Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2002, Page 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. FEBRÚAR 2002
O
KKAR starf er fyrst og
fremst upplýsingar og
ráðgjöf,“ segir Ágústa
Þorbergsdóttir, sem sér
um nýyrðadagbók Ís-
lenskrar málstöðvar.
„Finnist ekkert orð yf-
ir hugtakið leiðbeinum
við fólki við myndun nýyrðis og hjálpum svo til,
ef það lendir á villigötum við orðmyndunina.“
„Við viljum aðstoða fólk, en ekki vera einhver
stofnun, sem skipar fólki fyrir verkum,“ segir
Ari Páll Kristinsson, forstöðumaður Íslenskrar
málstöðvar.
„Það dásamlega við íslenzkt mál og nýyrðin
er að gerjunin er fyrst og fremst í grasrótinni.“
Orð eru alltaf að líta dagsins ljós, en enginn
veit örlög þeirra fyrirfram. Nítján tillögur voru
skráðar um orð fyrir farsíma. Fyrst sló gemsi í
gegn, en svo kom farsími til sögunnar og það orð
hefur nú vinninginn.
„Þörfin fyrir nýyrði og íðorðasöfn er alþjóð-
leg,“ segir Ari Páll. „en það er mjög misjafnt
hvað menn leggja mikið upp úr innlendum heit-
um á hugtökunum. Við notum til þeirrar smíði
meira af innlendum efniviði en tíðkast víðast
hvar annars staðar.
Víða erlendis berjast menn við að festa í sessi
tiltekna stafsetningu á tökuorðum, en nýyrða-
stefna okkar er allt önnur. Við erum á því að það
eigi að vera íslenzk heiti á hugtökunum; íslenzk
orð, sem gera hugtökin gagnsæ.“
Nýyrðin vefjast ekkert fyrir okkur í notkun,
hvorki í málfræði né stafsetningu. Öðru máli
gegnir með þau tökuorð, sem hafa ratað inn í ís-
lenzkuna. Ágústa nefnir jógúrt sem dæmi, en
hjá mörgum eru áhöld um það, hvort segja á
jógúrtið eða jógúrtin. Annað orð er bridds, sem
menn skrifa á fleiri en einn veg.
„Fólk leitar líka mikið til okkar varðandi orð
og almenna orðnotkun, því menn eru mjög vak-
andi fyrir þessu og vilja tala og skrifa rétt mál,“
segir Ágústa. „Forráðamenn fyrirtækja eru líka
með á nótunum og þeir leita mikið til okkar, sér-
staklega innflytjendur, sem eru að koma með
nýja vöru á markaðinn.“
Hún segir fólk einnig hringja til að segja álit
sitt á einstökum orðum og nefnir lesblindu sem
dæmi um orð, sem sumum finnist óviðeigandi
og/eða leiðinlegt. Orðið lesröskun hefur verið
nefnt í þess stað.
Þau Ágústa og Ari Páll segja ásóknina í Ís-
lenska málstöð fara sízt minnkandi. Fyrirspurn-
ir í fyrra urðu liðlega 2.000 talsins og hefur þeim
verið að fjölga ár frá ári. (Vefsíða Íslenskrar
málstöðvar: http://www.ismal.hi.is).
Eftirfarandi dæmi tína þau ásamt Kára
Kaaber til fyrir mig á blað og segja þau gefa
sannferðuga mynd af hversdagslegum viðfangs-
efnum í ráðgjöf og nýyrðaskráningu hjá Ís-
lenskri málstöð:
1) Dæmi um nýyrði, sem við höfum aðstoðað
fólk við að búa til eða skráð eftir fólki:
Læknir bar undir okkur þetta nýyrði sem við
svo skráðum:
hörmungarhyggja f. „catastrophising“.
Skýring: Meira er gert úr verkjum en efni
standa til.
ið er heitið Moldóva notað sem aðalorð, Mold-
avía sem valfrjáls mynd við hlið aðalmyndar.
