Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. NÓVEMBER 2001
Ú
R listaverkabók um Paul
Gauguin frá sjötta áratug
síðustu aldar datt gamalt og
lúið blaðsnifsi, þegar skrifari
hugðist glugga í heimildir
um listamanninn. Bar í sér
nokkurn fróðleik sem ekki
hefur farið hátt, hins vegar
hafa ýmsar ævintýralegar sögusagnir þótt öllu
vænlegri til uppsláttar. Máli skipti að viðhalda
orðræðu um ævintýramanninn, sem hefur verið
harla lífseig, allar götur frá því tímaskeiði er
Daniel de Monfreid, vinur og velunnari málar-
ans í París, ráðlagði honum sárþjáðum að snúa
ekki aftur frá Tahítí/Hivahoa í bráð. Gaf í skyn
að það gæti haft neikvæðar afleiðingar fyrir
orðstír hans. Sérvitra snillingsins sem lifði ein-
angraður meðal frumbyggja frönsku Pólónesíu,
langt langt á fjarlægu úthafi, einmitt þegar
margt benti til að vegur hans færi að vænkast í
Evrópu. Hafði líkast til fullkomlega rétt fyrir
sér, hins vegar má leiða að því líkum að lífár
málarans hefðu orðið fleiri ef honum hefði lánast
að komast undir læknishendur í París. Þráði að
lifa í það minnsta tvö ár í viðbót, taldi sig í miðju
þróunarferli og eiga mikilvæga hluti eftir
ógerða.
Ódagsett blaðasnifsið upplýsti að einhvern
tíma á sjötta áratug síðustu aldar kom út bókin
Mette og Paul Gauguin á vegum Gyldendals í
Kaupmannahöfn, eftir son hans Pola Gauguin
listsögufræðing. Sjálfan útgáfudaginn gat að
lesa ítarlega umfjöllun um viðburðinn í menn-
ingarkálfi Politiken og mun ég hafa klippt hana
út. Eftirtektarvert er að í upphafi segir frá því
að á gamals aldri las Mette Sophie Gad, sem var
skírnarnafn eiginkonunnar, bók með bréfum
manns hennar til fyrrnefnds Daniels de Mon-
freid, er út kom í París 1919. Eftir lesturinn
sagði hún stillilega við Pola son sinn: „Þetta er
ekki sá Paul sem ég þekkti.“ Mette naumast lá-
andi, hún sem hélt sig hafa giftst metnaðarfull-
um kauphallarmiðlara á framabraut, og hafði
ekki hugmynd um hina listrænu æð sem í hon-
um leyndist. Gauguin reyndist er fram liðu
stundir fús til að fórna öllu fyrir og á listamann-
inum hafði hún takmarkaðan áhuga. Samrýmd-
ist ekki óskadraumum hennar um hinn trausta
fjölskylduföður, og hefur trúlega fundist hún
hafi keypt köttinn í sekknum, svikin. Skildi ekki
manninn sinn eða vildi skilja, og vildi aldrei við-
urkenna að vottur réttlætis eða skynsemi væri
finnanleg í ákvörðun hans. Og Pola segir í bók
sinni: „Við sama tækifæri gaf hún mér bréf föð-
ur míns til sín með þeirri frómu ósk að ég læsi
þau, og bætti við; ef þér finnst sem mér, að þessi
bréf afhjúpi betur hina sterku en samsettu
skapgerð föður þíns, skaltu sjá um að þau verði
opinberuð.“ Allar götur frá 1926 höfðu bréfin
verið varðveitt í Bibliothéque Doucet í París.
Með útgáfunni var listsögufræðingurinn að
sögn ekki að auka við nýjum staðreyndum um
föður sinn, heldur hreinsa móður sína af ásök-
unum um að ágirnd, kuldi og skilningsleysi
hefðu átt sök á meinlegum örlögum málarans.
Gauguin hafði kvænst Mette Sophie Gad í
París 1873, er leiðin lá upp á við hjá hinum unga
verðbréfamiðlara. Fjárhagurinn blómstraði og
strax árið eftir kom frumburðurinn í heiminn
sem þau skírðu Emil. En einmitt þá fara um-
skiptin að gera vart við sig því sama ár fer
grunnnámið sem hin unga Marguerita Arosa
hafði vígt hinn hrausta og lífsreynda sjómann
inn í, að skjóta rótum. Og sem meira er um vert,
bera ávöxt. Atvik haga því að Gauguin kynnist
málaranum Camille Pissarro sem varð hans
fyrsti mikli áhrifavaldur og umgengst jafnframt
nemendur við Academie Colarossi. Einkum
hænist hann að einum þeirra, verslunarþjónin-
um Claude-Emile Schuffenecker og með honum
skoðar hann Louvre, ásamt því að þeir leita í
sameiningu uppi myndræn viðfangsefni í ná-
grenni Parísar.
Ört vaxandi metnaður fylgdi í kjölfarið, og
þegar 1876 átti Gauguin, sem nú var farinn að
mála alla sunnudaga, í fyrsta skipti verk á op-
inbera Salnum. Sama ár fæddist hjónunum
dóttir sem þau gáfu nafn móður hans, Aline. Ár-
ið 1879 gerist það að undirlagi Pissarro, sem
fyrir alvöru var farinn að upplýsa Gauguin um
hina mögnuðu leyndardóma málverksins, að
verðbréfasalinn fer að festa sér málverk áhrifa-
málaranna, impressjónistanna. Fyrr en varir
prýða veggi hinnar ungu Gauguin-fjölskyldu
sem nú bjó í glæsivillu við Rue Carel, verk eftir
Camille Pissarro, Claude Monet, Alfred Sisley,
Edgar Degas, Paul Cézanne, Edouard Manet,
og Auguste Renoir. Vatnaskil eiga sér stað árið
1880, en þá fer Gauguin fyrir alvöru að einbeita
sér að málverkinu og sama ár málar hann
myndina Athöfn (Akt), sem fylgir þessari grein.
