Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.2001, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. DESEMBER 2001
HROTTAFENGIN ógnarstjórn
Rafaels Trujillos einræðisherra
í Dómeníska lyðveldinu er um-
fjöllunarefni nýjustu skáldsögu
perúska rit-
höfundarins
Marios Vargas
Llosa, The
Feast of the
Goat (Veisla
geitarinnar).
Hið illa hefur
sjaldan brugð-
ist skáld-
sagnahöf-
undum, segir
gagnrýnandi The New York
Times Book Review en hann
gefur bókinni sína bestu dóma.
Titill bókarinnar vísar til
„gælunafns“ Trujillos sem ríkti
í Dóminíska lýðveldinu í þrjá-
tíu ár eða þar til hann var tek-
inn af lífi árið 1961. Bókin
hefst er einræðisherrann er
kominn á efri ár en lítur þó
enn á sig sem kyntákn enda
veit hann af langri reynslu að
völd fást ekki aðeins með því
að skaka hervopnunum einum.
Vargas Llosa varð frægur
með skáldsögunni La Ciudad y
los Perros (Borgin og rakk-
arnir) sem lýsir lífi unglings-
stráka í herskóla. Hann hefur
einnig samið smásögur, leikrit
og þykir með allra beittustu
greinahöfundum. Vargas Llosa
bauð sig fram til forsetaemb-
ættis í Perú árið 1990 en náði
ekki kjöri.
Konan bak við skáldið
Út er komin í Bretlandi áhuga-
verð ævisöga um Vivienne
Eliot, eiginkonu bandaríska
skáldsins T.S. Eliot. Bókin,
sem er eftir Carole Seymour-
Jones, heitir Painted Shadow.
A life of Vivienne Eliot (Mál-
aður skuggi. Ævi Vivienne
Eliot) og er þar kafað ofan í
hið umdeilda samband
hjónanna.
Þegar Vivienne Haigh-Wood
giftist hinu stórhuga og upp-
rennandi skáldi, sem var einn
þeirra er mörkuðu upphafið að
módernismanum í Bandaríkj-
unum, hafði hún átt við heilsu-
leysi að stríða allt frá barn-
æsku. Giftist hún Eliot í
nokkurs konar uppreisn gegn
þrúgandi foreldrum. Áhrif
Vivienne á skáldferil T.S. Eliot
hefur verið umdeilt umræðu-
efni. Mun hún hafa verið skáld-
inu mikil uppspretta innblást-
urs, nokkurs konar „músa“,
eins og svo margar eiginkonur
á undan henni. Beinn þáttur
Vivienne við mótun skáld-
skapar Eliot, er hins vegar um-
ræðuefni. Sumir hafa haldið
því fram að án þáttar eiginkon-
unnar hefðu hinn frægi ljóða-
bálkur The Waste Land (Eyði-
landið), aldrei orðið til.
Í ævisögunni, sem hlýtur
veglega umfjöllun í nýjasta
hefti bókmenntablaðsins, The
Times Literary Supplement,
veitir Seymour-Jones innsýn í
líf og persónu hinnar andlega
og líkamlega hrjáðu Vivienne
enhún endaði ævi sína á geð-
sjúkrahæli í Lundúnum eftir
skilnað við skáldið níu árum
fyrr. Þá er veitt innsýn í þann
bókmenntaheim sem hjónin
lifðu og hrærðust í, bóhemísk
einkalíf þeirra, þar sem heim-
spekingurinn Bertram Russel
kom m.a. við sögu.
ERLENDAR
BÆKUR
Geitar-
veisla
Vargas
Llosa
Mario Vargas
Llosa
V
EIÐIÞJÓÐIN fyllir tómið milli
slátrunar og jóla með bókaver-
tíð og nú er mokafli ef marka má
útgáfufregnir. Þetta er óvenju-
snörp ásókn að þessu sinni –
mikið og þétt skáldsagnaflóð –
og minnir á leifturárás.
