Lesbók Morgunblaðsins - 23.03.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. MARS 2002 11
Er hægt að eyða rafsegulbylgjum
með tóli sem er grafið í garðinum
hjá manni? Skiptir máli hvernig
rafmagnsklær snúa?
Spyrjandi, sem er bóndi austur í sveitum,
bætir því við „að núna fara menn hér um með
þessi fræði“.
Svarið við fyrri spurningunni er nei: Það er
ekki hægt að eyða rafsegulbylgjum inni í húsi
með tóli í jörð úti í garði. Hins vegar má vel
eyða rafsegulbylgjum í húsum með viðeigandi
búnaði. Svarið við seinni spurningunni er líka
nei: Engu skiptir hvernig rafmagnsklær snúa
en hins vegar skiptir miklu að þær séu jarð-
tengdar. Á fyrri hluta nítjándu aldar fleygði
skilningi manna á rafsegulfyrirbærum mjög
fram. Kóróna þeirrar þróunar er jöfnur Max-
wells sem skoski eðlisfræðingurinn James
Clerk Maxwell (1831–1879) setti fram upp úr
1860. Þær fela í sér alla klassíska rafsegulfræði
í hnotskurn en á þeim fræðum byggjast gíf-
urlegar og hraðskreiðar tækniframfarir, allt frá
heimilisraftækjum til háspennulína og frá síma
til sjónvarps, sem er eitt dæmið um rafseg-
ulbylgjur og nýtingu þeirra. Fjölbreytnin í
notkun rafsegulfyrirbæra hvarvetna vitnar um
þann staðgóða skilning sem við höfum öðlast á
þessum fræðum. Hefðbundin rafsegulfræði tek-
ur meðal annars á því hvaða áhrif rafseg-
ulbylgjur hafa á efni og hvaða áhrif efnið hefur
á bylgjurnar. Með skammtafræðinni í upphafi
tuttugustu aldar fengum við síðan enn nánari
skilning á þessari víxlverkun við efni eins og
málma, hálfleiðara og lofthjúp. Sú þróun hófst
um 1930 og náði hápunkti fyrir 1980 með ná-
kvæmri smásærri lýsingu á víxlverkun rafseg-
ulbylgna við allt venjulegt efni kringum okkur.
Þessar sögulegu staðreyndir minna á að rafseg-
ulsviði og efni er vel lýst með þekktum jöfnum
Maxwells og Schrödingers. Eins hafa eðlisfræð-
ingar náð mikilli nákvæmni við mælingar á
stærðum sem tengjast rafsegulsviði.
Strax í árdaga rafsegulfræðinnar varð mönn-
um ljóst að hægt er að útiloka utanaðkomandi
rafsegulsvið af tilteknum tegundum frá ákveðnu
rými ef menn vilja. Þetta kom glöggt fram í svo-
kölluðum rafbúrum sem enski eðlisfræðingurinn
Michael Faraday (1791–1867) fann upp og sýndi
mönnum í eftirminnilegum tilraunum. Slíkt búr
er gert úr málmi, ýmist með heilum málm-
þynnum í veggjunum, málmgrind eða málmi
með enn annarri lögun. Það fer síðan eftir þess-
ari lögun hvers konar rafsegulsvið útilokast
hverju sinni. Til dæmis er venjulegur fjöl-
skyldubíll eins konar rafbúr. Ef eldingu slær
niður í hann skaðar það okkur ekki nema við
reynum að komast út. Ef við setjum útvarps-
viðtæki inn í bílinn verður móttakan léleg af því
að rafsegulsvið útvarpsbylgnanna nær illa inn í
hann. Þess vegna þurfum við að koma fyrir út-
varpsloftneti utan við bílinn. En eftir því sem
tíðni rafsegulsviðsins hækkar verður bíllinn lé-
legra rafbúr. Dæmi um það er tíðnin sem notuð
er í farsímum og er miklu hærri en í útvarpi.
