Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2002, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JANÚAR 2002
Á
DÖNSKU þýðir SAK ekk-
ert sérstakt en hefur þó
merkingu því að þetta eru
upphafsstafir Søren Aabye
Kierkegaard. Þeir voru
grafnir í signetshringinn
sem hann innsiglaði bréf
sín með svo að þau lentu
ekki í röngum höndum. Nú eru þessir þrír stafir
titill á ævisögu sem vonandi lendir í höndum
lesenda sem kunna að meta hana.
SAK, ævisaga Søren Aabye Kierkegaard eft-
ir Joakim Garff, kom út í fyrra. Höfundurinn er
guðfræðingur og heimspekingur og fræðimað-
ur við Kierkegaard-safnið í Kaupmannahöfn.
Hann hefur skrifað þrjár bækur um Kierke-
gaard áður. Nýjasta bók hans er dæmi um það
hve hrífandi ævisögur geta orðið þegar sú bók-
menntagrein rís hæst. Mig langar til að vekja
athygli á þessu stórvirki en hér er einungis
brotið upp á örfáum atriðum enda er bókin 703
blaðsíður að lengd. Það tekur óratíma að lesa
hana en þeim tíma er vissulega vel varið.
Að velja sannleikann og vitna um hann
Søren Aabye Kierkegaard var einn magn-
aðasti hugsuður og rithöfundur Dana fyrr og
síðar. Hann fæddist árið 1813 og dó árið 1855 og
var þannig samtímamaður Jónasar Hallgríms-
sonar og Gríms Thomsen og nefnir raunar þann
síðarnefnda í ritum sínum.
Hið íslenska bókmenntafélag gaf út vandað-
ar þýðingar á tveimur rita Kierkegaards í fyrra.
Það eru Endurtekningin í þýðingu Þorsteins
Gylfasonar sem einnig ritar inngang og Uggur
og ótti með inngangi eftir Kristján Árnason en í
þýðingu Jóhönnu Þráinsdóttur sem einnig ritar
eftirmála. Í 4. hefti TMM árið 2000 má einnig
lesa margt fróðlegt um Kierkegaard.
Þó að Kierkegaard yrði ekki langlífur tókst
honum að ljúka furðulega mörgum og djúp-
hugsuðum ritverkum. Í ritum sínum tók hann
hvað eftir annað upp umræður um hvað það
væri að vera sanntrúaður. Kjarnaatriði í vanga-
veltum hans um það var að til þess að trúa
þarftu að stökkva, þú verður að taka áhættuna
af hinu óþekkta. Það hefur verið kallað hið
trúarlega stökk eða trúarstökk. Í einfaldaðri út-
gáfu má segja að hið trúarlega stökk þýði að þú
skilur að heimurinn stjórnast ekki af einum
saman rökum og skynsemi. Manneskjan er til-
finningavera ekki síður en rökhugsandi vera og
hin hreina, sanna tilfinning er ofar öllu öðru.
Einungis með því að virða tilfinningarnar get-
urðu trúað og náð þroska sem manneskja. Til
þess þarf kjark til þess að velja sannleikann og
bera honum vitni. Til þess þarftu persónuleika
sem gerir þér kleift að standa einn gegn hverj-
um og hverju sem er. Til þess þarftu að við-
urkenna að manneskjan sé ábyrg fyrir sjálfri
sér og þar með trú sinni og guði sínum. Það er
varla hægt að láta stofnanir sjá um þann þátt.
Søren Kierkegaard setti danska prestastétt
bókstaflega á annan endann þegar frá leið með
kröfum sínum um einlæga trú. Hann leit svo á
að trúin væri göfugasta ástríða mannsins og
virðist undir það síðasta hafa verið kominn á þá
skoðun að fátt væri ókristilegra en að vera
prestur. Hann taldi jafnframt að hinn kunni
þýski heimspekingur Hegel hefði rangt fyrir
sér í öllum tilvikum en hann átti sterk ítök í
mörgum af valdamestu guðfræðingum Dana á
þessum tíma. Skömmu fyrir dauða sinn komst
Kierkegaard hins vegar í rit Arturs Schopen-
hauer og varð stórhrifinn af þeim. Í ritverkum
Kierkegaards eru með öðrum orðum að mótast
ýmsar af þeim hugmyndum um einstaklinginn,
ábyrgð hans og vægi í tilverunni sem nítjánda
öldin skilaði inn í þá tuttugustu. Ritverk
Kierkegaards hafa löngum verið talin marka
upphaf tilvistarstefnunnar (existensíalismans)
og hann þannig forgöngumaður ekki minni spá-
manna en Jean Paul Sartre og Martin Heideg-
gers.
