Lesbók Morgunblaðsins - 23.03.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. MARS 2002
KANADÍSKA skáldkonan Marg-
aret Atwood sendi í marsmánuði
frá sér bókina Negotiating with
the Dead:
Writer on
Writing
(Framliðnar
samræður:
Skáld fjallar
um skrif). Þar
er að finna sex
ritgerðir þar
sem Atwood
kannar ólíka
þætti sem
glímt er við í bókmenntaskrifum,
s.s. átök listhugmynda og sölu-
mennsku, lesandann, skil milli
ólíkra sjálfa rithöfundarins og
samræðu við hefðina. Í bókinni
skoðar Atwood sína eigin stöðu
sem höfundur í ljósi þessara
þátta.
Margaret Atwood á langan rit-
höfundarferil að baki, hefur sent
frá sér á þriðja tug ljóðabóka,
skáldverka og annarra skrifa.
Meðal skáldsagna Atwood eru
The Handmaid’s Tale (Saga þern-
unnar) og The Blind Assassin
sem hlaut Booker-verðlaunin ár-
ið 2000.
Ný skáldsaga eftir Peter
Handke
Út er komin ný skáldsaga eftir
austurríska rithöfundinn Peter
Handke. Bókin heitir Der Bild-
verlust oder Durch die Sierra de
Gredos (Myndþrá eða yfir Sierra-
fjöllin) og er 769 blaðsíður að
lengd. Efni bókarinnar er óræð
ferð kvenhetju nokkurrar, sem
einn gagnrýnandi lýsir sem
grýttu ferðalagi um skáldskap og
speglanir, ævintýri og ljóðrænu,
draum og veruleika, um leið og
haldið er úr einu herbergi í ann-
að í einskismannslandi bók-
menntanna.
Peter Handke fæddist árið
1942 og þykir einn merkasti rit-
höfundur síðari ára í þýskum
bókmenntaheimi. Hann hefur
skrifað skáldsögur, leikrit og ljóð
auk þess sem hann samdi handrit
kvikmyndarinnar Der Himmel
über Berlin ásamt leikstjóranum
Wim Wenders. Handke hefur ver-
ið lýst sem framúrstefnulegum
og póstmódernískum og hefur
jafnan ögrað viðteknum skoð-
unum með skrifum sínum og um-
mælum á opinberum vettvangi.
Bókagagnrýnendur velja
Austerlitz
Hinn 11. mars síðastliðinn var
tilkynnt um verðlaunahafa
bandarísku gagnrýnendaverð-
launanna, National Book Critics
Circle Award, fyrir árið 2001, en
samtökin, sem í eru um 700 bók-
menntagagnrýnendur, veita bók-
menntaverðlaun í fimm flokkum.
Verðlaun í flokki fagurbók-
mennta hlaut skáldsagan Auster-
litz, eftir W.G. Sebald, en ljóða-
bókin Saving Lives eftir Albert
Goldbarth í flokki ljóða. Breski
rithöfundurinn Martin Amis
hlaut verðlaun í flokki fræðilegra
skrifa fyrir bók sína The War
Against Cliché en þar er að finna
ritgerðir og dóma eftir Amis frá
tímabilinu 1971 til 2000. Í flokki
bóka almenns eðlis var Nicholson
Baker verðlaunaður fyrir Double
Ford: Libraries and the Assault on
Paper og verðlaun fyrir ævisögu
hlaut Adam Sisman fyrir Bos-
well’s Presumtious Task: The
Making of the Life of Dr. Johnson.
W.G. Sebald lést sviplega í jan-
úar síðastliðnum, skömmu eftir
útkomu skáldsögunnar Auster-
litz. Hann var af þýskum Gyð-
ingaættum en bjó lengst af í Nor-
wich í Englandi þar sem hann
gegndi prófessorsstöðu við Uni-
versity of East Anglia.
