Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2002, Qupperneq 4
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. FEBRÚAR 2002
H
ALLDÓR hafði kynnst
bandarískum höfundum
þegar hann dvaldi á þriðja
ár í Ameríku frá því um
sumarmál 1927 til ársloka
1929. Hin svokallaða þjóð-
félagslega skáldsaga var
þá í fyrirrúmi, höfundar á
borð við Sinclair Lewis, Upton Sinclair og
Théodore Dreiser. Af allt öðru sauðahúsi var
Ernest Hemingway sem kom fram á sjón-
arsviðið með skáldsögu sína The Sun Also
Rises árið sem Halldór tók land í Bandaríkj-
unum. Undir lok dvalarinnar birtist svo bók-
in sem gerði Hemingway frægan um endi-
langan heiminn, A Farewell to Arms. Telja
má víst að engin skáldsaga hafi haft jafn
gagnger áhrif á skrifaðan prósa aldarinnar
og Halldór er ekki undanþeginn þeim töfr-
um. Peter Hallberg hefur í Húsi skáldsins
bent á athugasemdir og brýningar sem Hall-
dór handskrifar á forsíðu handritsins að
Ljósi heimsins frá því um 1936. Vinnureglan
gæti hafa verið lesin fyrir af Hemingway:
„Alltaf skýringarlaust, blátt áfram, einfalt,
eins og alt væri auðskilið einmitt til að und-
irstrika það sjaldgæfa og fágæta.
Einga útsláttarsemi, eingin gönuhlaup.
Draga úr öllu verbositeti, leggja sem mest í
hina einföldu plastik setninganna.
Hafa samtölin sem þýðingarlausust, ein-
mitt til að undirstrika þýðingu þeirra.“1
En þótt stílhugsjónin sé Hemingways þá
er útkoman kiljönsk og auðkenni beggja höf-
unda yfirleitt svo skýr að ein málsgrein dug-
ir að jafnaði til að koma upp um báða. Eini
staðurinn þar sem Hallberg taldi að kenna
mætti eftirlíkingar er frá þessu sama ári þar
sem Halldór segir frá vináttu þeirra Jó-
hanns Jónssonar, skálds, í Leipzig.
„Ég geng á hverju ári um göturnar þar
sem við gengum áður saman. Oft staðnæm-
ist ég fyrir utan húsið þar sem hann dó. Ég
kem líka í Café Lutze og bið um mokka og
anís eins og við gerðum áður, og það er enn
sami þjónninn sem bar á borð fyrir okkur
þá, og ég sit lengi við gluggann þar sem við
sátum og er að hugsa um þegar við sátum
hér.“2
Frá þessu tímabili er líka þýðing sem
Halldór gerði á smásögu eftir Hemingway
og birtist í tímaritinu Iðunni árið 1934. Nafn
sögunnar er – haldið ykkur fast – „Ljós
heimsins“ (Light of the World) úr smá-
sagnasafninu Winners take nothing frá sama
ári, en einmitt um þær mundir er Halldór á
kafi í fyrsta bindi sögunnar um Ólaf Kára-
son Ljósvíking: Ljósi heimsins.
Í formála að þýðingunni segir Halldór:
„Ernest Hemingway er ef til vill furðuleg-
asti meistari nútímaskáldsögunnar; að
minnsta kosti sá, sem brotið hefir fleiri við-
urkennd lögmál með meira árangri en nokk-
ur annar, að James Joyce ekki undanskild-
um. Þegar talað er um aðra höfunda
nútímans, stendur hann, ekki síður en
Joyce, einn sér, utan flokka. Fyrstu bækur
hans mættu litlum skilningi, sem við var að
búast, því þær stinga í stúf við flest, sem
þekt er í vinnubrögðum sagnaskáldskapar
fram að þessu. En hin ómótstæðilega skír-
skotun hans til hins mannlega gerði hann
fljótlega að dýrlingi hjá skáldsagnalesurum
um gervallan heim, sérstaklega þó meðal
mentaðra borgara, og skilur hér milli hans
og Joyce. Þegar saga hans, Kveðja til vopn-
anna (Farewell to Arms), kom út 1929, gafst
öll gagnrýni upp. Jafnvel íhaldssöm bók-
mentamálgögn … lýstu yfir því, að saga
þessi væri bezta bók, sem nokkur amerískur
maður hefði ritað …“
***
Það er ekki laust við að örlögsímu Hall-
dórs og Hemingways hafi á köflum tvinnast
sérkennilega saman. Þeir eru svo til jafn-
aldrar, Hemingway fæddur ári fyrr en 20.
