Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2002, Side 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. FEBRÚAR 2002
L
ÍTA má á þetta hugtak, félagshlut-
verk hugvísinda, gegnum tvo ólíka
skilningsglugga eða -ramma, til að
virða þar fyrir sér manninn, sam-
félag hans og vísindin: Annars veg-
ar er boðinn fram tiltekinn rammi
allþröngur, og sá er nú á tímum
allsráðandi í kerfum okkar fyrir
stjórnmál og stjórnsýslu, en á hinn bóginn er
til víðari rammi sem gefur skyn dýptar og
fjarlægðar og tækifæri til gagnrýni á fyrr-
nefnda, þrengra rammann. Víðari ramminn á
sér ekki öruggt heimkynni í neinni fé-
lagsstofnun, en hjarir einna helzt hér og þar í
skotum háskólastofnana.
*********
Þrönga skilningsumgjörðin er búhagfræði-
legur, tæknihyggjubeindur og í víðri merk-
ingu hlutverkshyggjumótaður rammi um
hugsunina, sem furðu rík eining er nú um,
þvert yfir litróf hugmyndafræði og pólitíkur.
Með réttu má segja, að hann hefur orðið al-
menn forsenda sem mjög oft er öldungis
ó(með)vituð; sjaldgæft er að minnst kosti að
finna hana skilgreinda ljóst og ýtarlega.
Skarpasta myndan sína hlaut þessi rammi hjá
Karli Marx, en hann er tekinn fyrir satt sem
undarlega sjálfsagður hlutur einnig hjá frjáls-
lyndu fólki og öðrum, sem standa fjarri marx-
isma í stjórnmálum. Kenningin er sú, að fram-
leiðslufærin og hið búhagræna svið séu kjarni
samfélagsins, og að út frá því sé einboðið að
skilja allt annað. Vísindi eigi ekki að skilja
öðruvísi en sem aðilja sem leggur af mörkum
til framleiðslunnar. Náttúruvísindi eru að vísu
viðurkennd að vera hugmyndafræðilega óháð
hlutverki sínu í framleiðsluferlinu í þeim skiln-
ingi, að inntak þeirra er ekki ákveðið af þörf-
um framleiðslusviðsins (um þetta atriði grein-
ir venjulega marxista á við félagsgerðarsinna,
sósíalkonstrúktívista), en gildi þeirra telst
ekki felast í öðru en getu þeirra til að gefa af
sér tækni og styrkja með því ‘hin framleiðnu’
öflin. Með orðbragði nútímans, ekki marxísku,
kallast þetta að náttúruvísindin „stuðla að
aukinni velmegun og meiri samkeppnishæfni
samfélagsins“. Að því er varðar menningar-
framleiði margvísleg, þeirra á meðal alla hug-
vísindalega þekkingu, þá eru þeir hlutir sam-
kvæmt kórréttum marxískum skilningi ekki
annað en speglanir frá framleiðsluaðstæðun-
um. Framleiði menningarinnar eru ofaná-
bygging ofan á byggingu búrekstrargrunns-
ins, haggrunnsins, en þau eru í sjálfum sér
ekki hluti hans. Hlutverk þeirra er hug-
myndafræðilegt, nl. að vera dula að draga fyr-
ir ójöfnuðinn í skiptingu auðræðis samfélags-
ins milli stétta þess.
En í þeirri útbleyttu gerð efnishyggjuskiln-
ingsins sem nú gildir um sinn er hugvísindaleg
þekking um það bil að vera flutt frá ofaná-
byggingunni og hljóta sess hliðstæðan nátt-
úruvísindanna: Hugvísindi eru um það bil að
taka á sig veru hlutlausrar, ekki hugmynda-
fræðilegrar, auðlindar sem tekur og á sér síð-
an stað meðal framleiðsluaflanna. Í þessu deil-
ir hugvísindaþekking í seinni tíð forlögum með
annarri mannlegri og huglegri kraftbirtingu,
nefnilega listum, sem eiga nú líka eftir ýmsar
fyrirtektir stjórnvalda okkar (sbr. á síðari ár-
um t.d. upphróp og tilþrif varðandi heimabak-
aða íslenzka ritlist sem útflutningsvöru) að
fara að leggja sitt af mörkum sem söluvarn-
ingur á markaðstorgum umheimsins.
