Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.2001, Blaðsíða 14

Á
N NOKKURS vafa er sir
Norman Foster, sem leið-
ir vinnuhópinn Foster and
Partners (Foster og fé-
lagar), einn athyglisverð-
asti arkitekt tímanna. Slá
má föstu að á undan-
gengnum árum hafi sýn-
ingar á arkitektúr verið með því áhugaverð-
asta og mest spennandi sem sýningarhallir og
söfn hafa upp á að bjóða, um það er að-
streymi leikra sem lærðra órækust sönnun.
Uppgötvaði þetta fyrir þó nokkrum árum, er
ég fór víða að rekast á framúrskarandi vel
upp settar sýningar á vinnubrögðum arki-
tekta, öllum þáttum þeirra; rissum, frum-
dráttum, vinnubókum og módelum. Hið síð-
astnefnda var einkum yfirmáta fullkomið á
fyrstu sumarsýningu Royal Academy í Lond-
on, sem ég heimsótti um dagana, skeði svo
seint sem á síðasta áratug. Hafði ómæld áhrif
á mig og sýn mína á þýðingu og eðli samsýn-
inga af þeirri gerð og stærðargráðu. Nú er
hátæknin komin til sögunnar með margfalt
meiri möguleikum til að bregða upp sannferð-
ugri mynd af heila ferlinu í vinnu arkitekta.
Hátæknin hefur einnig gert að verkum, að
nokkurn veginn er mögulegt að endurgera á
sjónrænan hátt ytra sem innra rými ein-
stakra fornra bygginga. Varð hreint agndofa
er ég með aðstoð tölvu og risaskjás, í eins
konar sýndarveruleika, gekk um sali einnar
elstu og sögufrægustu byggingar Parísar-
borgar, Cluny-klaustursins, og skoðaði það
hátt og lágt í sinni upprunalegu mynd. Skeði
á ótrúlegri sýningu á fyrirbærum veraldar og
tækniþróuninni í Martin Gropius byggingunni
í Berlín á síðasta ári, sem ég var svo upp-
numin af að ég gleymdi tímanum, ruglaðist og
missti af næturlest og svefnklefa til Vínar-
borgar þá um kvöldið. Ennfremur virðist þró-
unin stefna í þá átt, að hátæknin og hin stór-
aukna þekking á byggingararfleiðinni, sem
hún hefur fært arkitektum upp í hendurnar,
hafi opnað augu margra þeirra fyrir mik-
ilvægi náttúruskapa og umhverfisins í hönnun
bygginga. Til viðbótar vel að merkja, að
ferskar nýjungar afsaka ekki lengur ósmekk-
leg stílbrot og árekstra við eldri hefðir, sam-
ræmi og tenging hins liðna við nútímann
þannig í fullu gildi. Fyrri tíma húsameistarar
virtust hér með innbyggða ratsjá, sem ófrjótt
stagl að fulltingi stjórnmálamanna og skóla,
þjóðfélagsleg umræða, miðstýring, forsjár-
hyggja og reglustrikufræði tuttugustu aldar
valtaði yfir með skelfilegum afleiðingum.