Árið eftir tekur hann þátt í sýningu hinna óháðu
(Salon des Indépendants) og fimmtu sýningu
málara áhrifastefnunnar að 10 Rue de Pyrami-
des. Fær mikið lof frá rithöfundinum og listrýn-
inum Joris-K Huysman fyrir myndina, sem
skrifar: ég hika ekki við að fullyrða að enginn
samtímamálari túlki raunveruleikann á jafn
áhrifamikinn hátt, undanskil þá ekki Courbet.
Ekki svo lítið lof sem þá þegar var borið á
sunnudagamálarann. Um leið ekki úr vegi að
geta þess að á svipuðum tíma naut Gauguin til-
sagnar Manets, sem hrósaði einhverju sinni
verki nemanda síns óspart, gæti jafnvel hafa
verið sama málverk, í öllu falli eitthvað hlið-
stætt. Gauguin, sem í lítillæti sínu í fór allur hjá
sér við lof meistarans umlaði þá; ég telst nú bara
leikmaður. Þá sagði Manet; enginn er leikmaður
(amatör) nema hann sé slakur málari!
Á þessum árum kynntist Gauguin flestum
framsæknustu málurum samtíðarinnar í Frans,
þar á meðal Cézanne og verður fyrir sterkum
áhrifum af Emile Bernard, var þannig á réttu
róli í samtímamálverkinu. Á svipuðum tíma
dynur á mikið hrun á kauphallarmarkaðinum
(1882) sem gaf honum kærkomna ástæðu til að
helga sig málverkinu enn frekar. Þar næst gefa
árið eftir hið áður gjöfula lifibrauð upp á bátinn.
Hinn velmetni listhöndlari Durand-Ruel hafði
áður keypt af Gauguin þrjár myndir og hefur
mjög trúlega virkað sem kröftug vítamín-
sprauta á hinn upprennandi málara, sem gerist
nú virkur á sýningavettvangi. Eyðir sumarleyf-
inu hjá Pissarro í Ponthouse, málar og málar.
En þrátt fyrir velgengnina fyrir raunsæja túlk-
un á myndfletinum stendur hugur hans nær
áhrifastefnunni sem verður fljótlega merkjan-
legt. Og jafnvel þótt kauphallarhrunið hefði
einnig drjúg áhrif á málverkamarkaðinn, var
Gauguin nú fullviss um að innan tíðar gæti hann
fest sig í sessi sem málari. Í sparnaðarskyni þá
harðnar í dalnum tekur hann til bragðs að flytja
með Mette og börnunum til Normandí og í lok
ársins til Kaupmannahafnar. Reynir fyrir sér
sem verslunarfulltrúi segldúkafyrirtækis nokk-
urs en hefur ekki erindi sem erfiði. Mette tekur
öllum áætlunum eigimannsins um frama á lista-
brautinni sem heimskulegum draumórum, telur
hann á góðri leið með að verða ófæran um að sjá
fyrir fjölskyldu og finnur á þessum óvissutímum
til meira öryggis á heimaslóðum.
Hinn fyrsta maí 1885 er opnuð sýning á verk-
um Gauguins í Kaupmannahöfn, sem vinir hans
standa að, en hún olli slíku hneyksli meðal góð-
borgaranna að henni var lokað á fimmta degi.
Bitur og vonsvikinn heldur Gauguin aftur til
Parísar og tekur Clovis son sinn með sér, dvelur
fyrst um sinn hjá Scuffenecker-fjölskyldunni,
en lifir þar næst við kröpp kjör. Kannski ekki að
undra að upp frá því tekur hann að hata Dani
eins og pestina og má helst ekki af þeim vita. Í
því augnamiði að koma skikkan á fjárhaginn
taka þau hjónin upp á því að selja eina og eina
mynd úr safni sínu.
Á áttundu og um leið síðustu sýningu málara
áhrifastefnunnar 1896 er Gauguin mættur með
heil 19 málverk ásamt einni lágmynd í tré. Þar
skeði helst markvert að sviðsljósið beindist að
málurum síðáhrifastefnunnar, postimpressjón-
istunum, einkum málverki Georges Seurats,
Sunnudagseftirmiðdagur á Grande Jatte.
Gauguin er hér fljótlega með á nótunum, var þá
þegar farinn að fjarlægjast upprunalegu kenn-
ingar áhrifastefnunnar og fá áhuga á táknsæju
túlkunarferli. Í Kaupmannahöfn hafði hann ver-
ið farinn að punkta niður ferskar skoðanir á
GLÖTUÐ PARADÍS
Lífsferill málarans Pauls
Gauguins er eitt ljósasta
dæmi sem sagan greinir
af að brennandi áhugi og
metnaður eru atriði til
úrslita í öllum greinum
skapandi athafna. Þá
stefnan hefur verið tekin á
hæðina verður allt að
víkja. Í seinni grein sinni
gluggar BRAGI ÁS-
GEIRSSON enn frekar í
einstæðan feril þessa
margþætta persónuleika.
Scuffenecker-fjölskyldan, 1889 73 x 92 sm. Einkaeign, París.
Sjálfsmynd með litaspjald, 1893, olía á léreft 96 x 71 sm. Arthur Sachs, París.
Gauguin með Clovis og Aline í Kaupmannahöfn, bæði dóu þau í blóma lífsins. Málverkið sem fékk svo mikið lof á Sjöttu
sýningu málara áhrifastefnunnar.