Haustið hófst með fágætri
veðurblíðu og undarlegu bókaleysi, ískyggileg
þögn á bókamarkaði líkt og fugl hafi lent í ketti.
Svo kom nóvember með snjó- og bókahríð. Það
varð ókyrrð í loftinu, hraði og hasar, líkt og menn
væru á hlaupum undan gjaldheimtunni. Þessi
hamagangur gefur lítið næði til ígrundunar, bæk-
urnar fá varla eðlilegan umþóttunartíma á mark-
aði áður en jólin bresta á og ætla má að einhverjar
þeirra úreldist sem söluvara. Atið hefur varla
staðið nema fáeinar vikur og áreiðanlega tæpt um
að fjölmiðlar geti sinnt þessu öllu í tæka tíð.
Afreksmenn haustsins eru gagnrýnendur, því
glöggur smekkur þeirra og hraðlestrartækni hef-
ur fangað hvert bókmenntaafrekið af öðru og
beint athygli að því, en samúð eiga þeir höfundar
sem einungis sendu frá sér góð verk, þokkaleg eða
fullboðleg, en engin snilldarverk „af fyrstu
skúffu“, eins og þar stóð. Ef marka má bókadóma
er ótrúlegur fjöldi snilldarverka uppistaða flóðs-
ins í ár. Vonandi er það rétt mat, en tíminn einn
mun skera úr um það.
Síðast liðinn miðvikudag voru tíu titlar nefndir
til hinna Íslensku bókmenntaverðlauna á sam-
komu bókafólks sem var sjónvarpað beint í Kast-
ljósi.
Fyrir tveimur árum varð eigi alllítið fár vegna
tilnefninga til þessara verðlauna, að því er virtist
vegna þess að barnabók komst á listann. Við al-
ræði skáldsögunnar eiga aðrar bókmenntateg-
undir að halda sig á mottunni og ástunda hnéföll í
markaðstengdri tilbeiðslu. Síðan var ákveðið að
leysa verkefnið á annan hátt til þess að komast hjá
tilfinningalegu uppnámi vegna verðlaunanna.
Dómnefndir svo og svo margra lesenda voru af-
lagðar, en valdið fengið einstaklingi sem útgef-
endur leggja varlega undir feld með allan staflann
sér við hlið.
Það má teljast snjallræði að fá einum lesanda
alræðisvald til að útnefna bækur til verðlauna.
Það er líkt og tilgangurinn sé fyrst og fremst sá að
heiðra einn góðan lesanda ár hvert með því að
gefa honum kost á að nefna sínar eftirlætisbækur.
Enginn er óskeikull eins og allir vita, og af þeirri
ástæðu verður gagnrýni á valið marklaus og skoð-
anaskipti minni en ella.
Þetta er virðingarvert lof skeikulleikans, en hið
nýja fyrirkomulag hefur skapað svo dæmalausa
sátt um niðurstöðuna að umræða um hana og deil-
ur heyra sögunni til.
Mér dettur ekki annað í hug en þeir Torfi Túl-
iníus og Jón Ólafsson hafi unnið sitt verk af trú-
mennsku og víðtæk þekking á bókmenningu hafi
komið þeim að notum. Ég efast heldur ekki um að
hinir tilnefndu höfundar hljóti að vera vel að veg-
semdinni komnir, þetta eru allt flottir höfundar,
þó að gagnrýnendur sem tjá sig um bækur á
þessu hausti vilji ugglaust sjá einhverjar aðrar
bækur á listanum. Hvað sem því líður þá er fyr-
irkomulagið ögn kostulegt og ekki vænlegt til að
vekja þá athygli á bókmenntunum sem til er ætl-
ast.
Þarna býr reyndar fleira að baki því fyrirkomu-
lagið má skoða sem tímanna tákn. Eftir árangurs-
ríka þjóðarsátt og í efnahagsuppsveiflu seinustu
ára höfum við æ oftar hneigst til að ýta hverskyns
ágreiningsefnum til hliðar til að rugga ekki skút-
unni. Þar af leiðandi þykir það nú ámælisverður
dónaskapur að viðhafa aðrar en ríkjandi skoðanir.
