Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.2002, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. MARS 2002
M
ARSHALL McLuhan
er maðurinn sem hélt
því fram að stafrófið
værið merkilegasta
uppfinning mannsins
og prentið hefði hrund-
ið af stað þeim ósköp-
um sem áttu eftir að
dynja yfir mannkyn í formi vísinda, tækni, fjöl-
miðla, einstaklingshyggju, þjóðernishyggju,
ríkisbákns og kapítalisma og kommúnisma
o.s.frv. o.s.frv. Hann hélt því fram að prentið
hefði gengið af ættbálkasamfélaginu dauðu í
hinum vestræna heimi en rafvæðingin hefði
endurvakið það í heimsþorpi samskiptabylting-
arinnar. Hann hélt því fram að merkilegustu
skilaboð fjölmiðlanna væru þeir sjálfir, inntak
þeirra og efni skipti sáralitlu máli fyrir sögulega
framvindu en áhrif hinnar nýju tækni á skynjun
mannsins og umhverfi skipti sköpum.
Allir trúðu McLuhan þegar hann setti fram
hugmyndir sínar í byrjun sjöunda áratugarins.
Hann varð að eins konar átrúnaðargoði enda
þótti hann sjá betur inn í framtíð hinna raf-
væddu boðskipta en aðrir menn. Hann var kall-
aður spámaður rafvæðingarinnar. Fræðiheim-
urinn gapti upp í hann. Rithöfundar lögðu út af
kenningum hans. Listamenn lásu upp úr verk-
um hans á sýningum. Forsetar hlýddu á ráð-
leggingar hans um umgengni við fjölmiðla.
Bækur hans seldust í meira en milljón eintök-
um. McLuhan var einn áhrifamesti maður sam-
tímans.
En þessi upphefð stóð ekki lengi. Frægðarsól
McLuhans hneig jafnskjótt og hún hafði risið. Í
byrjun áttunda áratugarins gerðist eitthvað
sem enginn hefði getað séð fyrir og engin aug-
ljós skýring var á. Rödd McLuhans missti allan
styrk. Enginn hafði lengur áhuga á bókum
hans. Fræðimenn afskrifuðu hann sem fúskara.
Rithöfundar hættu að vitna í hann. Listamenn
hættu að lesa upp úr honum. Og forsetar hættu
að hlusta. Í sömu mund og nýtt og ótrúlegt skeið
rafvæddra boðskipta var að hefjast þagnaði
boðberi þessara nýju tíma. McLuhan hafði verið
bjartsýnn á þetta nýja skeið upplýsingamiðlun-
ar en kannski var það táknrænt um ótta manna
við nýja tækni að sendiboðinn var þagaður í hel.
McLuhan lést árið 1980 eftir að hafa fengið
heilablóðfall og misst málið í kjölfarið. Það var
grimm írónía að þannig skyldi fara fyrir mann-
inum sem hafði haldið því fram af fræðilegri
vissu að tungumálið væri sterkasti og mikilvæg-
asti miðill heimssögunnar.
En McLuhan hafði raunar ekki sagt sitt síð-
asta orð. Síðastliðinn áratug eða svo hafa fræði-
menn tekið að endurmeta kenningar hans um
áhrif fjölmiðla og nýrrar tækni í ljósi þeirra
miklu breytinga sem orðið hafa á boðskiptum
manna í milli. Bækur hans hafa verið endur-
prentaðar. Ævisaga hans hefur verið rituð. Og í
hverjum háskóla, sem telur sig fylgjast með í
fjölmiðla- og menningarfræðum, er að minnsta
kosti eitt námskeið kennt um kenningar hans.
Í tilefni þess að fjörutíu ár eru liðin frá því að
McLuhan sendi frá sér tímamótaverk sitt, The
Gutenberg Galaxy (1962), er forvitnilegt að
skoða stormakenndan feril hans, umdeildar
kenningarnar sem ætluðu allt um koll að keyra
og áhrif þeirra á fjölmiðla- og menningarrann-
sóknir samtímans.
