Lesbók Morgunblaðsins - 23.03.2002, Blaðsíða 6

I
NNRÁS bandamanna í Normandí 6.
júní 1944 var vissulega gríðarlega mik-
ilvægt skref í átt til endanlegs sigurs
yfir Þýzkalandi nazismans. Herir Þjóð-
verja höfðu verið meira eða minna á
undanhaldi á flestum vígstöðvum mest-
allt árið 1944. Um mitt það ár höfðu
herir bandamanna á Ítalíuvígstöðvun-
um tekið allan suður- og miðhluta landsins og á
austurvígstöðvunum voru hersveitir Rússa
komnar inn í Pólland og jafnvel inn fyrir landa-
mæri Þýzkalands sjálfs. Rússar höfðu þrýst
mikið á um aðrar vígstöðvar í Frakklandi til að
létta á þeim sjálfum en mestur þungi stríðsins
við Þjóðverja mun hafa legið á Rússum.
Þjóðverjum mun raunar hafa verið vel ljóst
að vænta mætti innrásar í Frakkland löngu áð-
ur en innrás bandamanna í Normandí varð að
veruleika. Má segja að ekkert hafi í raun verið
eðlilegra en að Bretland yrði notað sem stökk-
pallur inn í Evrópuvígi Þjóðverja. Eftir upp-
gjöf Frakklands, í júní 1940, og allt fram til
ársins 1942 hugsaði þýzka herstjórnin þó ekk-
ert um að koma sér upp einhvers konar varn-
arvirkjum á vesturströnd Evrópu. Sigurinn
var svo öruggur, að mati Hitlers og nazista
hans, að allar hugmyndir um varnarvegg þóttu
algerlega út í hött. Eftir að Frakkar höfðu gef-
ist upp var einungis Bretland eftir ósigrað.
Herforingjar Hitlers vildu gera innrás í Bret-
land og hernema það strax eftir að brezki her-
inn var rekinn í sjóinn við Dunkerque, en Hitl-
er var hikandi. Hann talaði í sífellu um að
Bretar væru ekki hinir raunverulegu óvinir
Þýzkalands, auk þess sem hann taldi að þeir
myndu fljótlega biðja um frið.
Af þessum sökum er því e.t.v. ekkert und-
arlegt að Hitler hafi ekki haft mikinn áhuga á
varnarvirkjagerð í Frakklandi, ekki sízt vegna
þeirrar staðreyndar að hann vanmat alltaf
Bandaríkin. Hvað hafði hann að óttast í vestri?
Auk þess mun aðalathygli þýzku herstjórnar-
innar hafa verið bundin við austurvígstöðvarn-
ar þar sem fyrst í stað gekk vel en síðan fór
stöðugt að halla undan fæti. Fyrir þá þýzku
hermenn sem börðust í Rússlandi þótti það
nánast á við að fara í frí að vera sendir til
Frakklands. Enda var hið hersetna Frakkland
skipulega notað, frá árinu 1942, sem hvíldar-
svæði fyrir illa leiknar herdeildir af austurvíg-
stöðvunum.
Þrátt fyrir sannfæringu Hitlers báðu Bretar
þó ekki um frið og styrktust auk þess stöðugt
eftir því sem leið á stríðið, með aðstoð Banda-
ríkjamanna. Hitler gerði sér því ljóst 1942 að
strendur Frakklands voru ekki lengur brúar-
sporður til innrásar í Bretland heldur veikur
hlekkur í varnarkeðjunni. Því var farið að
vinna að hugmyndum í þýzka herforingja-
ráðinu á árinu 1942 um að gera Evrópu að
óvinnandi virki. Þó hafði Hitler í desember árið
áður lýst því yfir í ræðum sínum að þegar hefði
verið komið upp samfelldu belti varnarvirkja
allt frá Kirkenæs í Norður-Noregi og suður til
Pýreneafjalla við Spánarlandamærin. En stað-
reyndin var þó sú að þetta voru innihaldslaus-
ar fullyrðingar. Engin ósigrandi virki voru til
staðar á vesturströnd Evrópu, ekki einu sinni
þar sem styst var á milli Englands og Frakk-
lands í Pas-de-Calais-héraði. Um þetta leyti
voru þar engin raunveruleg varnarmannvirki.
Herforingjar Hitlers höfðu þó margir hverj-
ir miklar efasemdir um þessa varnarkeðjuhug-
mynd Foringjans þótt sjálfur væri hann gagn-
tekinn af henni. Franz Halder hershöfðingja,
og um þetta leyti formanni þýzka herráðsins,
leizt síður en svo vel á þessar hugmyndir. Að
hans mati áttu varnarvirki, ef þeirra væri þá
þörf, ekki að rísa niður við ströndina heldur
langt upp frá ströndinni þar sem fallbyssu-
skothríð frá herskipum næði ekki til þeirra.
Von Rundstedt marskálkur, æðsti yfirmaður
hersveita Þjóðverja á vesturvígstöðvunum, var
heldur ekki yfir sig hrifinn af varnarvirkja-
hugmyndum Hitlers. Hann hafði aldrei verið
trúaður á gagnsemi kyrrstæðra varna. Að
hans mati var eina leiðin til að hrinda innrásina
að hafa meginherinn upp frá ströndinni, og
gera svo öfluga árás þegar bandamenn væru
komnir á land. Það var augnablikið til að gera
leiftursókn.