Þess vegna getum við notað farsíma þó að við
sitjum inni í bílnum. Bíllinn er aðeins gott rafbúr
fyrir rafsegulbylgjur sem hafa miklu lengri
bylgjulengd en stærð glugganna á honum. Raf-
sviðið í eldingunni hefur lága tíðni og því mjög
langa bylgjulengd og bylgjulengd útvarps getur
verið frá stærðarþrepinu 1 km (langbylgja) nið-
ur í metra (FM). En bylgjulengdin sem notuð er
í farsímum er aðeins nokkrir tugir sentimetra,
miklu minni en hæð og breidd bílglugganna.
Íbúðarhús nútímans geta líka verið rafbúr, „eins
og þau koma af skepnunni“, að minnsta kosti
gagnvart ákveðnum bylgjulengdum. Við þekkj-
um flest mörg dæmi þess ef að er gáð. Steypu-
styrktarjárn í veggjum og bárujárn í þaki deyfir
oft móttökuskilyrði fyrir útvarpssendingar um
loftnet sem eru inni í íbúðarhúsum. Þess vegna
eru útiloftnet yfirleitt betri en inniloftnet. Marg-
ir munu líka kannast við að GPS-tæki verka ekki
inni í húsum og raunar ekki heldur í bílum nema
þá að þau liggi alveg við framrúðuna. Menn
lenda líka oft í vandræðum með farsíma í lyftum
úr málmi en þær eru einmitt þétt rafbúr sem
hleypa litlu sem engu rafsegulsviði inn og raunar
ekki heldur bylgjunum frá símanum út. Af þess-
um dæmum má sjá að ekki er hægt að eyða raf-
segulbylgjum í íbúðarhúsi með því að grafa ein-
hvern málmhlut í garðinum við húsið. Þessi
staðhæfing er bæði studd mælingum og líkan-
reikningum sem byggjast á undirstöðulögmálum
rafsegulfræðinnar. Það er ekki heldur hægt að
eyða rafsegulbylgjum úr íbúðarhúsi með því að
koma einhverjum málmhlut fyrir inni í því. Slíkt
mundi aðeins breyta sviðinu, einkum þó í grennd
við hlutinn, og er engan veginn sjálfgefið að sú
breyting teldist æskileg frá einhverju tilteknu
sjónarmiði. Áhrif rafsegulsviðs og rafsegul-
bylgna á lífverur hafa mikið verið rannsökuð og
rædd að undanförnu af ýmsum ástæðum. Þótt
slíkum pælingum sé ekki lokið er þegar óhætt að
fullyrða að þessi áhrif í almennu umhverfi okkar
eru alltént margfalt minni en flest önnur skaðleg
umhverfisáhrif sem valda okkur áhyggjum nú á
dögum. Umhugsun, umræða og aðgerðir eiga
því betur heima á ýmsum öðrum sviðum. En ef
einhverjum þykja rafsegulsvið af tilteknum teg-
undum engu að síður of mikil í húsi dugir sem
sagt ekkert minna en viðeigandi rafbúr utan um
húsið. Það er alveg sama hvernig rafmagnsklær
snúa. Slíkt er hégómi í samanburði við ýmis önn-
ur atriði sem steðja að okkur í umhverfi og lífs-
háttum og hafa veruleg og óumdeild áhrif. Ör-
yggisins vegna þurfa heimilistæki úr málmi hins
vegar að vera réttilega jarðtengd og jarðtenging
þarf að vera virk í öllum innstungum.
Viðar Guðmundsson og Þorsteinn Vilhjálmsson,
prófessorar í eðlisfræði við HÍ.
Á Vísindavefnum má nálgast fleiri svör við
tengdum spurningum eins og hvort rafseg-
ulbylgjur frá farsímum séu skaðlegar heilsunni
og hvort betra sé að fara með jarðtengingu húsa
niður á fast.
ER HÆGT AÐ EYÐA RAFSEGULBYLGJUM
MEÐ TÓLUM SEM GRAFIN ERU Í JÖRÐ?