Sú ráðstöfun að upphefja einvald, eins konar bók-
menntapáfa og véfengja ekki dóm hans er í stíl við
skoðanafælni samfélagsins.
FJÖLMIÐLAR
LOF SKEIKULLEIKANS
Á R N I I B S E N
IFlestir virðast sammála um að þetta séu ein-staklega góð bókajól, eins og sagt er, þau bestu í ára-
raðir. En er það eðlilegt ástand sem nú ríkir í íslensk-
um bókmenntaheimi og kallað er flóð? Er það hollt
og gott fyrir íslenskar bókmenntir að þær skulu nán-
ast allar koma út á fjögurra til sex vikna tímabili fyr-
ir jól ár hvert? Um það eru ekki nærri eins margir
sammála.
IIEkki verður tekin afstaða til þess hér hvort þaðeigi að lyfta íslenskum bókamarkaði upp úr jóla-
farinu. Áhrifin sem þessi skipan mála hefur á um-
ræðu um bókmenntir er hins vegar áhugavert um-
hugsunarefni. Íslensk bókmenntaumræða fer
aðallega fram í kringum jólin og það hefur orðið til
þess að athyglin beinist mest að bókunum sem þá eru
að koma út, eldri bækur liggja svo gott sem óbættar
hjá garði. Jón Kalman Stefánsson rithöfundur bendir
á það í viðtali sem birtist í Lesbók í dag að skortur á
umræðu um bókmenntir hafi gert Íslendinga einsýna
á bókmenntir sínar, enn séu uppi gömul viðhorf, jafn-
vel ættuð úr kaldastríðinu, sem blindi mönnum sýn á
góðar bækur. Bendir Jón á klassíska höfunda tutt-
ugustu aldar, svo sem Þórberg Þórðarson og Gunnar
Gunnarsson, þessu til sönnunar en vart verður sagt
að þeir hafi hlotið þá umfjöllun sem þarf til þess að
halda nafni þeirra og verkum í lifandi tengslum við
samtímann. Jón Kalman segir hugsanlega sinnuleysi
um að kenna, hugsanlega vettvangsleysi íslenskrar
bókmenntaumræðu.
IIIRaunar verður varla sagt að hin skamma orða-hríð sem jólabækurnar lenda í sé til þess fallin
að vekja lifandi umræðu um þær. Flest er þar sagt í
flýti. Umsagnir eru frekar skynhrif en tilraunir til al-
varlegrar og ýtarlegrar greiningar, enda eru þær
flestar gleymdar áður en árið er liðið. Klisjurnar og
frasarnir ganga þó aftur ár eftir ár og hafa margar
gert allt frá því á þarsíðustu öld, orðnar merkingar-
lausar með öllu en vekja gamalkunnugar kenndir í
sálardjúpunum. Fæstar bókanna lifa þessa skömmu
en hörðu hríð. Á nýju ári fellur allt í dúnalogn. Engir
tala um bækur, nema einstaka sérvitringar sem rotta
sig saman í veislum og á vafasömum krám. Enn
færri skrifa um bækur. Og þannig silast tíminn
áfram í ellefu mánuði er annað flóð brestur á með
annarri hríð og bókabéusar leggjast í var.
IVÍslensk bókmenntaumræða einkennist öðrufremur af þessum löngu og endurteknu rofum
ár hvert. Fyrir vikið verður hún staglsöm. Hugtaka-
forði endurnýjast ekki með eðlilegum hætti vegna
þess að hann er ekki í stöðugri notkun. Mörg jól tekur
að innleiða ný hugtök í hina almennu bókmennta-
umræðu þótt þau séu ef til vill viðurkennd í sértækari
umræðu sem fram fer í sérfræðiritum og stofnunum.
Í fjölmiðlum er sama stríðið háð ár eftir ár og alltaf
sigra klisjufræðingarnir.
