Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2002, Side 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. FEBRÚAR 2002 9
V
ERKFRÆÐINGAR stofnuðu
orðanefnd 1919. Kveikjan að
henni var erindi, sem Björn
Bjarnason málfræðingur,
kenndur við Viðvík, flutti á
fundi hjá verkfræðingum.
Fyrstu orðanefndina skip-
uðu Sigurður Nordal, Guð-
mundur Finnbogason og Geir Zoëga, sem var
formaður. Nefndin hélt sig ekki aðeins við
verkfræðileg efni, heldur starfaði og á öðrum
sviðum, eins og sjá má af orðalista úr við-
skiptamálinu, sem birtist í Lesbók Morgun-
blaðsins 1926.
Þegar Rafmagnsveita Reykjavíkur kom til
1921 vantaði mörg orð til þess að smíða mætti
reglugerð um fyrirtækið. Steingrúmur Jóns-
son rafmagnsstjóri virkjaði orðanefndina til
þessa starfs og hafa rafmagnsverkfræðingar
haldið merki hennar uppi óslitið síðan.
Orðanefnd byggingaverkfræðinga var svo
stofnuð 1980 og voru tilnefndir í hana þrír
menn; Einar B. Pálsson, Jónas Frímannsson
og Pétur Ingólfsson. Einar situr enn í nefnd-
inni og hefur verið formaður hennar alla tíð.
Þegar verkefni úr aflfræði og jarðeðlisfræði
bættust við 1988, var bætt við nefndarmönn-
um úr kennaraliði Háskóla Íslands og vinnur
nefndin nú í tveimur hópum, sem skipaðir eru
tíu mönnum.
Halldór Halldórsson málfræðingur starfaði
á vegum Íslenskrar málnefndar með orða-
nefndinni sem ráðunautur um málfar. Hann
andaðist 5. apríl 2000.
Á fundinum 15. janúar var tvennt á dag-
skrá; Einar B. Pálsson kynnti nýtt orð: ljós-
fjörgun, sem á að leysa ljóstillífun af hólmi, ef
af verður.
Og Ólafur Jensson lagði fram endurskoðaða
kafla orðasafnins, þar sem búið var að setja
inn breytingar fyrri nefndarfunda.
Einar B. Pálsson segir, að þegar ljóstillífun
hafi lent á borði orðanefndarinnar hafi Hall-
dór Halldórsson steinþagað. „En svo fór hroll-
ur um hann og hann sagði: Þetta orð gengur
ekki í íslenzku.“
Nefndin fór í öllu að ráðum Halldórs varð-
andi rithátt, orðafar og málnotkun og þótt
hans njóti ekki lengur við segir Einar að
nefndinni beri skylda til að starfa áfram í hans
anda og freista þess að finna nýtt orð í stað
ljóstillífunar.
Nefndarmenn taka Einar á orðinu og velta
fyrir sér tillögu hans; ljósfjörgun.
„Þetta orð; ljóstillífun, er nú búið að vera
lengi, svo það getur ekki verið alómögulegt,
þótt klaufalegt sé.“
„En það gengur bara ekki. Það gengur gegn
íslenzklum orðmyndunarreglum.“
„Ég hef ekki heyrt neinn líffræðing mæla
orðinu bót. Þeir yppta bara öxlum og segja að
orðið sé þarna.“
„Hvað með lífgun í stað fjörgun?“
þar sem dæmum um umhverfisgæði hefur ver-
ið bætt við:
Umhverfisgæði eru eigindir umhverfis, sem
eftirsóknarverðar þykja á hverjum tíma.
Dæmi: ferskt loft, hreint vatn, þægilegt veð-
urfar, gafurt útsýni, áhugaverð náttúra, örugg
mannvist, landrými, náttúruauðlindir.
„Vantar ekki þarna fagrar konur? Erum við
ekki orðnir of gamlir, strákar?“
„Ekki bara konur. Við verðum að hafa karl-
ana með. Annað gengur ekki nú á dögum. Við
yrðum kærðir til Jafnréttisráðs eins og skot!“
„Það yrðu þá kaldir karlar og fagrar kon-
ur.“
Þessum umræðum lýkur með því að karl-
arnir tala sig til samkomulags um að fagrar
konur falli undir fagurt útsýni og sé þar með
tryggður staður í orðasafninu!
„Það verður að vera einhver húmor í
þessu!“
Nefndarmenn benda mér á lýsingarorðið
nertur, sem þýðir viðkvæmur, særanlegur, lítt
varinn; hliðstætt við vulnerable á ensku og
sårbar á dönsku og sænsku.