Um landa- og höfuðborgaheiti sem Íslensk mál-
nefnd hefur samþykkt (skrárnar eru m.a. gerð-
ar í samvinnu við starfsmenn í utanríkisráðu-
neyti) sjá vefsíðu Íslenskrar málstöðvar:
(http://www.ismal.hi.is/landahei.html).“
„Fólk finnur sjálft þörfina fyrir að tala not-
hæft mál undir öllum kringumstæðum og þess
vegna er móðurmálsáhugi Íslendinga bæði
menningarlegur og hagnýtur,“ segir Ari Páll.
„Við höfum nú öðlazt svo mikið sjálfstraust sem
málsamfélag, að við njótum okkar betur sem
einstaklingar ef við fáum að tjá okkur á móð-
urmálinu.“
Mikil hugsun og mörg handtök
Íslenzk málstöð þjónar almenningi einnig
með orðabanka á Netinu.
Hvað má nota í stað enska orðsins „lookism“?
Svar: Til dæmis útlitsfordómar.
2) Dæmi um annars konar fyrirspurnir og svör:
Hvernig beygist kvenmannsnafnið Sólný?
Svar: Sólný, Sólnýju, Sólnýju, Sólnýjar.
Hvernig á að stafsetja setninguna Bíllinn hef-
ur fest/festst/fests(?) í snjó?
Svar: Bíllinn hefur fest í snjó.
Á að rita þýðingafræðingur eða þýðingar-
fræðingur?
Svar: Talið réttara að rita þýðingafræðingur.
Er hægt að nota orðið gæði í eintölu, „gæð-
ið“?
Svar: Það stenst ekki samkvæmt íslenskri
málvenju. Einungis fleirtala, þau gæðin.
Hvort er notað í íslensku landsnafnið Mol-
dóva eða Moldavía? (Þessi fyrirspurn kom frá
sænskri málnefnd.)
Svar: Bæði nöfnin hafa verið notuð en nú orð-
Íslendingur við nám erlendis skrifaði vegna
tveggja nýrra tegunda farsíma sem þar eru nýj-
ar og væntanlega fara á markað hér. Nýyrði
sem voru skráð: myndsími (VideoPhone) og
gagnasími (PCCard Phone).
Spurt var um betra íslenskt orð en „við-
bragðsaðilar“ um þá sem bregðast við vá. Í þeim
hópi eru m.a. lögregluþjónar, slökkviliðsmenn,
björgunarsveitarmenn, jafnvel læknar og
hjúkrunarfræðingar. Við lögðum til að nota
mætti sem nýtt orð váliðar. Útkallsliðið má
kannski kalla válið. Menn í slíku váliði væru sem
sé váliðar. Til samanburðar er til í málinu vá-
svæði, váljós, vátrygging, válíkindi, váboði, vá-
hljóð o.m.fl. Alls staðar er hér átt við eitthvað í
sambandi við hættu eða verið er að þýða „al-
arm“.
Er til íslenskt orð um „lipliner“?
Svar: Varablýantur.
GERJUNIN ER
Í GRASRÓTINNI
Íslensk málstöð veitir
ráðgjöf og þjónustu
um málfarsleg efni og í
orðabanka stöðvarinnar
hafa menn aðgang að
38 íðorðasöfnum.
FREYSTEINN JÓHANNS-
SON hitti starfsmenn
málstöðvarinnar að máli,
sat fund í orðanefnd
byggingaverkfræðinga
og ræddi við höfunda
nýjasta orðasafnsins.
Morgunblaðið/Ásdís
Dóra Hafsteinsdóttir, Ari Páll Kristinsson og Ágústa Þorbergsdóttir.
ÞEGAR við byrjuðum í stjórnmálafræðinni,þá rákum við okkur eins og gengur oft áorð og orðasambönd, sem erfitt var aðskilja á íslenzku. Mikið var talað um að
okkur vantaði orðasafn og þær umræður urðu til
þess að við fórum að hugsa málið.