VEn kannski býr stærri og óviðráðanlegri vandi aðbaki þessari stöðnuðu orðræðu um bókmenntir
samtímans. Stóru hugtökin í bókmenntafræðinni,
verkið, höfundurinn og bókmenntahugtakið sjálft ef
því er að skipta, eru flest ættuð aftur úr nítjándu öld-
inni, hlaðin rómantískum farangri um snilld og
frumleika og innsæi og innblástur og samhengi og
arf. Undan því fargi verður seint skriðið.
NEÐANMÁLS
ÞJÓÐERNISHYGGJA Íslendinga þykir
sérstaklega varhugaverð og haldlítil í
fjölmenningarlegu samfélagi eins og við
erum að kynnast dálítið síðustu ár þegar
innflytjendum úr fjarlægum löndum
fjölgar í landinu. Það felur í sér margs
konar félags- og menningarleg áraun
fyrir þjóðfélög Vesturlanda, og því meiri
sem þau eru fámennari. Við henni verð-
um við að bregðast. En hvernig getur
þjóðfélagið best lagað sig að hinni
breyttu heimsmynd?
Sú víðtæka miðstýring efnahagslífsins
sem kommúnistaríkin byggðu á beið
skipbrot sem alkunnugt er. Frelsi mark-
aðarins varð kjörorðið, samhliða því að
trú á ríkisrekstur beið hnekki en trú á
einkavæðingu sem hið æskilegasta
rekstrarform efldist til muna. Ekki er vafi
á að einkarekstur er oft mun skilvirkari
og hagkvæmari í atvinnulífinu en op-
inber rekstur; það er gömul og ný saga
að menn fara að jafnaði betur með eigið
fé en það sem þeim er trúað fyrir úr sam-
eiginlegum sjóðum.
En þetta lögmál gildir ekki alls staðar.
Það verður fráleitt þegar kemur að mik-
ilvægum samfélagsstofnunum sem rekn-
ar eru fyrir alla landsmenn og mynda
undirstöðu eða bindiefni í menningarlífi
þjóðarinnar. Þar er einkum átt við al-
menningsskóla og útvarp allra lands-
manna, Ríkisútvarpið. Um þá stofnun
hefur löngum verið allgóð sátt, menn
hafa verið á einu máli um að miklu skipt-
ir að þjóðin eigi slíkan fjölmiðil í almenn-
ingsþjónustu sem hún getur jafnan treyst
og ekki er rekin með hagnaðarvonir að
leiðarljósi. Nú er uppi ágreiningur um
rekstrarform Ríkisútvarpsins sem hefur
staðið viðgangi þess fyrir þrifum á síð-
ustu árum og sett rekstur þess í úlfa-
kreppu. Mál er að þeirri óvissu linni.
Gunnar Stefánsson
Andvari
Snilld á hverri síðu
„Í mörgum bókum er snilld á hverri
síðu, mikið er af tímamóta- og snilld-
arverkum og margar bækur eru skrif-
aðar af þeirri leiftrandi stílfimi sem hæfir
höfundunum einkar vel. Frásagnargáfa
margra þeirra fær að njóta sín til fulls í
varhugaverðum gimsteinum þessara
rómuðu höfunda sem hlotið hafa fá-
dæma viðtökur gagnrýnenda og farið
sigurför um heiminn erlendis sem hér-
lendis. Litrík persónusköpun er víða,
kostulegur húmor, æsispennandi at-
burðarás sem heldur lesandanum hug-
föngnum í greipum sér, margslungin,
hver bók er margvísleg, ísmeygileg,
meistaralega skrifuð og nýstárleg perla
sem tekst á við áleitnar spurningar þar
sem púlsinn er tekinn á samtímanum og
djúpt og frumlegt skáldverk skapað úr
sögu þessa lands í senn,“ segir V. Berg-
mann.
Kistan
www.kistan.is
Morgunblaðið/Sverrir
Kuldar.
RÚV Í BREYTTUM
HEIMI