Undantekningar voru þó til og í nokkrum af-
gerandi tilvikum hjá sjálflærðum og þó há-
menntuðum einstaklingum. Mestir afburða-
menn á sviðinu áttu það sameiginlegt að vera
gæddir ríkri eðlisgreind og halda sig við líf-
ræna mótun, organic architecture, í tengslum
við náttúrusköpin, plöntur, lífverur og mól-
ekúl. Lærdómsríkt dæmi um norræna arki-
tekta í þeim hópi eru þeir Eliel Saarinen
(1873-1950) er stofnaði arkitektamiðstöð í
Ann Arbor, Michigan, og gerðist mikill
áhrifavaldur um þróunina í Bandaríkjunum
og Jörn Utzon (f. 1918), sem hannaði óp-
eruhúsið í Sydney. Saarinen leitaði í plöntu-
ríki næsta nágrennis að hugmyndum, en lík-
ast var sem Utzon væri með innbyggða tölvu,
því hann framkvæmdi til þess tíma hið ófram-
kvæmanlega. Einmitt það sem menn eru nú
uppteknir af, svo sem Frank. M. Gehry og
nefndur Norman Foster. Skilningurinn á
stórhug Utzons var ekki meiri en svo, að 1966
neyddist hann bálreiður til að flýja Ástralíu
undan embættis- og stjórnmálamönnum, sem
fannst arkitektinn hafa farið glæpsamlega
langt fram úr kostnaðaráætlun og mun þar
hurð hafa skollið nærri hælum. Lokið var á
endanum við bygginguna í fjarveru Utzons
1973, en þó með allnokkrum breytingum í
sparnaðarskyni. Er fram liðu tímar sáu Ástr-
alir að sér og reyndu hvað eftir annað að
lokka Utzon til að snúa aftur og færa meist-
araverk sitt í einu og öllu til upprunalegrar
hugmyndar, sem hann hafnaði jafnharðan
staðfastlega. Árið 1998, heilum 32 árum eftir
flóttann, er Utzon stóð á áttræðu samþykkti
borgarráð Sydney í einu hljóði að heiðra
meistarann með æðstu viðurkenningu sinni í
formi lykla borgarinnar og vonuðu ráðamenn
að hann bryti odd af oflæti sínu, kæmi aftur
og tæki við þeim í eigin persónu. Heiðurinn
kom í kjölfar heiftarlegra mótmæla borg-
arbúa vegna háhýsis sem fyrirhugað var að
reisa í nágrenninu og þeim þótti skyggja á
óperuhúsið, eitt helsta þjóðartákn Ástrala er
svo var komið.
Kem með þennan lærdómsríka útúrdúr
hér, sem ég hef að hluta vísað til áður vegna
þess að tölvutæknin hefur gert arkitektum
mögulegt að útfæra fyrrum (nær) ófram-
kvæmanlega hluti, sem verður stöðugt merkj-
anlegra um risaframkvæmdir í faginu. Lærðir
arkitektar endurreisnar hefðu þannig auð-
veldlega með tölvutækni nútímans fundið
lausnina varðandi byggingu hvolfþaksins
mikla á Péturskirkjuna í Róm. En það var
myndhöggvarinn Michaelangelo, sem leysti á
endanum gátuna með fulltingi eðlisgáfunnar
eins og frægt er. Hvolfþakið á Péturskirkj-
unni og fleiri stórvirki byggingarlistasögunn-
ar hafa einmitt fært Foster innblástur í fræg-
ar byggingar. Þá má koma fram að sterkur
svipur er með Óperuhúsinu í Sydney og skrif-
stofubyggingu sem Foster hannaði í Singapúr
1997.
Vísa hér til eðlisgáfunnar fyrir þá sök, að
augljóst má vera að Norman Foster og sam-
starfsmenn hafa ekki einasta til að bera viða-
mikla þekkingu á faginu og hátækninni, held-
ur einnig ríka tilfinningu fyrir
grunnformunum, sem þeir hagnýta sér til
fullnustu. Hér skiptir öllu að kunna að lesa í
frumformin, en tæknin meðal sem opnar
reynsluheimi þeirra nýjar víddir og það er
öðru fremur þetta afturhvarf til skapandi og
skynrænna kennda sem gerir nútíma-arki-
tektúr svo spennandi. Jafnframt hefur hinn
mikli metnaður og óhefta samkeppni milli
stórborga heimsins gert það að verkum, að
menn horfa ekki sem fyrr á kostnaðinn, þar
sem reynslan segir þeim að langtímasjón-
armið skili sér mikið best. Að auk sparar tölv-
an mikla undirbúningsvinnu sem gefur ger-
endum um leið tækifæri til að leggja meiri
áherslu á skapandi atriði og fagurfræði. Þetta
hefur komið öllu á hreyfingu og opnað ný svið
og sjónhringi, jafnframt því að hin fagur-
fræðilegu atriði hafa þrengt sér fram í öllu
sínu veldi, burt frá hinni köldu og einhæfu
hagnýtistefnu, sem fyrir löngu hefur gengið
sér til húðar fyrir ofnotkun endurtekningar
og andleysi sporgöngumanna frumherjanna.