Við sáum hjá félaga okkar í sálfræðinni vísi að
orðasafni, sem þeir kalla Orðgnótt og veturinn ’95
og ’96 fengum við hugmyndina að því að vinna
sjálfir orðasafn fyrir stjórnmálafræði. Við vildum
smíða orðasafn, sem gæti hjálpað nemendum í
stjórnmálafræði um aukinn skilning á þeim texta,
sem þeir eru að lesa, og losað okkur við ensku-
skotið fræðimál í ræðu og riti innan fræðigrein-
arinnar, stjórnsýslunnar og almennt í íslenzku
samfélagi.“
samband við ráðuneyti og sendiráð og fasta-
nefndir Íslands erlendis. Sérstaklega var orða-
safn þýðingarmiðstöðvar utanríkisráðuneytisins
okkur drjúg efnislind.
Það sýndi sig svo fljótt, þegar við vorum komn-
ir af stað, að margir höfðu áhuga á þessu verki og
lögðu okkur gott lið.“
„Einn meginvandinn við svona íðorðasafn er
hversu erfitt það er að takmarka sig.
Stjórnmálafræðin skarast við svo margt annað;
heimspeki, hagfræði, félagsfræði og mannfræði,
svo dæmi séu tekin. Við höfum hins vegar farið þá
leið að taka svolítið rúmt svo orðasafnið geti
gagnast sem flestum.“
„Við erum engir nýyrðasmiðir sjálfir.
Þegar til þess kom, að orð vantaði, þá töluðum
„Vorið 2000 fengum við styrki úr nýsköpunar-
sjóði námsmanna, tvo mánuði hvor, og gátum ha-
fizt handa og svo fengum við orðasafnið metið
sem BA-verkefni og gátum þannig unnið að því
tvo, þrjá mánuði aukalega. Við höfðum samband
við Gunnar Helga Kristinsson prófessor, sem
gerðist umsjónarmaður verksins og lagði okkur
línurnar, og einnig fengum við góðar leiðbeining-
ar og aðgang að frábæru forriti hjá Íslenskri mál-
stöð. Það létti okkur alla vinnu og verkstýring
Dóru Hafsteinsdóttur auðveldaði okkur ýmislegt.
Við byrjuðum á því að orðtaka kennslubækur í
stjórnmálafræði og kanna þau orðasöfn, sem fyr-
ir voru, einnig að safna saman því, sem til var í
orðalistum hjá fræðimönnum, kennurum, stofn-
unum, fjölmiðlum og fyrirtækjum og höfðum
VILDU LOSNA
VIÐ ENSKUSKOTIÐ
FRÆÐIMÁL
Torfi Finnsson og Sigfús Þór Sigmundsson tóku sa
Tveir stjórnmálafræðingar, Sigfús Þór Sigmundsson
og Torfi Finnsson, hafa tekið saman enskt-íslenzkt
orðasafn fyrir stjórnmálafræði, sem birtast mun í
orðabanka Íslenskrar málstöðvar á næstunni.
ORÐANEFND verkfræðingafélags-ins; nú Orðanefnd rafmagnsverk-fræðinga, er elzt orðanefnda. Les-bók Morgunblaðsins birti 3.
október 1926 orðasafn, sem Orðanefnd Verk-
fræðingafjelagsins tók saman með ráðum og
atbeina verslunarmanna í Reykjavík.
Í formála að orðasafninu sagði m.a.:
„Um orðin sjálf er ekki ástæða til að fjöl-
yrða. Þeim verður ekki lífs auðið, nema al-
menningur vilji taka þau að sjer. En vonandi
er, að vandlæting manna beinist ekki einungis
að tilraunum til að íslenska erlend orð, heldur
líka að hinum erlendu og hálferlendu orð-
skrípum, sem láta eftir sig svarta bletti á
tungunni.“
ORÐ ÚR
VIÐSKIFTAMÁLI