Að elska og virða
Eitt af því skemmtilega við Kierkegaard,
manninn sem krafðist þess af öld sinni að hún
virti tilfinningar og persónulega trú, er að fáir
hafa verið jafn slysalega seinheppnir í ástamál-
um sínum.
Um þau og tilfinningalíf sitt yfirleitt skrifaði
hann þúsundir blaðsíðna (með fjaðurpenna!) í
dagbókum og bréfum sem hafa verið gefin út og
rúma afar freistandi lykla að textum hans. En
þar gildir að stíga varlega til jarðar. Ævisagna-
ritarar Kierkegaards hafa frá upphafi vega átt
á hættu að ganga í þá gildru að trúa marg-
brotnum túlkunum hans á sjálfum sér og eigin
lífi eins og nýju neti. Hinar öfgarnar eru jafn
slæmar: að hafna persónulegum upplýsingum
að meira og minna leyti á þeim forsendum að
eftir á viti menn betur. Það henti til dæmis þann
sem fyrstur gaf út dagbækur hans og minn-
ismiða. Hann taldi sig hafa skilning og þekk-
ingu til þes að hagræða ýmsu í pappírum
Kierkegaards og olli töluverðum skaða og skap-
aði ýmiss konar vafa.
Faðir Sørens Aaby var fjórði sonurinn í barn-
margri fjölskyldu á Jótlandi en komst í álnir og
varð ríkur á sokkasölu. Þó að ég hafi ekkert fyr-
ir mér í því þá hljótum við Íslendingar að giska
á að ódýr, íslensk ull hafi mögulega átt einhvern
þátt í þeim gróða. Í ættinni var þunglyndi land-
lægt og dauðinn kom aftur og aftur við í fjöl-
skyldu Sørens. Fimm systkin dóu. Þeir lifðu þó
tveir bræðurnir og bjuggu í húsi föður síns
meðan hann lifði en þunglyndi hans og sjálfs-
hatur lagðist yfir þá eins og mara. Það er full-
ljóst af dagbókum og öðrum ritverkum Sørens
Aaby og Peters Christians, eldri bróður hans,
að hvorugur þeirra hefur nokkru sinni beðið
þess bætur. Móðirin virðist hafa verið sólar-
geislinn í lífi þeirra feðga en um hana eru heim-
ildir mjög litlar.
Flókin tengsl Kierkegaards við föður sinn,
sem hann bæði elskaði og hataði, eiga sér sam-
svörun í sambandi hans við hinn mikla föður á
himnum og sjálfur nefnir Kierkegaard að guð
hafi komið í staðinn fyrir hinn jarðneska föður
og reynst vera sinn raunverulegi faðir. Það þarf
heldur ekki að vera mikill sálfræðingur til að sjá
að móðurmissirinn kraumar undir í hinu marg-
fræga ástarsambandi Sørens Aaby við Reginu
Olsen, síðar Schlegel.
Sagan af ástarsambandi þeirra Sørens og
Regínu er ekki aðeins persónuleg hún er líka sí-
gild. Hún er eins og sagan af sambandi Dafnis
og Klói, Pyramusar og Þisbu, Rómeós og Júlíu,
svo að nokkrar slíkar sögur séu nefndar. Þegar
Søren tekur eftir Regínu standa þau hvort sínu
megin í kirkjunni, það er ást við fyrstu sýn og
honum verður ljóst að þessa konu verður hann
að fá. Hún er þá að mynda sig til þess að trúlof-
ast Fritz nokkrum Schlegel, traustum og heið-
arlegum manni með greiðan embættisframa í
vændum. Søren tekst að telja hana af því og
beina ástarþörf hennar að sér. Hún er átján
ára, hann tuttugu og átta. Foreldrum hennar
leist ekkert á þetta en andstaðan kynti aðeins
undir ólgandi ást Kierkegaards. Þau Regína
trúlofast og innan skamms virðist Søren hafa
orðið það ljóst að konan var komin með sjálf-
stæðan áhuga á honum, – áhuga sem hann hefði
að líkindum ekkert yfir að segja og gæti á eng-
an hátt stjórnað.