Í orðskýringu, sem Halldór Halldórsson
samdi, segir m.a.: „Elzta dæmið, sem ég þekki
um lýsingarorðið nertur, „viðkvæmur, sær-
anlegur“, er frá fyrri hluta 19. aldar úr máls-
hættinum á skallanum er skinnið nertast. Orð-
ið hlýtur að vera skylt týndri sögn, sem verið
hefur *nerta, „koma við, snerta“.“
„Nertur samsvarar þannig merkingarlega
ensku „vulnerable“. Af orðinu má mynda nafn-
orðið nerti (kvk.), sbr. reiði af reiður, hreysti
af hraustur o.s.frv. Merking þess yrði þá
„vulnerability“. Af þessum orðum má mynda
samsettu orðin skjálftanertur og skjálfta-
nerti.“
Nefndarmenn leggja áherzlu á leiðandi starf
Einars B. Pálssonar, sem sé „bæði langt og
farsælt og enn sé hann í fullu fjöri standandi á
níræðu“. En skýringin finnst. Vissulega er
Einar fæddur árið 1912, en afmælisdagurinn
er 29. febrúar og þar sem stærðfræðin bannar
að nota tvo daga fyrir sömu dagsetningu, þá
ber afmæli Einars bara upp á fjórða hvert ár!
Einar B. Pálsson brosir góðlátlega að þess-
um hugleiðingum.
Veit hann, hvað hann hefur búið til mörg
nýyrði um ævina?
„Nei. En þau eru nokkur.
Fyrsta orðanefndin, sem ég sat í, var með
Steinþóri Sigurðssyni. Það vantaði keppnis-
reglur fyrir skíðakeppni og til þess að smíða
þær vantaði orð. Þá bjó ég meðal annars til
orðið brun.
Kennslan kallaði líka sterkt á ný orð.
Kennslubækurnar voru yfirleitt á erlendum
tungumálum og ég hafði það fyrir reglu að
láta nemendur fá lista með íslenzkum orðum
yfir þau hugtök, sem komu fyrir í kennslunni.
Þannig hef ég nú smíðað orð bæði í leik og
starfi.“
„Það gengur ekki. Lífgun er orðið fast í
málinu yfir að lífga einhvern við úr dái.
Hugtakið, sem við erum að glíma við, á við
efnahvörf, sem verða í náttúrunni, þegar efni,
sem er ekki lífkynja, breytast í lífefni fyrir til-
styrk geislunarorku sólarljóssins.
Fjör merkir líf. Við segjum að eiga fótum
fjör að launa.
Ljósfjörgað efni er efni, sem býr yfir auk-
inni orku, sem það hefur fengið úr ljósi.“
Þannig kasta nefndarmenn orðinu á milli sín
nokkra stund. „Ljósfjörgun. Ljósfjörgun.
Maður verður að heyra nýtt orð minnst tutt-
ugu sinnum til að geta sagt af eða á.“
„Eigum við að hrökkva eða stökkva?“
„Við verðum að hafa þann kjark, sem engir
hafa haft til þessa, eða nennu.
Það var starfsregla nefndarinnar og Hall-
dórs Halldórssonar að það væri aldrei of seint
að koma með orð, sem væri betra en það sem
áður hefur verið.“
Umræðunum lýkur með því, að nefndar-
menn lýsa sig allir sátta við nýyrðið og Einari
er falið að betrumbæta orðskýringuna. Þeir
ganga aldrei til atkvæðagreiðslu um eitt eða
neitt, heldur tala sig fram til samkomulags,
sem allir fella sig við. Þó dylst engum, að Ein-
ar B. Pálsson er sá sem ferðinni ræður.
„Nýyrðasmíð er nákvæmnisvinna,“ segir
hann. „Það er algjört undirstöðuatriði að skil-
greina hlutinn fyrst og finna honum svo nafn.
Málfræðingar eru alltaf að kynda undir
samheitin. Í stærðfræði er algjört bann við því
að nota tvö orð yfir sama hugtakið. Og við er-
um kaþólskari en páfinn með það.“
Þegar ljósfjörgun er þannig komin inn í
orðasafnið, leggur Ólafur fram blaðsíður, þar
sem hann hefur fært síðustu breytingar inn á.
Þar á meðal er hluti kaflans um umhverfi,
Morgunblaðið/Sverrir
Vinnuhópur A í Orðanefnd byggingaverkfræðinga á sínum 687. fundi. Einar B. Pálsson formaður fyrir borðsendanum, en aðrir nefndarmenn á myndinni
eru; Bragi Þorsteinsson, Eymundur Runólfsson, Guttormur Þormar, Ólafur Jensson, Páll Flygenring og Sigmundur Freysteinsson.
Á SKALLANUM ER
SKINNIÐ NERTAST
Orðanefnd bygginga-
verkfræðinga er að
leggja síðustu hönd á
fimmtyngt orðasafn um
fráveitur, sem hefur í
langri vinnslu þróazt í
yfirlit um umhverfistækni
á sviði byggingaverk-
fræði. Nefndin hélt sinn
687. fund 15. janúar sl.