Færsla hugvísinda um set
Enginn vafi er á að þessi breyting markar
raunverulega tilfærslu á stöðu hugvísinda-
legrar þekkingar. Ef maður virðir fyrst að
upphafi fyrir sér hina mannlegu tæknigetu, þá
er ekki erfitt að greina að tæknin hreyfist í þá
átt að koma smám saman í staðinn fyrir verk-
lagið á stöðugt ‘æðri’ sviðum. Hin fyrsta eig-
inlega tækni var afltækni sem jók eða kom í
staðinn fyrir líkamskrafta manna, í stað afls
baks og handleggja komu aðrar og meiri orku-
lindir: dráttardýr, vatnsafl, vindorka, gufuvél-
in, benzínhreyfillinn o.s.frv. Síðar kom sú
tækni sem leysir af hólmi hinar fíngerðari
hreyfingar við hagleiksverk, hún tekur við af
hendi mannsins með verkferlum sem eru
miklu hraðari og nákvæmari: sjálfvirkir vef-
staðir, saumavélar, málmsuðutæki, iðnróbótar
o.s.frv. Lengi framan af voru það samt aðeins
líkamlegir og handrænir vinnuferlar og hag-
leiksbrögð sem leyst voru af hólmi eða aukin
virkni þeirra með tækninni. En með fyrstu
reiknivélunum hófst þróun þar sem um það
varð að ræða að styrkja, leysa af hólmi eða
orka til viðbótar við eða í framlengingu af
hugsunargetu mannsins, heila hans, með
tæknilegum meðulum. Þessi þróun hefur tekið
undir sig stökk sem líkist sprengingu með
tölvu- og vitneskjutæknibyltingunni eftir lok
síðari heimsstyrjaldarinnar. Hún heldur vafa-
lítið áfram, og nú er sýnilegt, að hugvísindaleg
þekking verður vaxandi þáttur í henni. Fram
til þessa hefur þróun tölvanna að verulegu
leyti verið knúin áfram af framförum í nátt-
úruvísindum og í stærðfræði: Leiðin til betri
tölva var þróun sívaxandi minnisrýmis og
hraðari hringrása, og hún var að nokkru farin
með því að búa til betri stærðfræðilegar form-
einingar. En margt bendir nú til að þessi þró-
un sé komin á botnlangastíg, og að leiðin til
betri tölva, sem muni í framtíðinni geta komið
í stað starfandi manna, hljóti að liggja um
betri þekkingu á því (en nú er til reiðu), hvern-
ig maðurinn hugsar í raun og veru. Það var
spor í áttina að búin voru til ‘tauga-netvirki’,
og sennilega verður haldið lengra áfram á
þeirri leið. En, í stuttu máli, þá er nú þörf á
gagntækum og traustlega grundvölluðum
skilningi á mannlegri hugsun. Forsenda slíks
skilnings er, að saman komi þar til verks mjög
breið og mikil þekking á öllum hliðum mann-
legrar tilveru, því að hugsun verður ekki í ein-
angrun, heldur ætíð í breytilegu félagslegu
samhengi. Í samræmi við það er nauðsynlegt
að taka með í reikninginn hið fjölrása breið-
band af greinum hugvísinda (og félagsvísinda)
til þess að skilja hana. Hér á meðal er þörf á
nánari skilningi á mannlegu máli með tilliti til
þess að smíða mælandi tölvur. Eins og kunn-
ugt er var þetta einmitt tilgangurinn með
feiknamiklu átaki í Japan fyrir nokkrum ár-
um, en mest af því varð unnið fyrir gýg vegna
þess að kennilegi byrjunarreiturinn var ekki
réttur fundinn, eða dugði að minnsta kosti
ekki.
