Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. FEBRÚAR 2002
Þ
ESSI saga, eins og svo margar
aðrar sögur í heimspeki, hefst
með Hegel. Þegar hann var að
byrja í greininni var það, sem nú
heitir Þýskaland og nágrenni,
skipt upp í fjölda smáríkja, sem
hvert um sig hafði sínar eigin,
staðbundnu reglur, hefðir og
siði. G.W.F. Hegel (1770–1831) hafði ungur
hrifist mjög af hugsjónum frönsku byltingar-
innar og Upplýsingarinnar. En hann bar líka
virðingu fyrir hefðum og siðum þýsku
ríkjanna, sem voru jú að miklu leyti uppspretta
hans eigin hugmynda. Vandinn var sá, að hug-
sjón Upplýsingarinnar um algildi hreinnar
skynsemi fór ekki saman við það hversu marg-
breytilegar og mismunandi hefðir voru
ríkjandi í þýsku smáríkjunum. Markmið heim-
spekinnar, að mati Hegels, var fyrst og fremst
að samþætta þessi ólíku sjónarmið. Ekki bara
hinar ólíku hefðir þýsku ríkjanna, heldur líka
algildishugsjón Upplýsingarinnar annarsveg-
ar, og hin mörgu og mismunandi gildi smáríkj-
anna hinsvegar.
En það sem gerði Hegel ólíkan öðrum
heimspekingum var að hann tók ekki af-
stöðu með öðrum aðilanum gegn hin-
um. Hann var ekki fylgismaður Upp-
lýsingarinnar og andstæðingur
gömlu hefðanna, og ekki heldur
andstæðingur Upplýsingarinnar
og hliðhollur hefðunum. (Það er
reyndar nokkuð algengur mis-
skilningur að Hegel hafi verið
fremstur í flokki í uppreisn
þýsku rómantíkurinnar gegn
Upplýsingunni.) Vandinn
sem Hegel fannst hann
standa frammi fyrir var sá,
að bæði Upplýsingin og
staðbundnu hefðirnar
væru mikilvægar og þess
vegna yrði að sigrast á
misklíðinni á milli þeirra
án þess að annað hvort
yrði beinlínis ofan á.
Þetta var meginverkefni
heimspekinnar, að mati
Hegels. Í fyrsta heim-
spekiritinu sem hann
birti opinberlega (Munur-
inn á heimspeki Fichtes
og Schellings) var hann
með þetta á hreinu: „Þörf-
in fyrir heimspeki er
sprottin af ágreiningi.“
Hann átti ekki við að ágrein-
ingur sé grundvallaratriði í
allri heimspeki, heldur þvert á
móti, tilgangurinn með heim-
speki er að finna leið út úr
ágreiningi. Það er ekki gert með
því að sýna með rökum, og vísan
til algildra viðmiðana sem eru óháð
staðbundum hefðum og siðum, að
annar deiluaðila hafi rétt fyrir sér og
hinn rangt, heldur er markmiðið að sam-
þætta báðar hliðar. Kanadíski heimspek-
ingurinn Howard Adelman hefur orðað
þetta hnyttilega: „Heimspeki er ekki kapp-
leikur þar sem markmiðið er að bera sigurorð
af andstæðingum sínum.“ (Adelman, bls 166.)
En þessi hugmynd Hegels um markmið og
tilgang heimspekinnar hefur fráleitt átt auð-
velt uppdráttar í gegnum tíðina, og heimspeki
hans hefur ekki síður reynst mikilvæg og frjó-
söm vegna allrar þeirra andspyrnu sem hún
hefur vakið. Einhverjir hörðustu andstæðing-
ar hegelskrar heimspeki voru engilsaxnesku
rökgreiningarheimspekingarnir svonefndu,
sem tóku upp gunnfána Upplýsingarinnar og
leituðust við að beita hreinni, röklegri skyn-
semi til að finna algild sannindi sem ekki yrði
efast um. Því mætti maður kannski voga sér að
segja – og vona að maður sé ekki að einfalda
hlutina allt of mikið – að heimspeki sé fyrst og
fremst leit að algildum sem hægt er að byggja
þekkingu á. En hvað eru algildi?
