Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. DESEMBER 2001
É
G er ekki viss um að margir úti í
Noregi myndu kannast við sög-
una sem sögð er í þessari bók
þótt hún sé byggð á raunveru-
legum atburðum sem áttu sér
stað um sumar fyrir margt
löngu þegar ég heimsótti afa
minn og ömmu í Stafangri,
minni mitt er mjög slæmt og ekki til að treysta
á,“ segir Jón Kalman Stefánsson um nýja
skáldsögu sína, Ýmislegt um risafurur og tím-
ann.
Jón Kalman hefur vakið athygli fyrir skáld-
sögur þar sem skáldsagnaformið sjálft hefur
öðrum þræði verið umfjöllunarefni. Sveitatrí-
lógían Skurðir í rigningu, Sumarið bak við
Brekkuna, sem var tilnefnd til bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs á síðasta ári, og
Birtan á fjöllunum var, eins og nýjasta skáld-
sagan, byggð á ævi höfundar. Allar hafa sög-
urnar fjallað um heimsmynd í deiglu. Að þessu
sinni flyst sögusviðið út fyrir landsteinana og
sögumaður veltir fyrir sér hvernig megi
höndla tilvistina þegar ekki er lengur hægt að
treysta gömlu landakortunum þar sem heim-
inum var skipt í vestur og austur og minnið,
landakort hans um fortíðina, virðist jafn-
skeikult, hvort tveggja brunnið í eldum tím-
ans.
Á skrifborði Hannesar Sigfússonar
Við hittum Jón Kalman að máli í Mos-
fellsbæ þar sem hann hefur skrifað síðustu
tvær skáldsögurnar á skrifborði afabróður
síns, Hannesar Sigfússonar skálds, en hann
kemur við sögu í nýju bókinni.
„Hannes keypti þetta skrifborð úti í Noregi
á sjötta áratugnum,“ segir Jón. „Hann starfaði
sem lagermaður í leirkeraverksmiðju og hon-
um til mikillar gleði verður verkfall. Hann fær
dágóða upphæð úr verkfallssjóði og þegar við
bætist skáldastyrkur ræðst hann í að kaupa
sér skrifborðið. Nú skyldi hann skrifa skáld-
sögur. Þær létu þó bíða eftir sér en Hannes er
nú tæplega hálfri öld seinna orðin persóna í
skáldsögu sem skrifuð er á þessu skrifborði.
Ég vona að hann sé ekki mjög ósáttur við það“
– Gunnar Gunnarsson er líka títtnefndur í
sögunni en ég sé að þú ert með ritsafnið hans
hér uppi í skáp hjá þér, reyndar er því raðað í
öfugri númeraröð. Ertu aðdáandi eins og afi í
sögunni sem er sílesandi í sjöunda bindi safns-
ins?
„Þetta er ritsafnið hans afa sem ég er með
hérna uppi í skáp, ég á stundum erfitt með að
raða hlutum rétt upp. Mig minnir að hann afi
hafi verið ansi hrifinn af Gunnari, og við eigum
það þá sameiginlegt. Ég les til dæmis Aðventu
um hver jól í þýðingu Magnúsar Ásgeirssonar,
það er eins og að sötra úrvals maltviskí.“
– Titill sögunnar vekur óneitanlega athygli,
hann er hógvær en samt svo ógnarstór.
„Ég hef oft átt erfitt með að finna titla á
bækurnar mínar. Ég man að önnur ljóðabókin
mín var komin upp í prentsmiðju þegar mér
tókst loksins að finna titil. Og það gekk ekki
þrautalaust með þessa bók. Nokkrir vinir mín-
ir reyndu, ásamt þeim Bjartsmönnum Jóni
Karli og Snæbirni, að hjálpa til. Á endanum
var það Óskar Árni Óskarsson skáld sem kom
með tillögu um að hnýta saman risafururnar
og tímann sem höfðu verið að þvælast í mörg-
um titilhugmyndum mínum. Ég gaf honum
kippu af tékkneskum bjór fyrir innsæið.