Þversagnir
Marshall McLuhan var að mörgu leyti und-
arlegur maður eins og fram kemur í frábærri
ævisögu hans eftir Philip Marchand, Marshall
McLuhan. The Medium and the Messenger
(1989). Þrátt fyrir að setja fram róttækustu
hugmyndir síns tíma um fjölmiðla og áhrif
þeirra var hann íhaldssamari en páfinn um flest
annað. Hann hafði ungur snúist til kaþólsku og
var sanntrúaður. Hann fór til kirkju á hverjum
degi og vaknaði iðulega fyrir allar aldir til að
lesa úr heilagri ritningu fyrir börnin sín sex. Að
öðru leyti var hann lítið gefinn fyrir fjölskyldulíf
og reyndi að forðast samneyti við börnin sín.
Hann hélt eigi að síður fram ströngum siðferð-
isboðskap um gildi fjölskyldulífs og hreinlífis í
fyrstu skrifum sínum, til dæmis í fyrstu bókinni
sinni, The Mechanical Bride: The Folklore of
Industrial Man (1951). Hann taldi að launa- og
neysluþrælar nútímans væru að gera hefðbund-
ið fjölskyldulíf að munaði. Staða konunnar væri
inni á heimilinu en sökum þenslu í einkaneyslu
yrði hún að vera á vinnumarkaði. Taldi McLuh-
an að þetta væri hættuleg þróun þar sem konur,
sem væru löghlýðnar, ógagnrýnar og gefnar
fyrir reglufestu, ættu eftir að sölsa undir sig
áhrifastöður í opinberri stjórnsýslu, verslun og
iðnaði með vondum afleiðingum. Hann var and-
vígur fóstureyðingum og taldi að tíðir skilnaðir,
lauslæti og fjölgun lausaleiksbarna og gervi-
frjóvgana drægju úr helgi einkvænis. Hann
hafði andúð á hommum og lesbíum. Hann hafði
hins vegar samúð með kenningum fasista um
ástand í samfélagsmálum en studdi ekki aðferð-
ir þeirra frekar en kommúnista. Hann var bjart-
sýnn á að ný fjölmiðlatækni myndi færa menn-
ina nær hverjum öðrum og skapa samhug en
hafði á sama tíma ákaflega miklar efasemdir um
ágæti útvarps og sjónvarps sem hann taldi geta
haft óæskileg áhrif á ungt fólk. Sökum þessa
takmarkaði hann hlustun og áhorf barnanna
sinna við eina klukkustund á viku.
Þversagnirnar hrannast upp við nánari skoð-
un á sögu þessa manns en að hans mati skipta
smáatriðin ekki máli – heildarmyndin er aðal-
atriðið. Nálgun hans við viðfangsefni sín var að
margra áliti ekki mjög vísindaleg. Hugsun hans
og framsetning byggðist á mynd- og líkingamáli
enda var hann menntaður í bókmenntum en
ekki heimspeki eða verkfræði. Þeir sem tóku
bókstaflega yfirlýsingum hans um að maður
sem talaði í síma eða kæmi fram í útvarpi og
sjónvarpi hefði engan efnislegan líkama enda
ferðaðist hann með hraða ljóssins, ummyndaður
í upplýsingar eða tákn, voru vísir til að misskilja
hann. En með þessari aðferð taldi McLuhan sig
geta komist nær viðfangsefninu en í meginverk-
um sínum leit hann ekki á sig sem gagnrýnanda
þess heldur skoðanda og greinanda.