Víði ramminn
Sá hinn víðari ramminn nýtist til þess að
bera í honum afstöðuskyn á þrengri rammann
og vitanlega einnig gagnrýna hann. Afstöðu-
athugunin gengur fyrst út frá þeirri stað-
reynd, að þrengri ramminn er ekki óhjá-
kvæmileg nauðsyn eða óbreyti, manneðlis-
fræðilegt né félagslegt, heldur er hann þvert á
móti sögulegt og menningarlegt framleiði;
hann er reyndar framleiði af húmanískri hugs-
un: Í reikningsskilum Marx við sögulega hug-
hyggju Hegels er hin díalektíska efnishyggja
látin koma í stað hughyggjunnar, en þetta er
sú efnishyggja sem lætur það efnalega (fram-
leiðslumögnin) vera það sem allt hljóti að velta
á í samfélagsþróuninni. Við þá afstöðusýn sem
fæst við fjarstöðuathugun gegnum víðari
rammann verður greinilegt, að sá hinn
þrengri er söguleg tilviljun, og að hann af-
skræmir með herpingi. Ekki sízt sprettur
vandi af og með þeirri mannshugmynd sem
verður til þegar framleiðslugeirinn er látinn
vera lífskjarni samfélagsins (og löngu eru
gleymdar upphaflegar hugmyndir Marx um
að leysa fólk úr áþján). Hlutverk mannsins
verður þá það, einna helzt, að þjónusta fram-
leiðslufærin og síðan – og ekki síður – að neyta
framleiðsluvörunnar af skyldurækni og án af-
láts. Maðurinn er neytandinn, hann er sjálfur
‘hámarkandi’ nytsemdarinnar, sá sem lætur í
sig vörur iðnaðarins. Það er í þessu ferli sjálfu
sem hann getur af sér þann árangur sem heit-
ir ‘nytsemd’, ‘gagn’ eða ‘lífsgæði’ og er hag-
fræðingum mælanlegur. Þar með er maðurinn
sem neytandi í sjálfum sér kominn inn í yf-
irfæringar-kenninguna (metafóruna) um
framleiðslu, sem framleiðandi þeirrar nyt-
semdar að neyta, hann skapar með því ‘gagn’.
Það er mikilvægt að koma við réttum mæl-
ingum og afstöðugreiningu gagnvart þessum
ramma; hugvísindarannsóknir gefa af sér
þekkingu sem er nýtileg til þess. Fyrst er hér
að taka fram, að þetta er mikilvægt til að fólk í
okkar heimshluta, þar sem þessi hugsunar-
háttur ríkir, geti yfirleitt verið fært um að
skilja þá háttu sem aðrir heimshlutar hafa á
því að hugsa. Heimshlutar þar sem maður er
ekki fanginn í þessari mynd (heldur fyrirlítur
hana og hafnar sem andlausri efnishyggju). Í
þessum pörtum veraldar er hugsað eftir öðr-
um brautum, t.d. trúarlegum. Mikilvægi þessa
leiðist okkur vitaskuld fyrir sjónir með end-
urnýjuðum krafti í ljósi atburðanna hörmu-
legu 11. sept. 2001. Þeir hafa ýtt landi okkar
eins og öðrum Vesturlöndum út í kreppu, en
sú kreppa er meðal annars vandræða-kengur
sem varðar sjálfsskilning okkar og skilning
okkar á hugsunarhætti í öðrum pörtum ver-
aldar. Það er mjög tilfinnanlegt, hve erfitt
okkur reynist að líta á hugsunarhátt annarra
þjóðaflokka öðruvísi en einmitt í okkar eigin
búhagfræðibeindu hugtökum. Það er dæmi-
gert fyrir þann sjónarhátt að líta á ógnina eða
skelfinguna „terror“ (með sínum voðaverkum)
sem einfalda afleiðingu af fátækt þeirra þjóða
sem í hlut eiga. Terrorinn sé, rétt skilinn, að-
eins hluti af „stéttabaráttunni milli fátæka og
gæðumrænda þriðja heimsins og hinna auð-
ugu Vesturlanda“. Að vísu líta andstæðingar
okkar sjálfir ekki á átökin í ljósi þessara hug-
taka. En því höfum við tilhneigingu til að
bægja frá okkur með því að telja það vera
hugmyndafræðilegan rangsnúning: Þeir skilji
ekki að trúarlegar væntingar þeirra séu í raun
og veru hagræn samkeppni og félagsleg bar-
átta í dulargervi.
Það er ekki mitt mál að taka hér afstöðu til
þess, hvaða túlkun er sú rétta á þeim átökum
sem nú eru í gangi. Erindi mitt er hins vegar
að segja, að tækilegt svar við þessu getur ekki
orðið til nema sem niðurstaða úr kennilega
sprottnu ísæi inn í fyrirbærið menningu og um
stöðu hennar gagnvart stærðum á borð við
trúarbrögð, samheldni þjóðar, sjálfsveru þjóð-
ar, tungumál, goðsagnir, sagnfræðileg upptök,
og margar aðrar. Það er ekki hægt að koma
með svar eftir fljótlega athugun nýorðinna tíð-
inda, enda þyrfti svarið sem sagt að grundvall-
ast á víðtæku ísæi og þekkingu reistri á kenni-
legum lærdómi. Að því leyti sem maður reynir
að skilja átökin í heiminum án þess að hafa
stoð af þvílíkum lærðum hugtökum, hlýtur
maður óhjákvæmilega að láta sér duga til
skýringar einfalt mynstur reist á þeirri eðl-
isávísun sem endurspeglar frumhneigð manns
til að skip(t)a veröldinni í okkur og hina. Í
þeirri heimsskipan felst það sem norm, að hin-
ir eru þeir vondu, andspænis okkur, sem erum
góðir; sú heimshugmynd getur aðeins gert
ágreining róttækari og verri, hættara við
sprengingum.