Hann fór því að grípa til ýmissa ráða til þess
að gera Regínu það ljóst að siðprútt og kristi-
legt fólk gefur tilfinningum sínum ekki lausan
tauminn. Til þess að geta talist fullgild og
þroskuð manneskja verður maður að geta látið
eitthvað á móti sér. Hann fór að aga Regínu.
Sagan segir að hann hafi boðið henni með sér í
leikhúsið til þess að sjá og heyra Don Juan.
Þegar forspilið var búið átti Kierkegaard að
hafa staðið upp og sagt við Regínu: Nú getum
við farið heim. Þú ert búin að fá það besta af
þessu kvöldi, það er að segja tilhlökkunina!
Regína bar þessa sögu til baka þegar hún var
orðin gömul og sagði að þau hefðu farið heim
vegna þess að Søren var með höfuðverk. Mörg-
um betri borgurum í Kaupmannahöfn gramdist
framkoma Sørens við Regínu og meðal þeirra
var rithöfundurinn Henrik Hertz. Að hans sögn
kom Kierkegaard dag nokkurn að sækja Reg-
ínu í hestvagni og hafði boðið henni í ökutúr út í
sveit sem gladdi hana ósegjanlega. Á hring-
torginu við Vesturbrú lét hann hins vegar snúa
vagninum við og ók heim með hana aftur. Það
gerði hann til þess að þjálfa hjá henni afneitun.
Ályktun Henrik Hertz var hins vegar ekki að
þar hefði honum vel farist við stúlkuna og þetta
hefði verið þroskandi fyrir hana, heldur taldi
hann að þennan dag hefði verið vel við hæfi að
flengja gáfnaljósið Kierkegaard.
Kierkegaard sleit trúlofuninni við Regínu að
því er virtist upp úr þurru. Hún tók því mjög illa
enda varð þetta hneyksli og afar umtalað mál í
þeirri tiltölulega fámennu dönsku yfirstétt sem
þá var í Kaupmannahöfn og hafði hver maður
nefið í annars koppi. Søren lét sig hverfa. Hann
þurfti allt í einu að fara til Berlínar í nokkrar
vikur til að skrifa. Skömmu síðar tóku þau Reg-
ína og Schlegel aftur upp þráðinn þar sem Sør-
en hafði slitið hann. Þau giftust og fer ekki öðr-
um sögum af því en að hjónaband þeirra hafi
verið prýðilegt. Hins vegar varð Søren æ fræg-
ari eftir því sem árin liðu og hann hélt áfram að
skrifa um og túlka ástarævintýri þeirra Regínu
sem er stórmál í ritverkum hans. Það skipaði
henni sess í heimsbókmenntunum og varð hon-
um tilefni til víðtækra greininga á ást og tilfinn-
ingum og kærleikanum yfirleitt.
Kierkegaard komst fljótlega að þeirri niður-
stöðu eftir að hann sagði Regínu upp að and-
styggileg framkoma gagnvart henni væri það
göfugasta og fegursta sem hann gæti boðið
henni upp á. Ef hún sannfærðist um að hann
væri illmenni hefði hún réttlætið sín megin,
gengi stolt út úr sambandinu og yrði hamingju-
söm. Hann hélt engu að síður alla ævi áfram að
skrifa um hana í dagbókum sínum og skipulagði
göngutúra sína af ýtrustu nákvæmni þannig að
þau sæju hvort öðru bregða fyrir. Hún virðist
ekki hafa verið frábitin því að taka þátt í þeim
leik. Hún lifði bæði eiginmann sinn og fyrrver-
andi unnusta, Søren Kierkegaard, og því lengra
sem leið frá dauða hans, þeim mun hreinni og
tærari var ást þeirra að hennar sögn.