Nýrýnin – áhrif miðils
Marshall McLuhan var fæddur inn í trúaða
og íhaldssama írsk-skoska fjölskyldu í Winni-
peg í Kanada árið 1911. Hann þótti ekki sýna
neina sérstaka námshæfileika sem barn en hafði
alltaf munninn fyrir neðan nefið. Hann átti það
til að kveða kennara sína í kútinn ef málefnið
var honum kært en rökfestuna og tungulip-
urðina erfði hann frá móður sinni sem hélt syni
sínum uppi á rökræðum um heima og geima og
þótti illt að þurfa að láta í minni pokann. Móðir
hans var bókelsk og hafði yfir Milton og Shake-
speare á meðan hún vann húsverkin, auk þess
að starfa sem farandþulur sem tróð upp með
kvæðaflutningi og gamanmálum víða um Kan-
ada. McLuhan vakti einnig snemma athygli fyr-
ir gott minni en hann gat farið með langa
kvæðaflokka blaðlaust. Ungur fékk hann áhuga
á bókmenntum en hafði áhyggjur af því að skilja
lítið í öllu því sem hann hafði lært utanbókar.
Hann nam bókmenntir við Manitoba-háskóla en
hélt því ætíð fram að þar hefði hann ekkert lært.
Hann hélt uppteknum hætti og átti það til að
einoka umræður í kennslustundum, kennurum
til mikils ama. Árið 1934 hélt hann til náms í
Cambridge á Englandi og sagðist þar hafa end-
urnýjað alla þekkingu sína. Cambridge var leið-
andi í enskum fræðum á þessum tíma. McLuh-
an stóð einnig til boða að fara til náms við
Oxford-háskóla en þar sátu menn fastir í texta-
fræði nítjándu aldarinnar sem hugnaðist honum
ekki. Í Cambridge var hins vegar vagga nýrýn-
innar sem átti eftir að verða leiðandi aðferð í
bókmenntarannsóknum fram eftir tuttugustu
öldinni og leiðarljós McLuhans í rannsóknum á
fjölmiðlum og samskiptatækninni nýju.
Meðal helstu kennara McLuhans í Cam-
bridge voru I.A. Richards og William Empson
en þeir teljast til upphafsmanna nýrýninnar
sem kom fram í Bandaríkjunum og Bretlandi í
andstöðu við ævisögulegu rannsóknaraðferðina,
klassíska textafræði og pósitívisma, auk þess að
beinast gegn áhrifum sálar- og félagsfræða á
bókmenntarannsóknir. Í Hugtökum og heitum í
bókmenntafræði (1983) segir um nýrýnina að
fylgismenn hennar hafi talið „mikilvægast að
einbeita sér að því sem er að finna í sjálfum
texta bókmenntaverka, í stað þess að kanna
æviferil höfunda, samfélagslegar rætur þeirra
eða hugmyndasögulegan bakgrunn. Viðfangs-
efnið skyldi vera sjálf orðsins list, það sem gerir
texta að góðum skáldskap, og við rannsóknina
bæri að útiloka sem mest alla utanaðkomandi
þætti.“ Ennfremur segir að forvígismönnum
nýrýninnar hafi verið sameiginleg viðleitni til að
smíða heildstæða kenningu um bókmenntir og
vantrú á hina hefðbundnu skiptingu í inntak og
form. „Að dómi þeirra öðlast hvert orð nýja
merkingu í vel gerðu skáldverki vegna þess list-
ræna samhengis sem það er í.“
I.A. Richards hélt því fram að samhengi
orðanna skipti sköpum, þau væru í eðli sínu
margræð en yrðu best rannsökuð með tilliti til
hvaða áhrif þau hefðu í tilteknu samhengi. Hann
leit svo á að markmið ljóðgreinandans væri að
kanna hvernig ljóðinu tækist að ná fram áhrif-
um sínum og bókmenntafræði væri því ekkert
annað en rannsókn á því hvernig miðlun ætti sér
stað. McLuhan taldi að hið sama ætti við um alla
aðra miðla og raunar alla manngerða hluti – öðl-
ast mætti skilning á eðli þeirra með því að kanna
áhrif þeirra á notandann. Skilningur á ljósritunar-
vél ykist til dæmis ekki með því að lýsa samsetn-
ingu hennar eða virkni heldur með því að kanna
hvaða áhrif hún hefur haft á líf manna og starfs-
hætti – summa áhrifanna lýsti hlutnum, sagði
McLuhan, og bætti við í anda William Empsons að
inntak allra miðla og tækni fælist í notanda þeirra
rétt eins og inntak ljóðs væri lesandi þess.
