hefði verið.
VÍSINDI
síðustu ástkonu sinni, Leocadia Zorrilla de
Weiss, og tekur til við að segja dóttur sinni
Rosario frá helstu viðburðum langrar og
stormasamrar ævi. Hann rifjar upp hvernig
hann, sem ungur metnaðarfullur maður brýst
til áhrifa við hirð Karls IV, hittir einu sönnu
ást sína, greifynjuna af Alba, sem breytti bæði
honum og samtíð sinni en varð samsærisöflum
að bráð og smátt og smátt afhjúpar myndin
listamanninn, sál hans og snilligáfu.
Carlos Saura hefur safnað að sér einvalaliði
til að koma þessari margbrotnu sögu á tjaldið.
Aðalhlutverkið leikur fremsti leikari Spán-
verja, Francisco Rabal, takan er í höndum eins
mesta meistara kvikmyndalýsingar á okkar
tímum, Vittorio Storaro og um listræna stjórn
sér Óskarsverðlaunahafinn PierreLouis
Thévenet. Tökur fóru að mestu fram í risavax-
inni leikmynd.
Táp og fjör og frískir menn
Nyrst í Noregi, andspænis úfnu Barentshaf-
inu, þar sem Norðurpóllinn blasir við, hímir
fiskimannaþorpið Berlevåg. Þetta pláss gerði
Karen Blixen ódauðlegt sem vettvang sögunn-
ar Gestaboð Babettu. Nú hefur Berlevåg eign-
ast annan samastað í eilífðinni – kvikmyndina
Heftig & begeistret, sem á íslensku er nefnd
Svalir og galnir, eins konar Buena Vista Social
Club með kvefi og grýlukertum. Eins og
smellurinn sá er Svalir og galnir í senn heim-
ildar- og tónlistarmynd. Hún fjallar um 30
manna karlakór þorpsins, líf þessara fjöl-
skrúðugu söngvara, vonir og vonbrigði, þar
sem skammt er á milli hláturs og gráts og í
bakgrunni eru óblíð náttúruöfl og stórbrotið
landslag. Kórstjórinn er fýlupoki í hjólastól,
sem gleymir hlutskipti sínu þegar hann leiðir
félaga sína í söngnum; þeir eru á aldrinum 20-
90 ára, allt frá fyrrverandi dópista til fiski-
manna og opinberra skriffinna. Undir lok
myndarinnar fer kórinn í söngferðalag til
Rússlands. Fjarri fjölskyldum sínum og
heimaslóðum snúast kórfélagar um stund hver
gegn öðrum en sameinast á ný í þróttmiklum
söngtónleikum.
Svalir og galnir er einstakt fyrirbrigði í
norskri kvikmyndagerð. Myndin ætlaði sér
ekki stóran hlut á markaði, fékk takmarkaða
dreifingu í upphafi en sló svo rækilega í gegn
og er nú meðal fimm þeirra mest sóttu í
norskri kvikmyndasögu, auk þess að hafa selst
víða um lönd. Karlakórinn í Berlevåg er nú
meðal eftirsóttustu skemmtikrafta Noregs, fé-
lagar hans orðnir stjörnur, geisladiskur þeirra
nær metsölu og eitt laganna á topp tíu-listan-
um.
Höfundur myndarinnar, Knut Erik Jensen,
er sjálfur fæddur í Norður-Noregi, þorpinu
Honningsvåg. Hann hefur gert nokkrar heim-
ildamyndir og leiknar myndir, sem hlotið hafa
góðar viðtökur.
Vinur í raun, vinur og raun
Fulltrúi Frakklands á Kvikmyndahátíð í
Reykjavík er Harry kemur til hjálpar, svört
kómedía eftir Dominik Moll. Þar segir frá
hjónunum Michel og Claire sem eru að leggja
af stað í sumarfrí í mikilli hitabylgju ásamt
þremur dætrum. Í bílnum er óbærilega heitt,
dæturnar emja og foreldrarnir verða pirraðir.
Sveitabýlið, sem þau hafa verið að lagfæra í
fimm ár, er allt of stórt og veldur hjónunum
ómældum höfuðverk. Sem sagt: Michel og
Claire eru að deyja úr stressi í fríinu sínu. En
þá birtist Harry, sannur vinur í raun, sem
einskis svífst til að gera Michel hamingjusam-
an, og verður kannski meiri raun en vinur...
„Harry grípur til lausna, sem eru ógnvekj-
andi en líka skemmtilegar,“ segir höfundur-
inn, Dominik Moll. „Þær eru ógnvekjandi
vegna þess að þær eru glæpsamlegar, en
skemmtilegar vegna þess að þær eru eins kon-
ar frelsun. Michel er jarðbundinn og léttlynd-
ur. Harry á lausn við öllum vanda og honum
mislíkar að sjá sinn gamla bekkjarbróður,
Michel, koðna niður í hversdagsbasli. Harry er
ekki maður málamiðlana. Kannski er hann Mr.