„Það sem mér finnst skemmtilegast við þetta
er einstaklingsframtakið, því það er fólkið í
landinu, sem leggur til efniviðinn í þennan
banka,“ segir Dóra Hafsteinsdóttir „banka-
stjóri“. Hún hefur umsjón með orðabankanum
og sinnir samstarfi við hinar ýmsu orðanefndir.
„Það eru um fimmtíu orðanefndir á skrá, en
ætli það séu ekki 29 þeirra sem eru virkar að
einhverju leyti.
Svo eru nokkuð margir einstaklingar, sem
sinna þessu, og þeim fer fjölgandi.“
Sumar orðanefndir halda sína fundi úti í bæ,
en Íslensk málstöð býður upp á vinnuaðstöðu
með nettengdum tölvuaðgangi fyrir þá, sem það
vilja. Menn fá sérstakt vinnusvæði í orðabank-
anum, þar sem þeir geta byggt upp sín íðorða-
söfn.
„Yngra fólkið nýtir sér meira aðstöðuna hjá
okkur,“ segir Dóra. „Eldri orðanefndir hafa
tamið sér önnur vinnubrögð og vilja halda í þau.
En þar á bæ eru menn jafnfúsir og aðrir til að
setja afrakstur vinnu sinnar í orðabankann,
þegar hann liggur fyrir.“
Í orðabankanum eru nú 38 orðasöfn komin í
birtingu, en fjórtán til viðbótar eru á vinnusvæði
bankans, þaðan sem þau koma í birtingarhlut-
ann með tíð og tíma. Svo er orðabankinn í stöð-
ugri endurnýjun, því menn geta alltaf verið að
breyta og bæta. Nú eru um 130.000 hugtök í
orðasöfnum bankans. Þau eru upp til hópa fjöl-
tyngd og segir Dóra algengast að tungumálin
séu tvö til fjögur, en matarorðasafnið fer fremst
í flokki; þar er hver færsla á níu til ellefu tungu-
málum.
Mestar breytingar eru á íðorðasöfnum á sviði
upplýsingatækni og tölvumáli, en nýjasta orða-
safn bankans er orðasafn í stjórnmálafræði.
Það segir Dóra vera lýsandi fyrir einstak-
lingsframtakið í orðabankanum. Höfundar orða-
safnsins eru tveir ungir menn, sem í námi í
stjórnmálafræði fundu til skortsins á orðasafni
fyrir fræðigreinina. Þeir tóku sig þá til og hafa
nú unnið orðasafn upp á tæplega 4.000 færslur.
En hvers saknar Dóra mest úr orðabankan-
um?
„Þá dettur mér fyrst í hug lögfræðin,“ svarar
hún.„Ég sakna orðasafns í þeirri grein virki-
lega.
Þeir, sem að orðasöfnunum starfa vinna stór-
merkilegt starf,“ segir Dóra. „Það er hreint ekki
eins einfalt og það virðist vera, þegar safnið er
komið á prent.
Þvert á móti liggur mikil hugsun og mörg
handtök þar að baki.“
(Vefsíða orðabankans: http://www.is-
mal.hi.is/ob).
Kassavanur
kvótagreifi
Málstöðvarmenn sitja bara ekki og bíða þess
að orðunum rigni inn. Þegar ég fer er Ágústa að
fletta Morgunblaðinu.
„Það eru oft ný orð í aðsendum greinum og
auglýsingum, sem enginn lætur okkur vita af.
Ég get nefnt foreldrarölt sem dæmi. Og
kassavanur um ketti.
Svo eru orð eins og gjafakvóti og kvótagreifi,
sem ég fann í skrifum í Morgunblaðinu.“
við við prófessora í fræðunum og báðum þá um
tillögur og svo fengum við ómetanlega aðstoð frá
starfsfólki Íslenskrar málstöðvar.
Nú erum við komnir með grunninn, röskar
4.000 færslur, og meiningin er að koma honum í
birtingu í orðabanka Íslenskrar málstöðvar í
apríl.“
„En við munum ekkert sleppa hendinni af
þessu orðasafni þá. Það er alltaf hægt að vinna
áfram, breyta og bæta. Þetta gæti þess vegna
verið ævistarf! En við hugsum dæmið þannig, að
eftir um það bil tvo mánuði komi orðasafnið út
með allra ódýrasta hætti, eins konar tilraunaút-
gáfu. Síðar meir hugum við að því, hvort ekki sé
tímabært að gefa orðasafnið út með veglegri
hætti.“
Morgunblaðið/Ásdís
aman enskt-íslenzkt orðasafn í stjórnmálafræði.