ERLENDAR
BÆKUR
Atwood og
skáldskapurinn
Margaret
Atwood
S
TUNDUM skil ég hvorki upp né
niður í borgarmálaumræðunni og
skiptir þá litlu hvort menn
hneigja sig til vinstri eða hægri.
Seint á nýliðnu ári náðist að því
er virðist þverpólitísk samstaða
um að byggja fimm stjarna hótel
yfir grunninn á landnámsskálan-
um í Aðalstræti en honum á að koma haglega
fyrir í kjallaranum á nýbyggingunni, eflaust við
hliðina á ruslageymslunni. Ekki er pláss fyrir
hótelið á neinum öðrum stað í gervöllum mið-
bænum og nóg til af söfnum segja borgarfull-
trúarnir frá hægri til vinstri.
Í Fréttablaðinu síðastliðinn miðvikudag var
svo örlítil frétt þess efnis að borgaryfirvöld
hefðu samþykkt nýtt deiliskipulag fyrir reiti
sem afmarkast af Lækjargötu, Bankastæti, Ing-
ólfsstræti og Amtmannsstíg. Með tillögunni er
gert ráð fyrir að öll húsin á svæðinu fái að
standa en fulltrúar Sjálfstæðisflokksins höfðu
lagt fram „tillögu um róttækar breytingar á
skipulagi miðborgarinnar“ þar sem átti að heim-
ila eigendum „að rífa allt að 17 hús á svæðinu
óskuðu þeir þess.“ Fulltrúar R-listans, sem
kjósa að reisa hótel yfir merkustu fornminjar
Reykjavíkur, og án efa þær sem hafa hvað tákn-
rænasta merkingu fyrir Íslendinga sem þjóð,
álykta nú að í miðborginni sé „nauðsynlegt að
saman fari öflug uppbygging nýrra og metn-
aðarfullra mannvirkja og varðveisla húsa og
heildstæðra götumynda sem geyma andblæ,
hefð og sögu Reykjavíkur.“ Þessir ötulu tals-
menn húsverndunar og unnendur reykvískrar
fortíðar, hafna þar rökum sjálfstæðismanna sem
láta bóka að þar með sé „verið að loka Kvosina
af til allra átta, skapa annað Grjótaþorp og
tækifæri til uppbyggingar fara þar með hjá
ónýtt“.
Hér gleymist þó að svæðið sem deilurnar
standa um er ekki og verður aldrei annað
Grjótaþorp og það hefði auðvitað átt að vera
meginatriði í málflutningi sjálfstæðismanna. Og
hvað er svo verið að vernda? Ég verð að við-
urkenna að þann heildstæða götumyndablæ sem
R-listinn lýsir svo fjálglega er hvergi að finna á
þessu svæði nema menn séu að vísa í örbirgð-
arbraginn sem hvílir yfir hverfinu. Þarna er nóg
um lágreista ryðhauga og bárujárnshreysi,
skitna bakskúra og hlandport. Almennt er
byggingarlistin á svæðinu í séríslenskum tómt-
hússtíl,
þurrabúðar- og boruleg á víxl, prýdd fúahjöll-
um á milli. Þessar hrúgur standa eymdarlega
upp úr holtinu eins og fingurbein á líki sem urð-
að hefur verið í jörðu í miklum flýti. Einn kunn-
ingi minn orðaði það fremur ósmekklega svo:
„Ég myndi ekki skeina mig með þessum bygg-
ingum væru þær úr pappír.“
Íslendingar hafa löngum verið kjánar þegar
kemur að byggingarlist og skipulagsmálum.
Löngu eftir að aðrar þjóðir reistu hallir og dóm-
kirkjur sem teygðu sig til himna og minntu
helst á symfóníur úr steini, blésum við í strá og
grófum okkur lengra niður í jörðina. Og enn loð-
ir þetta við okkur því að fáar þjóðir hafa jafn lít-
inn sans fyrir grjóti og Íslendingar. Kannski
ræður sú staðreynd ferðinni í verndunarátaki
Reykjavíkurlistans. Eða er hér kannski á ferð-
inni ljúfsár fortíðarþrá? Í þessi port hefur ís-
lenskur ungdómur migið um áratugaskeið. En
menn geta nú líka migið utan í nýbyggingar.