Uppgötvanir hugvísinda
Í öðru lagi er mikilvægt að ná djúpgerð-
arsýn á þrönga, búhagsbeinda skilningsram-
mann vegna þess, að á vissri hæðarflá (eða
‘plani’) í úrvalsliði stjórnmálanna í þjóðfélög-
um okkar er reyndar samdæmi fyrir hendi um
það, að þetta gamla líkan sé villuslóð, að
minnsta kosti að því sem til beinna afleiðinga
þess kemur:
Félags- og mannskilningur sem hefur fram-
leiðslu og neyzlu fyrir æðstu lífsbirtingar
mannsins og skipar samfélaginu eftir því leiðir
til menningar sem rænir umhverfi sitt og kæf-
ir að lokum sjálfa sig.
Greinilega er þetta einnig menning sem
kemur sér í andstöðu við aðrar þjóðir og það
sem þær vilja til leiðar koma með stjórnmál-
um sínum. Því miður er hér um að ræða magn-
að andstæði milli hugmyndagrunnsins annars
vegar, og þess sem upp snýr og á er að taka í
stjórnmálunum hins vegar; og milli framtíð-
arsýnarinnar og þess sem blasir við núna.
Rekstur stjórnmálanna frá degi til dags í landi
okkar og annars staðar í iðnvædda heiminum
beinist alltaf að því að „tryggja hagvöxt og
stöðugleika og aukningu framleiðslunnar“.
Hingað til höfum við ekki tileinkað sambandi
okkar við aðrar menningar og menningar-
heima verulega þýðingu, ekki látið sem það
samband skipti okkur miklu máli. En nú hefur
hinn 11. september síðastliðinn rekið odd í það
andvaraleysi, svo að um hlýtur að muna. Hlut-
verk hugvísinda í þessu öllu er, að þau eru
(heimkynni og) vettvangur fyrir þær gegn-
hugmyndir gegn núríkjandi meginstraums-
mynd sem sögulega hafa komið fram og
þróazt og eru ennþá til í menningararfleifð-
inni. Þau eru einnig staður þar sem nýjar hug-
myndir geta orðið til, um það hvað sé gott
mannlíf, og hvað og hvernig samræmt mann-
félag? Stjórnmálarekstrarferlið sjálft mun
seint megna að kveikja af sér þvílíkar hug-
myndir, það verður manni sárlega ljóst af að
virða fyrir sér gang stjórnmála hvort heldur
hér heima eða á víðum völlum alþjóðapólitík-
urinnar.
Í þessu samhengi verður að taka það fram
berum orðum – gegn algengum fordómum og
móti ályktunum margra náttúruvísindamanna
í öfuga átt – að það eru gerðar uppgötvanir í
hugvísindum og það jafnvel á gólfflá grunnvís-
inda. Grunngildar mannskilningsmyndir eru
ekki neitt sem verður til af sjálfu sér, né hafa
þær alltaf verið til, heldur eru þær nokkuð
sem er, þegar allt kemur til alls, skapað á ein-
hverjum stundum í tímanum af einstökum
hugvísinda-hugsuðum (í félagi við listamenn
og aðra). Manns- og samfélagsmynd okkar
væri allt önnur en hún er, til góðs eða einhvers
verra, ef ekki hefðu verið hugsuðir á borð við
Karl Marx, John Stuart Mill og Sigmund
Freud sem gerðu sér hugmyndir um hvernig
maður og samfélag eru og orka og orkast á.