Hyde og Michel Dr. Jekyll.“
Sergi Lopez, sem leikur Harry, segir um
persónuna: „Harry hefur enga sektarkennd,
ber ekkert skyn á rétt og rangt. Hann er eins
og dýr og þrífst á sjálfsbjargarhvötinni.“
Harry kemur til hjálpar er önnur bíómynd
Dominiks Moll, sem er tæplega fertugur að
aldri og lærði fagið í New York. Myndin hefur
hlotið tilnefningar til Cesarverðlaunanna
frönsku og tók þátt í keppninni í Cannes.
Táningarnir, ástin og kynlífið
Frá Mexíkó kemur myndin Y tu mama
tambien eða Og mamma þín líka, sem þyrlaði
upp nokkru moldviðri í framleiðslulandinu
vegna djarfra kynlífsatriða.
Julio og Tenoch eru 17 ára og bestu vinir.
Þeir eru líka að springa af hormónum og
hugsa umfram allt um að fá ’ða. Þeir félagar
leggja af stað í sumarfrí sem á að slá út öll önn-
ur sumarfrí þeirra til þessa. Saman halda þeir
til baðstrandar, sem nefnist Boca del Cielo eða
Munnur himinsins, ásamt fagurri „eldri“ konu,
Luisa. Hún er 28 ára og gift óskemmtilegum
rithöfundi og strákarnir verða báðir óðir í
hana. Þessi ástarþríhyrningur byrjar að þreifa
fyrir sér í kynlífsrannsóknum, sem ekki aðeins
stofnar vináttu Julio og Tenoch í hættu heldur
leiðir í ljós að Luisa er ekki öll þar sem hún er
séð.
Og mamma þín líka fékk geysilega aðsókn í
Mexíkó en vakti jafnframt deilur, sem fyrr
segir, vegna kynlífsatriða, sem sumum þótti
óþarflega fyrirferðarmikil. Leikstjóri er Alf-
onso Cuarón og hann samdi handritið í félagi
við Carlos, bróður sinn. Handrit þeirra var
valið það besta á Feneyjahátíðinni og aðalleik-
ararnir, Gael Garcia Bernal og Diego Luna,
verðlaunaðir sem bestu nýgræðingarnir.
Frelsi með íslenskum sambýlismanni!
Pane e tulipane eða Brauð og túlípanar er
einn af helstu vinsældasmellum ítalskrar kvik-
myndagerðar seinni árin og hefur jafnframt
unnið til fjölda verðlauna, tilnefnd til evrópsku
kvikmyndaverðlaunanna og verið sýnd víða
um lönd við góða aðsókn.
Brauð og túlípanar þykir fislétt og fjörug
gamanmynd með kostulegum persónum. Hún
segir frá Rosalba, (Licia Maglietta), sem lengi
hefur þraukað þögul og þolinmóð sem hús-
móðir og móðir og glatað sjálfri sér um leið.
Vendipunkturinn verður á einu, óvæntu
augnabliki þegar Rosalba stendur yfirgefin við
vegarkant og horfir á eftir rútunni, þar sem
eiginmaður hennar og tvö börn hafa ekki einu
sinni tekið eftir því að hana vantar. En þar
með opnast henni dyr inn í ævintýraheiminn
sem lífið getur verið. Hún húkkar far til Fen-
eyja, sem hana hafði alltaf dreymt um að fara
til. Einn dagur þar verður að mörgum, vika
verður að vikum, þegar Rosalba nýtur frels-
isins í þessum galna og fjölskrúðuga heimi
sem býður henni vináttu, skemmtun og jafnvel
ást. Hún fær starf í blómabúð, sem stjórnleys-
ingi rekur, fer að búa með dularfullum manni
frá Íslandi, já, Íslandi, sem talar í epískum
ljóðum (leiknum af Íslandsvininum Bruno
Ganz), kynnist nuddheilara og uppgötvar á ný
ást sína á harmonikkutónlist.
Brauð og túlípanar er fjórða bíómynd Silv-
ios Soldini, sem er fæddur í Mílanó en lærði
kvikmyndagerð í New York. Hann segist hafa
valið sögunni vettvang í Feneyjum vegna þess
að þær séu „borg byggð á vatni, einstök í
heiminum, þar sem tíminn er uppnuminn,
þögnin ríkir og fólk fer fótgangandi vegna
þess að þar eru engir bílar. Feneyjar eru því
upplagður staður til að byrja nýtt líf.“
Það kennir því ýmissa og skrautlegra grasa
á Kvikmyndahátíð í Reykjavík 2001. Og ef ein-
hverjir rauðir þræðir leynast í úrvalinu eru
þeir í fyrsta lagi að náin sambönd tveggja karl-
manna eru viðfangsefni þriggja mynda (Chuck
og Buck, Síamstvíburarnir og Harry kemur til
hjálpar), í öðru lagi rýna tvær í líf og list sann-
sögulegra listmálara (Goya og Pollock) og í
þriðja lagi eru tvær kenndar við brauð og blóm
(Brauð og rósir og Brauð og túlípanar), hvað
sem við gerum nú með það. Hátíðin rúmar
rómantík og erótík, dramatík og pólitík og
flestar þær tíkur, sem hugurinn girnist. Þar
fyrir utan er boðið upp á kómík og því engin
ástæða til að vera með hundshaus.
Ósýnilegi maðurinn: Ráðabrugg hárskera.
DRAMATÍK OG
RÓMANTÍK, PÓLI-
TÍK, ERÓTÍK OG...