Í leit að fullvissu
Bretinn Bertrand Russell (1872–1970) hefur
eins og fengið það hlutverk að vera nokkurs-
konar æðstiprestur rökgreiningarheimspek-
innar, og markmið hans með ástundun heim-
speki var að komast að því hvað hann gæti
verið algerlega viss um. Þetta er einskonar
grunnstef í þessari tegund heimspeki eins og
hún er enn iðkuð í heimspekiskorum margra
háskóla á Vesturlöndum. Í sumum þessara
skóla er lítil bók eftir Russell, Vandamál heim-
spekinnar (á ensku The Problems of Philos-
ophy), sem kom fyrst út 1912, notuð sem
kennslubók í inngangsnámskeiðum. Fyrsta
setningin í bókinni setur kúrsinn: „Er til nokk-
ur þekking í heiminum svo örugg að enginn
skynsamur maður geti dregið hana
í efa?“ (Russell, bls. 1.)
Russell leit svo á,
að heimspeki
væri í fyrst
og
fremst
rökfræði, og
algerlega óhlut-
bundin. Einungis í
hinu óhlutbundna var hægt
að öðlast algera vissu. Þess vegna, sagði
Russell, mega heimspekilegar fullyrðingar
aldrei vera um raunverulega hluti, hvorki hér á
jörð né nokkurs staðar í hinum efnislega heimi.
Heimspekilegar fullyrðingar verði að vera svo
almennar að þær gildi hvar sem er og hvenær
sem er. Frægt dæmi um slíka heimspekilega
fullyrðingu er þessi: „Allir piparsveinar eru
ókvæntir.“ Þessi setning er sönn, hvernig sem
allt veltur og fer, og hvort sem maður er stadd-
ur á jörðinni eða í fjarlægasta handanheimi;
hún var sönn árið 874 og verður sönn árið 2874.
Það breytir engu þótt mannkynið þurrkist út –
það er satt, að allir piparsveinar eru ókvæntir.
Það sem meira er, það þarf ekki að athuga mál-
ið til að komast að því hvort setningin er sönn;
það þarf ekki að ganga á röðina og spyrja alla
piparsveina í heiminum hvort þeir séu ókvænt-
ir. Maður veit fyrirfram að þeir eru það.
Rökgreiningarheimspekingarnir – með
Russell fremstan í flokki – rekja ættir sínar til
Platóns, og kenningar hans um frummyndir,
sem hann sagði vera það raunverulegasta af
öllu raunverulegu, og forsendu þess að hlut-
irnir séu það sem þeir eru. Til dæmis sé réttlát
aðgerð réttlát vegna þess að hún er beintengd
við réttlætið sjálft, það er að segja,
við frummynd réttlætis-
ins. Þessar frum-
myndir eru það
eina sem er
algilt,
og
óháð
tilteknum
aðstæðum,
tíma og stað. En
það er ekki hægt að öðl-
ast þekkingu á þessu eigin-
lega réttlæti – frummynd réttlætisins –
nema með því að beita rökrænni hugsun. Sönn
þekking á réttlætinu er því einungis möguleg
með heimspeki, samkvæmt þessum skilningi,
og heimspekileg greining réttlætisins er alveg
óháð því hvernig mennirnir í raun og veru
skipa málum sínum.
Samkvæmt þessari heimspekihefð svipar
heimspeki mjög til vísinda, að því leyti að hún
veitir áreiðanlega þekkingu, og fæst við til-
tekin vandamál sem ætlunin er að leysa úr.
Þetta þýðir að heimspekin varðar heiminn í
þeirri merkingu að hún vísar veginn, og segir
hvað skuli gera. Sumir rökgreiningarheim-
spekingar líta á starf sitt sem einskonar vinnu-
mennsku fyrir raunvísindin, og að þeir séu að
leitast við að greina og skerpa hugtök og for-
sendur sem vísindin síðan geti nýtt. Þetta er
reyndar svolítið óljóst, og Russell viðurkenndi
að litlar sem engar líkur væru á að heimspekin
myndi nokkurn tíma finna hin endanlegu svör
sem hún leitaði að, eins og til dæmis hvað rétt-
læti er. Engu að síður virtist hann þess fullviss
að þetta væri eina mögulega leiðin til að kom-
ast að nokkurri endanlegri niðurstöðu, og því
væri rétt að halda sig við þessa leið. Beint
gagn, ef nokkurt, af heimspeki, væri fólgið í
íhugun stórra spurninga á borð við það hvað
réttlæti sé í sjálfu sér, því þannig gæti maður
sloppið úr festum staðbundins vana og for-
dóma sem manni hefðu verið innrættir, og í
stað þess að skilningur manns og þekking mið-
aðist öll við manns eigin stund og stað gæti
heimspekin veitt manni möguleika á hinu víð-
tækasta sjónarhorni.