Að undanförnu hefur Vísindavefurinn meðal ann-
ars leitað svara við því hvers vegna Gullbringu-
sýsla og Þorskafjörður heita þessum nöfnum, hvers vegna við tárumst
þegar við skerum lauk og hvers vegna A er fyrsti stafurinn í stafrófinu
en Ö sá síðasti. Auk þess var fjallað um Andy Warhol, egypskar rúnir og
fornegypsku svo fátt eitt sé talið.
VÍSINDI
VIÐ skipulag náms í dag verðum viðað líta til unga fólksins og skoðaveröld þess. Öll höfum við veriðunglingar. Þau viðhorf sem móta
okkur eru háð þeirri þjóðfélagsgerð sem við
ólumst upp í, börn okkar tíma eins og það er
kallað. Ungt fólk í dag býr við allt annað um-
hverfi en foreldrar þess ólust upp við. Fyrir
50 árum fór ungt fólk út að vinna til þess að
afla tekna fyrir heimilið, það hafði ekkert
val. Fjórtán ára unglingur var þá ungmenni
með ábyrgð. Ef við berum hann saman við
tvítugan ungling í dag, þá er hann barn án
ábyrgðar.
Ungt fólk í dag er upplýst, sjálfstætt og
alþjóðlegt. Það er ég, mig, mitt = Ég er mið-
punkturinn. Það er kynslóð ÉG, sem er
dæmd til valfrelsis og tekur því sem sjálf-
sögðum hlut. Áhugasviðið er vinir, músík,
ferðalög, bíó, fara út að borða, skemmtanir,
líkamsrækt og fjölskyldan. Það hefur ekki
hugmynd umhvernig lífið væri án þess að
hafa fjarstýringu eða gsm-síma. Það hefur
alltaf verið hægt að leigja vídeómyndir og
panta pizzu. Unga fólkið hefur ekki hug-
mynd um hver Kennedy var og það skiptir
engu hver skaut hann. MTV hefur alltaf ver-
ið til og Michael Jackson alltaf verið hvítur.
Björk hefur alltaf sungið á ensku. Sjónvarp-
ið hefur alltaf verið til og ætíð í lit. Það hefur
alltaf verið hægt að velja um margar sjón-
varpsrásir. Ungt fólk í dag hefur aldrei
hlustað á vínilskífu. Víetnamstríðið er eitt-
hvað sem gerðist fyrir löngu eins og seinni
heimsstyrjöldin. Heimurinn verður sífellt
hnattrænni, sama fatatíska er alls staðar,
hlustað er á sömu hljómsveitirnar og horft á
sömu kvikmyndirnar um allan heim.
Valfrelsi á öllum sviðum er sjálfgefið í
augum unga fólksins. Það hefur ætíð staðið
frammi fyrir mörgum valkostum á öllum
sviðum. Í búðinni blasa við margir hillumetr-
ar af hárþvottaefnum. Það er hægt að velja
um 40 gerðir af áleggi á jafnmargar tegundir
af brauði. Eða 80 gerðir af hálftilbúnum mat.
Ef unga fólkinu líkar ekki framborinn mat-
ur, er annar valinn, tekinn upp síminn og
pizza pöntuð eða farið í ísskápinn. Hægt er
að velja milli margra námsbrauta, hvernig
og hvort námið er stundað. Unga fólkið velur
um hvort það vinnur og hvaða vinnu það vel-
ur. Áður voru tækni og fjármagn lykillinn að
velgengni fyrirtækjanna. Í dag snýst allt um
fólk. Velgengni og langlífi fyrirtækja snýst
um hæfileikann til þess að laða til sín og
halda bestu einstaklingunum. Þetta mótar
afstöðu unga fólksins til náms og starfa.
Mótaðar námsbrautir eru ekki endilega
trygging fyrir góðu starfi, málið snýst um
val á námsáföngum og námskeiðum. Val á
starfi mótast af þátttöku í mótun starfsins.
