Lesbók Morgunblaðsins - 29.12.2001, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. DESEMBER 2001 3
J
ÆJA, þá eru blessuð jólin tæplega
hálfnuð og betri parturinn að
baki. Mörgum er eflaust létt því
við Íslendingar höfum löngum
tekist á við jólin eins og hverjar
aðrar náttúruhamfarir – sett
undir okkur hausinn og barist
eins og heiðarbóndinn Bjartur á
móti gjörningaveðri á fjöllum. Jólin bresta
á hér á Fróni og skulu hafast af með þéttu
áhlaupi; gamli góði vertíðarandinn, sem er
þjóðarsálinni svo tamur, er enn vel nýtur til
síns brúks. Það hefur reyndar nokkuð örlað
á því að fólk villist til að svíkjast undan
þessum hamhleypumerkjum, því á aðvent-
unni stigu nokkrir mætir umbótamenn
fram og hvöttu landsmenn til að taka því
rólega, slaka á og njóta augnabliksins; að-
ventan væri nefnilega tími slökunar og
íhygli. Einhvern tímann hefði slíkur boð-
skapur þótt jaðra við guðlast á heimilum
stórtækra húsmæðra, sem aldrei komu
fram undir 17 sortum. En reyndar veit ég
að margir sáu við þessum tilraunum til að
draga úr jólastreitunni og tóku aðventuaf-
slöppunina með trompi; þeyttust á milli
tylftar tónleika og kyrrðarstunda og dæstu
stoltir, en hreint örmagna af afslöppun, á
Þorláksmessu.
Jólin eru tími drauma, dulúðar, kyrrðar
og sælu við að fá langþráðar óskir upp-
fylltar. Þannig voru í það minnsta bernsku-
jólin í minningunni. Það vill stundum
brenna við að léttirinn yfir afstöðnu jólafári
sé blandinn óljósri vonbrigðatilfinningu,
sem erfitt er að henda reiður á. Hátíðleik-
inn var ekki alveg jafn hátíðlegur og okkur
minnti að hann væri, kyrrðin ekki alveg
eins friðsæl, maturinn ekki eins ólýsanlega
bragðgóður, gleðin yfir gjöfunum dauflegri
en við vildum. Draumurinn hafði ekki ræst,
eins og átti þó að vera sjálfgefið miðað við
alla fyrirhöfnina.
Gamli biskupinn, herra Sigurbjörn Ein-
arsson, sagði í viðtali við Freystein Jó-
hannsson hér í Morgunblaðinu skömmu
fyrir jól, að hann hefði áhyggjur af því að
helgi jólanna væri á undanhaldi þar sem
hávaðinn og erillinn í lífi okkar nútíma-
manna yfirgnæfði hinn eiginlega boðskap.
,,En það er sennilega erfiðara að fá fólk til
að staldra við og hugsa, heldur en áður.
Kyrrðin er horfin; hljóðleikinn. Þegar búið
er að úthýsa kyrrðinni, þá verður erfitt að
hlusta og hugsa djúpt.“ Þetta eru svosem
ekki ný sannindi en líkt og oft áður gæðir
þessi merki kennimaður hugsunina skýrari
og dýpri merkingu. Og það er ekki aðeins
heilagleikinn og trúarupplifunin, sem þarf
næði og hljóð; draumar þurfa einnig alúð
og athygli hugans til að lifna við.
Ég held nefnilega að sú hætta steðji að
um þessar mundir að við missum hæfileik-
ann til að láta okkur dreyma, eiga óskir
sem tekur langan tíma að fá uppfylltar, láta
okkur langa og hafa eirð til að dvelja við til-
finninguna lengur en eitt stundarkorn. Hin
stórkostlegu allsnægtafjöll, taumlaus
straumur upplýsinga, orða, hljóða, mynda,
stórsjóir af sértilboðum og afsláttarkjörum
í landinu Gripið og greitt ... seinna, hafa
sannanlega gert okkur rík, menntuð og
upplýst. Í hinu póstmóderníska ástandi (því
tæplega er hægt að tala um veruleika í því
samhengi), sem góðkunningjar Lesbók-
arinnar ættu að vera orðnir vel að sér um,
er allt berlega sýnilegt og fáanlegt án
minnstu fyrirhafnar. Draumarnir liggja í
háum stöflum á lagerum út um allan bæ og
bíða eftir því einu að við uppgötvum þá, því
fæsta vissum við fyrir að okkur langaði til
að dreyma. Þessir draumar koma jafnvel
útbúnir með sjálfvirkum uppfyllingarbún-
aði. Biðin tilheyrir þannig horfnum tíma,
hin eina sanna jólastemmning er göldruð
fram með því að veifa töfrakortinu og
leggja við nafn seiðkarlsins mikla frá Vísa.
Allt væri þetta með hinum mestu ágætum
ef þetta offramboð á skyndidraumum og
fyrirfram uppfylltum óskum væri ekki að
ganga af draumlífi okkar dauðu. Þannig er
eftirvæntingin hreint samviskulaust kæfð í
fæðingu, hið sjaldgæfa og einstaka verður
hversdagslegt og raunar merkingarlaust í
fjöldaframleiðslunni; ákefðin og gírugheitin
leiða til þess að við rænum okkur sjálf tæki-
færinu til að njóta draumanna, sem lífs-
hamingja okkar og mennska byggist á.