Hugsanir þeirra gegna afar mikilvægu hlut-
verki fyrir hvert og eitt okkar núna, en þeim
var ekki dreift frá höfundunum með einkaleyf-
um né sem tæknilegum nýjungum. Þess í stað
dreifðust þær í og með alþýðlegum munnmæl-
um og fræðslu, alþýðlegum bókmenntum, virt-
um fagurbókmenntum, í almennum fé-
lagshreyfingum, stjórnmálasamtökum og svo
framvegis. Þannig er því háttað að því er varð-
ar mikið af hugvísindalegri þekkingu og veld-
ur því, að menn koma oft ekki auga á hlutverk
og þýðingu hugvísinda.
Greinin birtist í Humaniora, tímariti hug-
vísindaráðs danska ríkisins (4, 2001). Snarað
hefur Davíð Erlingsson. Greinin er birt með
leyfi höfundar.
Eftirkast snaranda
Snarandinn væntir þess að lesendum sem láta sig
ástand og þróun íslenzka háskólaumhverfisins varða
þyki sér akkur í þessari grein, vegna þeirrar yfirsýnar
og samhengis sem hún veitir til skilnings, bæði á al-
mennri þróun og á einstökum breytingum sem hafa
orðið, eru að verða eða munu verða á mörgu í rekstri
og aðstæðum vísindastarfs og fræðslu í landinu, eink-
um með tilliti til vísindanna um manninn, hugvísinda.
Þótt ýmislegt í breytingunum núna séu æskilegar og
jafnvel nauðsynlegar umbætur – virkari stjórn á mörg-
um sviðum, með persónulegri ábyrgð, og því valdi sem
til þarf –, má um margt deila og efast um gildi þess –
t.d. tilbúning margvíslegra skammtíma námsbrauta í
hreinlega skornum bitum eða pökkum, sumpart í gild-
um greinum eins og íslenzku, en sumpart gerir vart við
sig ásókn í tízkunýjungar, sem sumum þykir háskólinn
endilega mega til að verða við, enda má hann til ef hann
vill ekki verða undir „í samkeppninni“. En af hvoru
tagi sem er, þá þarf að hlaða því í hina auðgreinilegu og
greiðgrípanlegu ‘pakka’, svo að enginn velkist í vafa
um neitt. Nemandi skal láta í sig böggulinn, og ætli
hann hafi þá ekki einhvern siðferðisrétt til að halda sig
fullnuma í þeim vísindum = bögglinum? Áherzla á að
gera sem mest af námi fjartækt, með tölvum o.s.frv.
fyrir nemendur nær og fjær, orkar vitanlega mjög til
eflingar pakkagerðarlistinni – en sumt er enn var-
hugaverðara og hlýtur skemmd af að hljótast ef ekki
koma úrbætur til – hin ríka samkeppni um bæði
rekstrarfé skora og starfslaun kennara, bæði fyrir
kennslu og rannsóknir. Aukin kennsluskylda – þannig
að báglega verður séð, hvernig háskólinn eigi nú að
fara að því að gegna almennilega þeirri frumskyldu við
umheim okkar Íslendinga að reka gott starf í vísind-
unum um það sem íslenzkt er og háskólastofnunum
annarra þjóða verður ekki látið eftir að rækja. – Ein
höfuðforsenda góðra vísinda er nógur tími og rór hug-
ur, ásamt því kappi einu sem leit þekkingar tendrar og
er sannleiksvilji. Háskóli sem ræður sér vísindamann
til starfa, og á því trygga hollustu hans við markmið
kennslu og rannsókna, svíkur hann með því að virða
ekki sjálfur hið akademíska markmið, heldur – líkt og
við hefur viljað brenna – rekur manninn til að hlaupa
launakapphlaup eftir fæðslufé sínu, og hvar verður þá
hinn rói hugur? Enda þótt Háskóli Íslands hafi lengi
haft ástæðu til vondrar samvizku af slíkum hlutum, og
enda þótt ekki virðist nú horfa sérlega vel í þeim kjara-
ójöfnuði sem sumum ráðamönnum virðist þykja nauð-
synlegur, þá er nú samt allra mest í húfi við þá spurn-
ingu, hvort nú stefni – með stuðningi í andvaraleysi
margra – að því að draga enn niður í daufri tíru þess
akademíska anda sem hjarir í skotum. – Með þökk fyr-
ir birtinguna.
FÉLAGSHLUTVERK
HUGVÍSINDA
E F T I R F I N N C O L L I N
Höfundur er prófessor í heimspeki við
Kaupmannahafnarháskóla.
Þýðandi er dósent í íslensku við Háskóla Íslands.