Mætti ekki fara þá sáttaleið að byggja hótel yfir
skúrana og leggja hlandportin marmara?
G U Ð N I E L Í S S O N
FJÖLMIÐLAR
VERNDUM HLANDPORTIN!
Ég verð að viðurkenna að
þann heildstæða götumynda-
blæ sem R-listinn lýsir svo
fjálglega er hvergi að finna á
þessu svæði nema menn séu að
vísa í örbirgðarbraginn sem
hvílir yfir hverfinu.
IMöguleikar fagurfræðinnar í samtímanum vorugerðir að umtalsefni á málþingi tileinkuðu Guð-
bergi Bergssyni sem haldið var í Hafnarborg um síð-
ustu helgi. Fjöldi rithöfunda og fræðimanna kom þar
saman og ræddi efni sem setur mark á skilning okkar
og skynjun á veruleika og samtíma, og verið hefur
viðfangsefni aldagamallar fræðahefðar. En líkt og
umsjónarmaður þingsins, Birna Bjarnadóttir, benti
á, er sjaldnast hugsað um fagurfræði í almennri
samfélagsumræðu. Engu að síður má vel halda því
fram að óskilgreint mat okkar á því sem er fallegt og
ljótt ráði flóknu gildismati mannlífsins og í spurning-
unni um eðli fegurðar sé ef til vill að finna tilraun til
að skilja það dulmagn sem gefur vitsmunalegu lífi
eitthvert aukalegt gildi og gerir lífið eftirsóknarvert.
II Ef til vill má segja að fagurfræðilegar viðmiðanirhafi sjaldan verið illhöndlanlegri en nú, þegar
fram fer umfangsmikil úrvinnsla á þeim hugvís-
indalega hugmyndabanka sem safnast hefur með
framrás nútímans. Hefðbundnar listskilgreiningar
hafa splundrast og eftir því sem vestrænn samtími hef-
ur orðið neyslumiðaðri og upplýsingavæddari hafa
mörk listar og ímyndamótaðrar sölumennsku orðið æ
flóknari. Í erindi sem flutt var á umræddu málþingi,
og birt er hér í Lesbók, viðrar Guðbergur Bergsson hug-
leiðingar sínar um afdrif fagurfræðinnar á tímum
sem einkennast öðru fremur af „samruna ruslahauga
úr hugsjónum frá síðustu öld“. Leiðir hann hugann að
því, hvort það sé í raun það versta úr hverjum hug-
myndaskóla, sem náð hafi mjúkri málamiðlunarlend-
ingu í ríkjandi hugmyndafræði samtímans. Þannig
hafi hugmyndalegir og listrænir fagurfræðingar 20.
aldarinnar slegið af hugsjónum sínum í leit að völd-
um, öryggi og – í tilfelli listamannanna – kaupendum.
Og Guðbergur spyr hvort list sé möguleg í eintómri sátt
og málamiðlun við lögmál framleiðslunnar, og hvort
inn- og yfirsýn listarinnar fái þrifist á tímum sem „út-
legð listarinnar“ er lokið.
III Vonandi er listsköpun samtímans ekki búin aðglata endanlega því innsæi og dulmagni sem
gefur lífinu gildi umfram framboð og eftirspurn. Sök-
um þess hversu illa íslenskum myndlistarmönnum
gengur eftir sem áður að selja listaverk sín, hefur
komið upp athyglisverð staða í ofangreindu sam-
hengi. Þannig er ekki óalgengt að myndlistarmenn
vinni sér inn fyrir brauði, og sýningarkostnaði, sem
hugmyndasmiðir á auglýsingastofum, en sinni list-
inni þess á milli. Hér má spyrja hvort hinn hug-
myndaþyrsti vitundariðnaður auglýsingaheimsins
hafi náð hinni fagurfræðilegu uppsprettu listarinnar
endanlega undir sig.