öldin gekk í garð, Halldór þegar öldin var á
öðru ári. Báðir halda til meginlands Evrópu
í þroskaleit, þeir eru nánast samtímis í sömu
löndum: Ítalíu og Frakklandi. Að vísu hafast
þeir ólíkt að og álíka fjarlægt mun það hafa
verið Hemingway, sem var kaþólskur, að
ganga í klaustur og gerast munkur, og það
var trúskiptingnum Halldóri að gerast ljóna-
veiðari, nautabani eða stríðsmaður, en það
voru höfuðástríður Hemingways.
Og þótt heilt úthaf skilji þá að sem höf-
unda: annar ungi út vestrænni karlmennsku-
ímynd á meðan hinn lagði sig eftir samlíð-
uninni með Ástu Sóllilju í veröldinni, fengu
báðir Nóbelsverðlaun samstæð ár – 1954
Hemingway, 1955 Halldór.
Aðspurður í Vísi 17. apríl 1982 hvort hann
hafi þekkt Hemingway persónulega, svarar
Halldór:
„Nei, ekki persónulega. En við skiptumst
á skeytum í sambandi við hitt og annað.
Hann sendi mér skeyti þegar hann fékk
nóbelsverðlaunin og bað mig að fyrirgefa að
hafa tekið þau frá mér. Þegar Churchill
fékk svo verðlaunin (1953, innskot PG)
sendi Hemingway mér skeyti með einhverju
bölvi og ragni. Hefur líklega verið kenndur
en þó þarf það ekki að vera. Hann hafði
„frísprok“. Hemingway las mínar bækur af
eins mikilli gleði og ég las hans bækur, svo
það var svona gott á milli okkar …“
Í viðtali við Örn Ólafsson, bókmennta-
fræðing, frá árinu 1981 víkur talinu að þýð-
ingunni á Vopnum kvöddum.
„Eitt erfiðasta verk sem ég hef unnið um
dagana var að þýða Farewell to Arms. Ég
hérumbil gafst upp á því. En ég lærði mikið
á því. Líka Indriði Þorsteinsson … Ég byrj-
aði held ég síðsumars á því, fyrsta stríðs-
árið. Fór svo uppá Hellisheiði, þegar leið á
haust; settist þar að í Skíðaskálanum í sí-
feldum byl. Ætli það hafi ekki verið einir
tveir þrír mánuðir sem ég var allur í þessu;
gerði að minnsta kosti ekkert ilt af mér á
meðan, hélt ég. Þetta þótti með fádæmum
vond bók hér á landi. Aldrei í sögu heimsins
hefur nokkrum manni verið svo úthúðað fyr-
ir þýðingu eins og mér fyrir Vopnin kvödd.
Þjóðin sjálf og margir hennar bestu menn
risu upp gegn þessum andskota í bókarlíki.“
Lætin hófust á Húsavík í sumarbyrjun
1941, en í lok Hundadaga það ár birtist eft-
irfarandi áskorun í dagblaðinu Tímanum:
„Aðalfundur Kennarafélags Suður-Þingey-
inga, 2. júní 1941, telur, að málskemmdir
þær, sem fram hafa komið á mörgum ís-
lenzkum bókum nú undanfarið, og færast sí-
fellt í vöxt, séu mjög alvarlegt vandamál,
sem kennarastéttin verður að láta sig varða.
Vill fundurinn í þessu sambandi benda á síð-
ari bækur Halldórs Kiljan Laxness, rithöf-
undar, þar sem þverbrotnar eru löngu við-
urkenndar reglur íslenzkrar tungu.
Fundurinn finnur sérstaka ástæðu til að
benda á síðustu bók bókmenntafélagsins
Máls og menningar, „Vopnin kvödd“, í þýð-
ingu Halldórs Kiljan, þar sem málið er þann
veg, að vart getur kallazt íslenzka. Er bók-
menntafélag, sem kennir sig við mál og
menningu, tekur að gefa út bækur á þvílíku
máli, telur fundurinn, að líta megi á það sem
beina árás á kennarstéttina, og aðra þá
menn, sem reyna að þjóna því erfiða hlut-
verki, að kenna íslenskt mál. Skorar fund-
urinn á þing og stjórn S.Í.B. að víta þetta
harðlega.“
Í Vestmannaeyjum átti Halldór alnafna,
Halldór Guðjónsson, og var sá skólastjóri
barnaskólans auk þess að vera bæjargjald-
keri, endurskoðandi hafnarsjóðs, sjúkrahúss
Vestmannaeyja, Sparisjóðs Vestmannaeyja
og fulltrúi í yfirskattanefnd. Halldór þessi
tók sér nú fyrir hendur að telja villurnar í
Vopnum kvöddum og var kominn upp í fjög-
urþúsund þegar hann stakk niður penna og
skrifaði ádeilugrein í dagblaðið Tímann.