Hugmyndin um að áhrif miðils lýstu eðli hans og
merkingu átti eftir að verða kjarninn í rannsóknum
McLuhans. Hann vitnaði oft í bandarísk-breska
ljóðskáldið T.S. Eliot – eins af helstu áhrifavöldum
nýrýninnar – sem sagði að merking ljóðs væri eins
og kjötbitinn sem innbrotsþjófurinn hefur með sér
til að gefa hundinum meðan hann rænir innbúinu; á
meðan lesandinn japlar á merkingunni fær ljóðið að
vinna sitt verk og hafa áhrif á skynjun og hugsun
lesandans. Það sama á við um fjölmiðla, sagði
McLuhan, innihald þeirra og inntak skiptir ekki
máli heldur áhrif þeirra á notandann. McLuhan
benti á þessu til stuðnings að nýir miðlar hefðu allt-
af fyrst í stað verið boðberar gamalla tíðinda og því
væri það ekki innihald þeirra sem skipti máli þegar
áhrif þeirra eða þýðing fyrir samfélagið væru könn-
uð. Þannig hefðu 90% alls efnis sem prentað var
fyrstu tvær aldir prenttækninnar verið ættuð frá
miðöldum. Sextánda og sautjánda öldin höfðu sök-
um þessa mun meiri aðgang að miðaldatextum en
miðaldamenn sjálfir höfðu haft. Á sama hátt hóf
sjónvarpið göngu sína með því að miðla gömlu efni
að stórum hluta, ekki síst gömlum bíómyndum, og
gerir það raunar enn. Netið er einnig gott dæmi
þessa en þar er fyrst og fremst að finna efni sem
einnig er hægt að finna á prenti eða í útvarpi og
sjónvarpi. Enn hefur Netið varla fært okkur ný tíð-
indi. Áhrif þessara nýju miðla á skynjun mannsins
á heiminum, hugsun hans og starfshætti eru hins
vegar gríðarleg.
Úr stjörnuþoku Guten–
bergs í heimsþorpið
Eins og hjá nýrýnendum var stóra samhengið
eða heildarmyndin ætíð takmark McLuhans.
Markmiðið var að setja saman heildstæða kenn-
ingu um áhrif fjölmiðla og tækni í mannlegu sam-
félagi. Fyrir vikið gaf McLuhan lítinn gaum að
smáatriðum og ýmsum hefðum í fræðum og fram-
setningu. Þetta endurspeglaðist í kennsluháttum
hans en McLuhan var prófessor við Toronto-há-
skóla lungann úr starfsævi sinni. Hann neitaði al-
gerlega að vinna eftir kennsluáætlun eða leiðbeina
nemendum um það sem þeir gátu lesið um í bókum.
Hann varpaði fram hugmyndum um samhengi
hlutanna en ætlaðist svo til þess að nemendur fylltu
upp í þekkingu sína með lestri og rannsóknum.
Marshall McLuhan
MARSHALL McLUHAN
– BOÐBERI
HEIMSÞORPSINS
Fjörutíu ár eru liðin frá því að Marshall McLuhan sendi frá sér tímamótabók sína The Guten-
berg Galaxy. Þar hélt hann því fram að breytingarnar sem prenttæknin olli hefðu verið svo
miklar að það væri sem heimurinn tilheyrði annarri stjörnuþoku. Þar boðaði hann einnig
heimsþorpið með rafvæðingu samskiptatækninnar. ÞRÖSTUR HELGASON segir frá kenn-
ingum McLuhans sem ætluðu allt um koll að keyra á sjöunda áratugnum, voru afskrifaðar á
þeim áttunda en hlutu uppreisn æru í lok þess níunda og eru nú aftur á hvers manns vörum.
FYRRI HLUTI