Draumurinn, sem enn er sannur, er þrá-
in eftir bernskujólunum. Hin kaldhæðn-
islega staðreynd er hins vegar sú að því
meira sem við streitumst við að endurskapa
hina einu sönnu jólatilfinningu, því fjarlæg-
ari verður hún. Hátíðarsteikin, sem var í ár
nánast ófáanleg og keypt á 5.000 kr. kílóið,
borin fram á nýkeyptu postulíni í fé-
lagsskap við tug for-, milli- og eftirrétta,
hefur einhvern veginn ekkert í minninguna
um ilminn af hangikjötinu, sem kom tár-
unum til að renna niður eftir kinnunum. En
kannski er þetta einmitt eðli hinna sönnu
drauma; þeim er ekki ætlað að rætast nema
í kyrrð hugans og stillingu hjartans. Og þá
sýnist mér að við vertíðarmenn gætum átt
langt í land.
Áramótin eru í mínum huga jafnvel enn
heilagri draumatími en sjálf jólin. Þá reynir
maður ekki einvörðungu að líta inn á við og
ydda viljann til að verða betri og lastaminni
manni, heldur getur maður hugsað svolítið
stærra og fyllst göfugum hugsjónum og
innblæstri fyrir hönd þjóðar sinnar – eða
jafnvel mannkyns alls. Og þjóðum er einnig
lífsnauðsynlegt að kunna að láta sig
dreyma. Draumar þjóða eru sameining-
artákn og geta verið drifkraftur til góðra
verka. Þær getur dreymt um frelsi undan
oki annarra, lýðréttindi og lausn frá eigin
harðstjórum, mannsæmandi lífskjör fyrir
eigin þegna, aukna menntun eða betri
áheyrn og virðingu sér til handa í samfélagi
þjóðanna. Draumar sumra þjóða hafa
reyndar á tíðum ekki verið svo göfugir og
snúast þá gjarnan upp í martraðir fyrir
þær sjálfar og aðra. En það er önnur og
lengri saga.
Hvaða drauma dreymir íslensku þjóðina
á þessum áramótum? Við njótum velmeg-
unar, öryggis, sjálfstæðis og fullveldis með-
al þjóða. Hver er sú ósk, sem þjóðin ber í
brjósti og er tilbúin að vinna í samstillingu
að því að reyna að uppfylla? Dreymir fólkið
í landinu sama draum og ráðamenn við
Austurvöll? Er það e.t.v. draumur um
lægra vaxtastig, hærra gengi, betri rekstr-
arafgang eða aukinn kaupmátt? Ég ætla að
sýna dirfsku og trúa því að íslensku þjóðina
dreymi enn og sá draumur sé um dýpri
hugarkyrrð, meiri alúð og ríkara andlegt líf
en á árinu sem er að líða. Það er minn ný-
ársdraumur.
Gleðilegt nýtt ár!
HVAR ER
DRAUMURINN?
RABB
S V A N H I L D U R
K O N R Á Ð S D Ó T T I R
s k o n n @ m m e d i a . i s
BENEDIKT GRÖNDAL
VÍSUR
Máninn skein á marinn blá,
mundi skemmta höldum,
vindur svalur vestri frá
velti löngum öldum.
Stjarnan yfir lagar leið
langan þreytti boga;
fögur ljósa fimbulreið
flaug í bylgjuloga.
Stóð ég fram á stafnajó,
stundi þungan alda –
örn og svanur ásamt fló
yfir djúpið kalda.
Afl og fegurð ásamt fer
yfir lífið manna,
feykir burtu feigum her
fölsku spámannanna.
Benedikt (Sveinbjarnarson) Gröndal (1826–1907) var skáld og fræðimaður.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
5 1 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI
Hugarfarsannáll
Blaðamenn og gagnrýnendur á Morg-
unblaðinu hafa skrifað greinar um strauma
og stefnur í íslenskri menningu á árinu sem
er að líða. Höfundar eru Árni Matthíasson,
Árni Þórarinsson, Bergþóra Jónsdóttir,
Fríða Björk Ingvarsdóttir, Soffía Auður
Birgisdóttir og Þröstur Helgason.
Feita mamman
nefnist smásaga eftir Auði Jónsdóttur sem
segir frá móður sem ekki fellur eins og flís
að samfélagi samtímans en á úrslitastund
reynir hún allt hvað hún getur til að hljóta
viðurkenningu sonar síns.
Álit
Lesbók leitaði álits nokkurra karla og
kvenna um það sem hæst hefur borið í
menningarlífi landsmanna á árinu. Margt
ber á góma eins og vænta má.
Rotterdam
er önnur menningarborga Evrópu árið
2001. Það sýður og kraumar í hlutunum í
borginni við hornið á Hollandi, þótt íbúun-
um fjölgi lítið. Djörfung og metnaður er til
staðar líkt og fram kemur í viðtali við Bert
van Meggelen, sem var heilinn að baki
verkefnisins; Rotterdam, menningarborg
Evrópu 2001, Bragi Ásgeirsson ræddi við
hann og víkur að fleiru.
FORSÍÐUMYNDIN
er af hluta málverksins Halló geimur eftir Finn Jónsson.
Verkið er frá árinu 1962 og er í eigu Listasafns Íslands.