Hver var maðurinn?
Søren Kierkegaard skrifaði þráfaldlega und-
ir hinum og þessum dulnefnum. Það er ljóst af
dagbókum hans að hann gerði sér að einhverju
leyti grein fyrir því að rödd höfundar í bók er
aldrei ein og aldrei rödd hans sjálfs, þó að slíkar
kenningar kæmust fyrst almennilega á flot eftir
hans dag. Það var annars siður á þessum tíma
að menn skrifuðu undir dulnefnum ef þeim
sýndist svo. Það var meðal annars vegna rit-
skoðunarlaga og um miðja nítjándu öldina þótti
mönnum fjölmiðlun vaxa fiskur um hrygg með
ógnvekjandi hraða. Læsi jókst hröðum skrefum
og blaðaútgáfa þar með. Alls konar kjaftháttur
og óhagkvæmur fréttaflutningur óð uppi. Auð-
vitað hnýttu betri borgarar og hugsuðir í blöðin
og Søren lét það einhvern tímann fjúka að blöð
væru aðallega skrifuð fyrir fólk með niðurgang.
Þá sagðist hann að sjálfsögðu eiga við þann
tíma sem það tæki að lesa blað en engum duld-
ist sjálfsagt ábendingin um að fleira mætti gera
við fréttablöðin en að lesa þau.
Þessi ummæli féllu um það leyti sem blaðið
Corsaren (sjóræninginn eða víkingurinn) veitt-
ist hvað harkalegast að Søren með háði, útúr-
snúningum og skopmyndum. Þeir voru um
þetta leyti að uppgötva mátt skopteikningar-
innar og dolfallnir yfir því hve glaðir lesendur
urðu þegar háðinu var beint að „andlegum yf-
irvöldum“. Þegar myndir voru teiknaðar af Sør-
en var hann gerður að álappalegri hengilmænu
með herðakistil, önnur buxnaskálmin var höfð
styttri eins og stundum hjá sveitamönnum á
mölinni og þetta þótti fólki fyndið, nema auðvit-
að klæðskera Sørens sem bað hann um að
hætta að skipta við sig. Á tiltölulega skömmum
tíma breytti blaðið ímynd Kierkegaard frá því
að vera snillingurinn og spámaðurinn sem
menn dáðu og hræddust í það að vera eins kon-
ar þorpsfífl. Þegar slík gróska ríkir í aðferðum
manna við að leggja hver annan í einelti er varla
furða þó að menn hafi kosið að skýla sér bak við
dulnefni. Á þessum tíma var það nefnilega
glæný og fordæmislaus reynsla að fá svívirð-
ingum og móðgunum um sig dreift til mörg
hundruð lesenda.
Það fór hastarlega í taugarnar á Kierkegaard
þegar menn nenntu ekki að sýna dulnefnum
hans virðingu og töluðu um hinar fjölmörgu
bækur sem hann gaf út undir dulnefnum eins
og þær væru eftir hann. Ef eitthvað fór verr í
hann var það ef menn tóku tilvitnanir ófrjálsri
hendi frá einhverjum af þessum meintu höf-
undum eins og þeir væru alveg óþekktir og
kæmu honum ekkert við. Þá þóttist hann rænd-
ur þó að hann gæti annars ekki verið að bera
ábyrgð á því sem þessir menn sögðu.
Dulnefni sín virðist Kierkegaard líka hafa
notað til þess að prófa hlutverk. Á meðan eld-
arnir út af Regínu brunnu hvað heitast lét hann
reyndan eiginmann og ungan elskhuga talast
við í verkum sínum svo að dæmi séu nefnd og
SAK
E F T I R K R I S T J Á N J Ó H A N N J Ó N S S O N
SAK, ævisaga Søren Aabye Kierkegaard
eftir Joakim Garff, kom út í fyrra. Bókin er dæmi
um það hve hrífandi ævisögur geta orðið þegar sú
bókmenntagrein rís hæst.
Søren Aabye Kierkegaard.