Heimspeki sem von
Einn þekktasti andstæðingur hugmyndar-
innar um heimspekileg algildi nú á dögum er
án efa bandaríski heimspekingurinn Richard
Rorty. Hann telur rökgreiningarvæðingu
heimspekinnar hafa verið bólu sem sé að
hjaðna. Í stað þess að beita strangrök-
fræðilegri aðferð til að finna algild
sannindi sem maður getur verið full-
viss um segir Rorty að heimspek-
ingar fáist í rauninni við að finna
sífellt betri og nákvæmari lýsing-
ar á veruleikanum, og við þá
iðju komi ímyndunaraflið einna
best að notum, ekki ströng
rökvísi. Heimspeki í þessum
skilningi á lítið skylt við vís-
indi og er mun nær því að
vera einskonar bókmennt-
ir, enda segir Rorty að það
séu í rauninni skáldin, ekki
vísindamennirnir, sem
setji okkur kúrsinn. Vís-
indin geri ekki annað en
að fylgja vörðunum sem
skáldin reisi.
Sennilega hafa fáar
bækur valdið jafn miklu
og langvinnu uppþoti í
heimspeki Vesturlanda og
bók Rortys, Heimspekin
og spegill náttúrunnar (á
ensku Philosophy and the
Mirror of Nature), sem
kom fyrst út 1979. Menn
eru enn að skrifa lærðar rit-
gerðir til að sýna fram á
hversu forkastanlega rangt
Rorty hafi fyrir sér í henni.
Einkum sýnist mönnum Rorty
bjóða heim fullkominni afstæð-
ishyggju. Hann hafnaði þeirri
hugmynd að starf heimspeking-
anna sé fólgið í því, að finna og skil-
greina hinar endanlegu undirstöður
allrar þekkingar, og þannig sýna fram
á hver hljóti að vera grundvöllur allrar
fullkomlega traustrar þekkingar. Það sé
ekki hið raunverulega starf heimspekingsins
að draga fram með aðferðum rökgreiningar-
innar hina eiginlegu og hlutlausu umgjörð allr-
ar þekkingar sem talist geti áreiðanleg; um-
gjörð sem allir verði að semja sig að og byggja
reglur sínar á og sé því hinn sameiginlegi
grundvöllur allrar þekkingarleitar, til dæmis
alls vísindastarfs. Heimspekingurinn er ekki,
að mati Rortys, í því hlutverki að skera úr í
deilum manna sem hafa mismunandi afstöðu,
og sýna fram á hver hin eiginlega og rökfræði-
lega óhjákvæmilega afstaða allra manna hljóti
að vera, ef þeir bara láti blákalda, rökræna
skynsemi ráða.
Í stað þess að segja okkur hver hin eina
rétta aðferð sé við að komast að því hvernig
heimurinn í raun og veru er segir Rorty að
heimspekingarnir fáist við að draga upp sem
fjölbreyttastar myndir af því hvernig hægt er
að skilja heiminn. Það má vel vera að heim-
urinn sé í raun og veru einhvernveginn, en
þekking okkar á honum er óhjákvæmilega
mótuð af því hvernig við – hin þekkjandi vit-
und, svo notað sé afskaplega heimspekilegt
orðalag – erum og þess vegna óhjákvæmilegt
að við fáum mismunandi skilning á heiminum.
Nú og svo er margt í heiminum og lífi okkar
VARÐAR HEIMSPEKIN
HEIMINN?
E F T I R K R I S T J Á N G . A R N G R Í M S S O N