Risafurur hafa lengi heillað mig. Þær uxu
inn í mig við lestur á ljóði eftir bandaríska
skáldið Louis Simpson sem heitir Risafurur
og er til í góðri þýðingu Jóhanns Hjálm-
arssonar. Risafurur verða afar gamlar, þær
geta lifað af margar kynslóðir manna og heilu
heimsveldin, þær eru traustar og virðast nán-
ast eilífar eins og amma og afi í auga barns.“
Minnið og skáldskapurinn:
lognar ævisögur
– Í skáldsögum þínum hefurðu ekki farið
leynt með að þú ert að vinna úr minningum. Í
trílógíunni er það sveitalíf í íslenskum dal sem
þú kynntist, eins og svo margir íslenskir jafn-
aldrar þínir, af sumardvöl í sveit og nú byggir
þú á sumarlangri æskudvöl hjá afa þínum og
ömmu í Noregi. Margir skáldsagnahöfundar
fóru þessa leið á tuttugustu öldinni, innlendir
sem erlendir. Í leit að glötuðum tíma eftir
Proust er sennilega þekktast þessara verka en
hér heima leituðu Gunnar Gunnarsson, Þór-
bergur og Hagalín á þessi mið. Hinar svoköll-
uðu „drengjasögur“ Péturs Gunnarssonar,
Einars Más Guðmundssonar og fleiri eru einn-
ig dæmi um þetta og svo eru það skáldævisög-
ur Guðbergs á tíunda áratugnum. Marga fleiri
mætti nefna. Hvers vegna leita menn svona
mikið í horfinn tíma í skáldskap og þá einkum
bernskuna? Hvað liggur að baki hjá þér?
„Ég heillaðist af hinni lognu ævisögu hjá
Þórbergi. Í henni virtist losna um skáldsögu-
formið, það leystist upp og Þórbergur virtist
geta gert hvað sem er. Það kann að vera að ég
sé að búa það til, en í minningunni er það
þannig að ég var að endurlesa Ofvitann og Ís-
lenskan aðal þegar ég var að glíma við að
skrifa prósa í fyrsta sinn á níunda áratugnum.
Ég gerði nokkrar misheppnaðar tilraunir,
skrifaði fullt af alvondum sögum. Mér fannst
líka að skáldsagnaformið væri eitthvað svo
stirt, eða lúið. Já, eða hreinlega ónýtt. Það var
ekki fyrr en ég datt niður á þessar hálflognu
sögur af sjálfum mér sem ég fann rétta lagið,
rétta frásagnarháttinn.
Ástæðan fyrir því að bernskan heillar sem
söguuppspretta er held ég sú að fjarlægðin
gefur manni ótakmarkað frelsi til að umskapa
atburði. Minnið er brenglað, atburðir eru
óljósir, eða það sem þú manst gerðist aldrei.
Maður telur sér líka trú um að í æsku hafi allt
verið frekar einfalt, en maður nálgast hana
hins vegar úr flóknum heimi, sem fullorðinn
maður með flókna vitund. Þetta getur orðið
mjög frjór samfundur.
Ég held að minni munur sé á skáldskap og
minni en menn vilja vera láta. Hver maður er
skáld í þeim skilningi að þegar hann rifjar upp
atburð úr bernsku sinni eða jafnvel náinni for-
tíð þá segir hann ekki rétt frá í öllum atriðum,
minnið brenglar og frásögnin krefst líka
ákveðinnar aðlögunar efnisins að formi. Þann-
ig er stutt úr minningu yfir í skáldskap.
Annars er það ekki tilviljun að höfundar
leiti aftur og aftur á þessar söguslóðir.
Bernskan leysir mann úr viðjum. Manni opn-
ast heimar. Nefna mætti mörg dæmi þessu til
sönnunar, Gorky náði miklum hæðum í sjálfs-
ævisögu sinni. Fjallkirkjan er eitt albesta verk
Gunnars Gunnarssonar, og þá um leið ís-
lenskra bókmennta.
Bestu bækur Hagalíns eru sjálfsævisög-
urnar. Það er líkast því að sjálfsævisögu-
formið leysi þessa höfunda úr viðjum skáld-
sögunnar, leysi þá úr viðjum formsins, þeir fá
meira frelsi. Gamalt og margnotað form getur
auðveldlega kæft bæði skáldið og viðfangs-
efnið. Frægasta dæmið hjá okkur er nátt-
„ÞAÐ SEM ÞÚ MANST
GERÐIST ALDREI“
Morgunblaðið/Einar Falur
„Heimsmyndin hefur gjör-
breyst á stuttum tíma, svo
stuttum að það er eins og rof
hafi orðið í sögunni. Í skól-
anum lærði maður að heim-
inum væri skipað með
ákveðnum hætti. Maður tók
þennan lærdóm mjög hátíðlega
enda til prófs. Síðan breytist
allt og þessi þekking verður að
engu. Við þessu býst maður
ekki. Heimurinn á vanda til
að breytast í sögubókum en
ekki í manns eigin lífi.“
Ýmislegt um risafurur
og tímann nefnist ný
skáldsaga eftir Jón
Kalman Stefánsson. Í
samtali við ÞRÖST
HELGASON segir Jón
Kalman hana sprottna
af bjöguðu minni en í
henni segir frá sum-
ardvöl tíu ára pilts hjá
afa sínum og ömmu í
Noregi. Ævintýrin
verða mörg en öðrum
þræði er fjallað um
breytta heimsmynd,
hina einföldu heims-
mynd æskunnar og
flókna heimsmynd full-
orðinsáranna þegar
múrarnir eru fallnir.