Unga fólkið velur störf þar sem sjónarmið
þess heyrast, það sést og hefur áhrif. Það
vill geta viðhaldið þekkingu sinni með þátt-
töku í símenntun.
Af þessu hefur verið tekið mið við skipulag
á menntun í rafiðnaðargeiranum hér á landi.
Fyrirtæki, sérstaklega í upplýsingatækni og
samskipta- og tölvufyrirtækin, hafa í vax-
andi mæli þurft sérhæft starfsfólk, ekki
endilega rafiðnaðarmenn með sveinspróf.
Grunndeild rafiðna er lykill að rafiðnaðar-
geiranum, ekki bara að löggiltum rafiðnað-
arbrautum. Rafiðnaðarnemanum standa
einnig til boða spennandi og vel borguð störf
með því að hverfa frá skóla, áður en skipu-
legri verkmenntun er lokið, út á vinnumark-
aðinn og sækja sérmenntun í starfsmennta-
miðstöðvum rafiðnaðarmanna. Rafiðnaðar-
neminn byggir upp sína eigin starfs-
menntabraut með vali á vinnustöðum og
starfsmenntanámskeiðum. Þetta er kallað
„pick and mix education“ á alþjóðlegu máli.
Námsframboð í dag er fjölmörg starfsnám-
skeið sem viðkomandi velur sjálfur, ekki
bara hinar löggiltu rafiðnaðarnámsbrautir í
verkmenntaskólunum, ævilangt framhalds-
nám. Fyrirtæki eru einskis virði án starfs-
manna. Verkefnin leita þangað sem þau eru
leyst og það ræðst af þekkingu starfsmann-
anna. Fylgist þeir ekki með þróuninni og
endurnýi þekkingu sína, hverfa verkefnin.
Guðmundur Gunnarsson
UNGA FÓLKIÐ
OG NÁMIÐ
Höfundur er form. Rafiðnaðarsambands Íslands.
Janúarél
Mæðinn hrotti hurðir knýr,
heiftarþrútinn syngur,
hæðinn glottir, hagli spýr,
harður útsynningur.
Góugróður í febrúar
Vakin af dvala viðkvæm strá
víða um balann græna
suður dalinn döpur á
dagatalið mæna.
Hríð í marz
Gnístir storðir, grös og dýr,
grimmdarorðin þylur,
drýgir morð og frá þeim flýr
fólskur norðanbylur.
Aprílgola
Aprílgolan unaðshlý
andar í nöktum runni,
streymir út um borg og bý
beint úr drottins munni.
Stemning í maí
Iðkar böðin Esjan glöð,
eyðast fannadílar,
greikka spor og gusa for
gamlir mjólkurbílar.
Dagur í júní
Gróin tún á gullnum skóm
gengur brúnafagur,
litar í dúnalogni blóm
ljúfur júnídagur.
Júlínótt
Blóma gætir, brosir föl,
birtu lætur doka,
daginn grætur dul og svöl,
döpur næturþoka.
Búsæld í ágúst
Sumarblíðan blessar sveit.
Bústið kál í garði,
lax í hyl og lamb á beit
lofa góðum arði.
September við flóann
Æðir um flóann öldumergð,
ólmast sveipir vinda.
Breið og skafin skýjasverð
skera gráa tinda.
Október í Borgarfirði
Orðalaust við eyru mér
ótal raustum syngur,
ilm um haust af birki ber
blíður austræningur.
Nóvemberstormur
Hvetur gandinn, hnyklar brá,
hvessir brandinn slyngur.
Mörgum grandar geislum sá
grimmi landsynningur.
Jólastilla
Himnasetra skrúði skín,
skýin letrið gylla,
fer í betri fötin sín
fögur vetrarstilla.
Höfundur er veðurfræðingur.
PÁLL BERGÞÓRSSON
VEÐRABRIGÐI
UM ÁRSINS HRING
Þau mistök urðu við birtingu vísna Páls Bergþórssonar
í Lesbók sl. laugardag að ýmsar villur slæddust
inn í hendingarnar. Er höfundur beðinn velvirðingar.