IV Þetta minnir neðanmálshöfund á nokkuð semungur listamaður, sem fæst jöfnum höndum við
myndlist og kántrítónlist, sagði eitt sinn í viðtali sem
skera varð illilega niður vegna takmarkaðs fjölda
dálksentimetra: „Mér finnst ágætt að vinna á auglýs-
ingastofu. Þannig get ég fengið útrás fyrir allt bullið
sem kemur upp í hugann á mér, og á auðveldara
með að sortera hugmyndirnar og halda því eftir sem
skiptir máli fyrir listsköpunina.“ Kannski eru því
þrátt fyrir allt enn til einhver óútskýranleg skil milli
listar og framleiðslu, þar sem hið „fagra“ finnur sér
farveg.
NEÐANMÁLS
Meðan ungt fólk á Íslandi setur upp
leikrit með dansi, söng og hljóðfæra-
leik situr önnur þjóð við botn Miðjarð-
arhafs í herkví. Skriðdrekar, brynd-
rekar og þyrlur umkringja heimili
fólksins og hermenn gráir fyrir járn-
um ganga hús úr húsi. Smala saman
almennum borgurum, eyða opinber-
um byggingum, skjóta á sjúkrabíla,
lækna og hjúkrunarfólk. Þetta er
raunveruleikinn á svæðum Palest-
ínumanna innan Ísraels. Hvað ætli
palestínsk ungmenni hafi fyrir stafni á
kvöldin? Hvaða viðfangsefni ætli
þeim þyki mikilverðast að leggja
metnað sinn og líf í þessa dagana?
Ætli þau séu að setja upp söngleik um
ástir og örlög? Eða hafa þeim verið
búin önnur örlög? Og enn spyrja
menn sömu spurningarinnar og gert
hefur verið síðustu mánuðina: Ætla
bandarísk stjórnvöld ekkert að gera til
að stöðva drápin á heimastjórn-
arsvæðum Palestínumanna? Ætla ís-
lensk stjórnvöld ekkert að segja á
meðan hernaðarglæpir stjórnar
Sharons verða sífellt grimmilegri?
kreml.is
Fjölmiðlapistlar og pistlar með samfé-
lagsgagnrýni miðast oft fyrst og fremst
við að hefja höfundinn upp til
skýjanna á kostnað annarra. Engin
raunveruleg velvild býr að baki, engin
mannhugsjón og engin framfaratrú,
aðeins forpokuð bölsýni. Engu skiptir
hvernig þeir haga sér sem verða fyrir
barðinu á slíku, sá sem gagnrýnir er
alltaf reiðubúinn að finna neikvæða
flötinn á öllu, enda hægur vandi ef vilji
er fyrir hendi. Vegna þessa er jafn mik-
ið af gagnrýnni hugsun fjötrað í hlekkj-
um hins lamandi neikvæðis og raun
ber vitni. Hugurinn að baki er ekki
uppbyggilegur, hann er blindur á sjálf-
an sig, sjálfsupphefjandi, sjálfhverfur.
Árangurinn er eftir því. Fórnarlambið
lítur ekki í eigin barm heldur forherðist
í afstöðu sinni, hvort sem hún er kol-
röng eða rétt að sumu leyti. Því maður
fær aldrei neinn til að skipta um skoð-
un öðruvísi en með blíðu. Svo einfalt er
það. Á næstunni mun ég rita nokkra
pistla í þeim anda hér í Kistuna. Mark-
mið mitt er ekki að hefja sjálfa mig upp
heldur að hafa áhrif til hins betra.
kistan.isMorgunblaðið/Árni Sæberg
Hækkandi sól.
ÆTLA ÍSLENSK
STJÓRNVÖLD EKK-
ERT AÐ SEGJA?