En Hitler varð ekki haggað.
Atlantshafsveggurinn
Fyrsti raunverulegi skriðurinn komst á
varnarvirkjabygginguna eftir hina blóðugu
„innrás“ 5.000 Kanadamanna við Dieppe árið
1942. Árásin mistókst með öllu en við þennan
atburð lagði Hitler ofuráherslu á að mann-
virkjagerðinni væri flýtt sem allra mest. Þús-
undir þrælaverkamanna voru látnar vinna dag
og nótt við virkisbyggingarnar. Þörfin fyrir
sement varð svo mikil að það varð fljótlega
ógerlegt að fá sement í önnur verkefni á yf-
irráðasvæði nazista. Vegna skorts á
byggingarefni var gripið til þess ráðs að rífa
niður hluta Maginot-varnarlínunnar frönsku
og Sigfried-línunnar þýzku í varnarvirkin.
Skortur var einnig tilfinnanlegur á stáli og
varð það til þess að flestar fallbyssur Atlants-
hafsveggjarins urðu að vera án hringbrauta
sem þýddi að skotsvið þeirra takmarkaðist
verulega.
Erwin Rommel marskálkur var skipaður yf-
irmaður herjahóps B á vesturvígstöðvunum í
nóvember 1943. Hann hafði þá ekki komið til
Frakklands síðan 1941 og eins og flestir hers-
höfðingja Þjóðverja trúað áróðri Hitlers um
hinn öfluga og ósigrandi Atlantshafsvegg.
Þegar hann kom til Frakklands 1944 blöskr-
uðu honum varnirnar. Fyrsta verk Rommel
var að fara í skyndirannsóknarferð yfir öll
varnarmannvirkin á vesturströnd Evrópu og
varð hann furðu lostinn yfir því sem bar fyrir
augu hans. Víðast hvar voru varnarmannvirkin
ófullgerð og sums staðar jafnvel aðeins á byrj-
unarstigi. Þó var varnarveggurinn mikið her-
virki á þeim stöðum þar sem hann var kominn
á lokastig með urmul fallbyssuhreiðra. Í
skarpskyggnum augum Rommel var Atlants-
hafsveggurinn þó skrípaleikur.
Rommel eyddi næstu mánuðum í þrotlausa
uppbyggingu og hlífði hvorki sér né mönnum
sínum. En eins og fyrr segir voru varnar-
virkjagerðinni miklar takmarkanir settar
vegna skorts á byggingarefni. Rommel kom þó
miklu í verk og hrúgaði niður fjöldanum öllum
af alls kyns tálmunum, milljónum jarðsprengja
og fjölda nýrra fallbyssuvirkja hér og hvar á
strandlengjunni. Hugmyndir Rommel um
hvernig hrinda skyldi innrásinni voru alger-
lega andstæðar hugmyndum þeirra von Rund-
stedt og Halder. Rommel var að mörgu leyti
sammála Hitler um að varnarvirki væru rétta
aðferðin og taldi að úrslitin yrðu ráðin á
ströndinni. Hann hafði þó ýmsar sérstakar
hugmyndir. Hann vildi t.a.m. að allur megin-
herinn, með öflugum skriðdrekasveitum, yrði
til reiðu við ströndina. Enginn tími yrði til að
flytja varalið frá bakvarðstöðvum. Þeim yrði
auk þess án efa sundrað með loftárásum og
herskipaskothríð. Mæta yrði innrásinni af full-
um þunga strax í fæðingu.
En sem fyrr segir var mikill ágreiningur á
milli þýzku herforingjanna um hvernig verjast
skyldi innrásinni. Von Rundstedt og Halder
voru þó ekki helstu andstæðingar Rommel í
þeim málum heldur Leo Geyr von Schweppen-
burg hershöfðingi, sem kom því til leiðar að
Rommel fékk ekki þær skriðdrekasveitir sem
hann taldi nauðsynlegar til þess að brjóta inn-
rásina á bak aftur strax í byrjun. Þess í stað
var þeim dreift í litlum einingum hingað og
þangað um vesturvígstöðvarnar. Þetta þýddi
síðan að þegar bandamenn komust í gegn um
misgripheld varnarvirki Þjóðverja í Normandí
voru engar hersveitir til staðar til að taka á
móti þeim.
En við Atlantshafsvegginn bættist smám
saman dag frá degi. En þrátt fyrir alla vinnuna
og ósérhlífni Rommels og hersveita hans, auk
þúsunda þrælaverkamanna, tókst aldrei að
gera Atlantshafsvegginn að því varnarvirki
sem hann hefði þurft að vera ef hrinda hefði átt
innrás bandamanna. Byggingarefnið og vinnu-
aflið var einfaldlega aldrei fyrir hendi til þess
að draumar Hitlers um öflugt, samfellt varn-
arvirki gætu ræst. Eini staður varnarlínunnar
sem var í einhverju sambandi við áróðursræð-
ur Hitlers var Pas-de-Calais; staðurinn sem
flestir herforingjar Þjóðverja voru sannfærðir
um að yrði innrásarstaðurinn.