Annar barnakennari á landsbyggðinni
brást einnig við hart, sá hét Hannibal Valdi-
marsson og lýsti því í Skutli, málgagni krata
á Ísafirði: að í þessari þýðingu Kiljans á
Vopnum kvöddum „ríði hundavaðshátturinn
á sérviskunni“.
„Það voru sigrar – og það voru sigrar
hinumegin við láglendið! Hvernig fella menn
sig við þessa „snilli“, hvort sem það á nú að
vera stílsnilli eða eitthvað annað? Sigrar eru
ekki unnir, sei, sei, nei, þeir eru bara – og
eru hinumegin við láglendið, eins og verið
væri að tala þar um rollur á beit eða eitt-
hvað þess háttar. Og svo er þvælt í belg og
byðu, án þess að setningarnar séu aðgreind-
ar með lesmerkjum, um fjallið, sem var tek-
ið, og hlíðina og sigrana, hinumegin við lág-
lendið og hásléttuna og ána, sem þeir fóru
yfir í ágúst og Goritsíu, þar sem þeir voru til
húsa, og gosbrunn og boldigur skuggsæl tré
og lifrauðan vafningsvið á húshlið. Einn for-
setningarliður, staðarákvörðun, í þessari
setningarbendu nýtur þeirra sérréttinda að
afmarkast með kommum, en ekki verður
annað séð, en það sé hreinasta tilviljun.“3
Halldór svaraði fyrir sig í Tímariti máls
og menningar, sama ár:
„… Stíll Hemingways er eins og fullkomin
nýtízku vél, auk hraðans er hann hnitmið-
unin sjálf, en samdráttaraðferðin er einmitt
mjög vel fallin til að auka hraða stílsins og
hnitmiða merkingu, þar sem sundurslitaað-
ferðin purpar stílinn óþarflega, einsog and-
stuttur maður tali, auk þess sem hún spillir
merkingu. Um hið síðastnefnda skal ég láta
mér nægja að benda á jafn augljós dæmi og
merkingamun setninganna „hann gekk inn-
fyrir mig“ og „hann gekk inn fyrir mig“ eða
„hún fór aftrí“ og „hún fór aftur í“. Setning-
arnar þýða allt annað eftir því, hvort smá-
orðin eru samtengd eða sundurslitin. Aukin
hnitmiðun stefnir að því að ydda og skerpa
stílinn, og ég sá að hin fálmkennda meðferð
smáorða í venjulegri skólaíslenzku, ásamt
þeirri þoku, sem skapast við óeðlileg sund-
urslit samtákna, gat blátt áfram ekki staðizt
í hinum hárnákvæma stíl Hemingways. Þess
kennir mjög í stíl hans, að höfundurinn er
þjálfaður blaðfréttasendari, enda má aldrei
gleyma stíleinkenni símskeytisins, þegar
maður útleggur hann …“4
Til gamans má geta þess að Vopnin kvödd
voru endurútgefin árið 1977 og nú var það
bókmenntafræðingurinn Ástráður Eysteins-
HALLDÓR OG
HEMINGWAY
E F T I R P É T U R G U N N A R S S O N
Þetta er fyrsta grein um Halldór Laxness og tengsl
hans við nokkra samtímamenn, svo sem Þórberg
Þórðarson, Gunnar Gunnarsson og Stalín. Hér er
fjallað um Halldór og Hemingway en þræðir þeirra
lágu víða saman þótt ólíkir hafi verið um margt.
Halldór Laxness Ernest Hemingway
„Það er ekki laust við að örlögsímu Halldórs og Heming-
ways hafi á köflum tvinnast sérkennilega saman. Þeir eru
svo til jafnaldrar, Hemingway fæddur ári fyrr en 20. öld-
in gekk í garð, Halldór þegar öldin var á öðru ári. Báðir
halda til meginlands Evrópu í þroskaleit, þeir eru nánast
samtímis í sömu löndum: Ítalíu og Frakklandi. Að vísu
hafast þeir ólíkt að og álíka fjarlægt mun það hafa verið
Hemingway, sem var kaþólskur, að ganga í klaustur og
gerast munkur, og það var trúskiptingnum Halldóri að
gerast ljónaveiðari, nautabani eða stríðsmaður, en það
voru höfuðástríður Hemingways.“