Það jaðrar við að vera dásamlegt að upplifa
hvernig hópurinn, Foster and Partners, nýtir
sér hátæknina og hefur að leiðarljós að virkja
hið lífræna. Foster sjálfur hefur að kjörorði
að færa arkitektúrinn út til fólksins og í þeim
tilgangi leitast hann við að skapa verkum sín-
um aðdráttarafl með sem ríkustu manneskju-
legu yfirbragði, formfegurð birtusköpun og
mýkt. Þannig er neðsta hæð sumra skýja-
kljúfa hans og annarra umfangsmikilla stór-
bygginga nokkurs konar menningarlegur al-
menningur, þar sem fólk getur komið, lesið
blöð og notið veitinga og hann kappkostar að
almenningur hafi aðgengi að þeim. Hér er
ekki um neitt nákalt færiband beint að lyft-
unum og upp á skrifstofuhæðirnar að ræða,
heldur tekið á móti öllum, starfsfólki, gestum
og gangandi með hlýju handtaki, eins og orða
má það. Menn nefna þetta vistvænan, ecolog-
ical, arkitektúr og meðal annars er lögð rík
áhersla á birtuflæðið inn um gluggana og að
mögulegt sé að opna einhverja þeirra í hverju
einstöku rými til að hleypa náttúrulofti að,
sem einmitt var í tísku áður að loka með öllu
fyrir með miklum og digrum rörabúnaði.
Foster heyrir til þeirrar greinar í arkitektúr
sem kennd er við Le Corbusier og líkt arki-
tektunum Renzo Piano og Richard Rogers
telur hann sig módernista, hátækni-módern-
ista. Þegar Foster á yngri árum vann með
Buchminister Fuller, sem var einn af stóru
áhrifavöldunum á ferli hans, uppgötvaði hann
í lærimeistaranum arkitekt sem ekki var
vígður fluginu, öllu heldur geimferðunum!
Flugið skapaði nýjar víddir í arkitektúr strax
í lok fyrsta áratugs síðustu aldar, og hér voru
málarar í fararbroddi um skilning á þeirri
þróun, sbr. stefnuyfirlýsingu fútúristans Mar-
inettis 1909. Sama ár lýsti listsögufræðing-
urinn Fritz Wichert því yfir í greininni Loft-
skipaferðir og byggingarlist; að sú reynsla og
lærdómur sem menn ættu eftir að draga af
fluginu ætti bókstaflega talað fullkomlega eft-
ir að umbylta arkitektúrnum. Wichert var
nemandi hins mikla áhrifavalds Heinrichs
Wölfflin (1864-1945), sem þróaði stílsögulega
greiningu á myndmáli í byggingarlist og gaf
út ritið Kunstgeschichtliche Grundbegriffe,
(Listsöguleg frumhugtök) 1915. Flugið losaði
um hugmyndir í arkitektúr, ei heldur má
sjást yfir myndheim málarans March Chagall,
sem var í mótun á líkum tíma. Á þennan hátt
héldust tækni, myndlist og arkitektúr í hend-
ur alla öldina, þróuðust hlið við hlið og allar
tilraunir öfgamanna að koma hér upp algild-
um stórasannleik í einhverju atriðanna, af-
mörkuðum trúarbrögðum, dæmdar til að falla
Norman Foster (krjúpandi) skoðar ögrandi verkefni með félögum sínum.
ARKITEKTÚR
HÁTÆKNINNAR
Sir Norman Foster sem
ótvírætt er einn af stjörnu-
arkitektum heimsins í dag
vinnur í hátækni á mann-
eskjulegu nótunum. Ekk-
ert verkefni Fosters er svo
stórt um sig að hið líf-
ræna sé ekki í fyrirrúmi.
BRAGI ÁSGEIRSSON
skoðaði frábæra úttekt á
ýmsum verkefnum hans
sem fram til 9. desember
liggja frammi á Louisiana
í Humlebæk.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. DESEMBER 2001