Varnarliðið
Þær hersveitir sem þýzka yfirherstjórnin
ætlaði það hlutverk að manna Atlantshafs-
vegginn voru ekki svipur hjá sjón í flestum til-
fellum. Þjóðverja skorti tilfinnanlega mannafla
í það verk, eins og raunar alls staðar annars
staðar. Hitler hóf stríðið við Rússa með þeirri
sannfæringu sinni að Bretland væri sigrað,
þrátt fyrir viðvaranir hershöfðingja sinna.
Styrjöldinni á vesturvígstöðvunum var að hans
mati einfaldlega lokið þegar þýzki herinn réðst
inn í Sovétríkin árið 1941.
En tveimur árum síðar var staðan ger-
breytt. Setuliðið í Frakklandi og hersveitirnar
á vesturvígstöðvunum voru engan veginn nógu
öflugar til að tryggja öryggi vesturlandamæra
þriðja ríkisins. Þörf var fyrir heilu herdeild-
irnar til viðbótar til þess að verjast innrás sem
flestum var orðið ljóst að ekki væri spurning
um hvort yrði, heldur hvenær. Þýzka her-
stjórnin stóð frammi fyrir því vandamáli að
finna þessar herdeildir sem í flestum tilfellum
voru hreinlega ekki til. Margar af þeim her-
deildum sem voru í Frakklandi frá árinu 1942
voru hersveitir sem höfðu orðið illa úti í bar-
dögum á austurvígstöðvunum og voru í hvíld,
eins og áður hefur verið greint frá. 50–60 her-
deildir á pappírunum samsvöruðu sjaldnast 25
orustuhæfum herdeildum. Stór hluti þýzku
hersveitanna samanstóð af annars flokks her-
mönnum með litla þjálfun. Töluverður hluti
samanstóð einnig af ungum drengjum og
gamalmennum vegna þess hve mikinn mann-
fjölda Þjóðverjar höfðu misst það sem af var
stríðinu. Af þessum sökum ákvað nazista-
stjórnin að grípa til þess ráðs að gefa stríðs-
föngum þann kost að berjast með Þjóðverjum
fremur en að grotna niður í þýzkum fangabúð-
um. Tóku fjölmargir þann kost. Því innihéldu
margar af þeim herdeildum sem verjast áttu í
Atlantshafsveggnum 10% af hermönnum af er-
lendu þjóðerni og sumar allt upp í 25%. Þetta
gerði síðan allt samráð og önnur samskipti
langtum flóknari en við eðlilegar aðstæður.
Jafnvel munu heilu herfylkin af erlendum her-
mönnum hafa verið á stundum tekin inn í
Wehrmacht (þýzka herinn). Þannig munu
a.m.k. tvær rússneskar herdeildir hafa verið
innlimaðar í þýzka herinn en fyrir voru þving-
aðir „sjálfboðaliðar“ frá Póllandi, Tékkó-
slóvakíu, Ungverjalandi, Rúmeníu og Júgó-
slavíu, svo eitthvað sé nefnt. Miklar efasemdir
voru um styrk þessara hersveita en þær fylltu
engu síður upp í hættulegar glufur í varnar-
keðjunni.
Allskyns brellur og blekkingar voru notaðar
í aðdraganda innrásarinnar af báðum aðilum.
Þjóðverjar unnu markvisst að því að láta líta út
fyrir að herstyrkur þeirra á vesturvígstöðv-
unum væri miklum mun öflugri og fjölmennari
en efni stóðu til. Upplýsingum var „lekið“ í al-
menning í Frakklandi um að von væri á hinum
og þessum hersveitum til viðkomandi bæja og
borga sem flytja ætti af austurvígstöðvunum.
Herdeildir voru sendar bæja á milli til þess að
eiga þar stutta viðdvöl undir því yfirskini að
þær væru framvarðasveit öflugra hersveita.
Þessar upplýsingar fóru síðan jafnóðum í
hendurnar á frönsku andspyrnuhreyfingunni
SKÖRÐIN Í ATLANTS-
HAFSVEGG HITLERS
AÐDRAGANDI INNRÁSARINNAR Í NORMANDÍ FRÁ SJÓNARHÓLI ÞJÓÐVERJA
Innrásin í Normandí er fyrir löngu orðin að goðsögn í
atburðarás síðari heimsstyrjaldarinnar. Ófá rit og
greinar hafa verið gefin út um atburð þennan síðan
hann átti sér stað 6. júní 1944, hinn svokallaða D-
dag. Flest þeirra hafa þó fjallað um innrásina frá
sjónarhóli bandamanna og er því þörf á að skýra
stöðu Þjóðverja gagnvart innrásinni og hvaða atriði í
þeirra eigin undirbúningi og aðstæðum urðu til þess
að þeim tókst ekki að verjast innrásinni.
E F T I R H J Ö RT J . G U Ð M U N D S S O N
Marskálkarnir Erwin Rommel og Gerd von Rundstedt.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. MARS 2002