Lesbók Morgunblaðsins - 23.03.2002, Blaðsíða 10

T
IL HVERS heimspeki?“ Þetta er
önnur algengasta hugsunin
(sjaldnast sett svona skýrt fram),
sem ég mæti hjá fólki þegar ég
segist hafa lært heimspeki. Sú al-
gengasta er „hvað í ósköpunum
er nú það?“
Reyndar má segja að heim-
speki sé ekki besta þýðingin á hugtakinu
„philosophia“ þar sem „philo“ merkir vinur og
„sophia“ merkir viska. Heimspekingur er því
fyrst og fremst „viskuvinur“, sá sem ástundar
viskuna og ásælist þekkinguna. Það er þá
vegna þess að hann hefur hana ekki. Hins-
vegar gefur heitið „heimspekingur“ frekar til
kynna að viðkomandi viti allt milli himins og
jarðar, sem fer auðvitað fjarri. Íslenska hug-
takið heimspekingur er þá frekar hrokafullt
þar sem hið gríska er hógvært.
Helstu viðfangsefni heimspekilegrar hugs-
unar eru af svipuðum toga og flestir hafa ein-
hvern tímann velt fyrir sér á lífsleiðinni.
Spurningar Ara í Aravísum eru dæmi um slík-
ar hugleiðingar. Meðal þess sem heimspek-
ingar hafa gert að viðfangsefni frá örófi alda
eru spurningar um upphaf og endimörk al-
heimsins. Vangaveltur um frumefnin, tíma og
rúm, um það hvað stýri hinni náttúrulegu
framvindu og hvaða lögmálum hún lýtur, eru
dæmi um frumspeki.
Þekkingarfræðin lýtur m.a. að uppsprettum
þekkingar, er öll þekking byggð á reynslu eða
höfum við einhver meðfædd „móttökuskilyrði“
sem gera það að verkum að a) reynslan nýtist
okkur og b) við getum vitað ýmislegt án þess
að skírskota til reynslu?
Um hið síðarnefnda snýst einmitt rökfræð-
in. Reynslan segir okkur að allir menn séu
dauðlegir. Við höfum líka reynslurök fyrir því
að Jón Jónsson sé maður. Af því drögum við
hina röklegu niðurstöðu að Jón hljóti þá að
vera dauðlegur.
Stjórnspeki er síðan enn eitt dæmi um
margar undirgreinar heimspekinnar.
Siðfræði
Sú grein, sem líklega er mest áberandi í
samfélaginu, er siðfræðin. Við hugsum á sið-
ferðilegum nótum á degi hverjum hvort sem
við gerum okkur grein fyrir því eða ekki. Sið-
ferðið er samofið mannlífinu og við komumst
ekki hjá því að taka þátt í því, að svo miklu
leyti sem lýtur að samskiptum okkur við aðra.
Það er einkum tvennt sem við höfum í önd-
vegi. Annars vegar veltum við fyrir okkur
réttmæti athafna okkar og annarra, og hins
vegar æskileika þeirra, t.d. með skírskotun til
góðra afleiðinga. Þetta tvennt fer oft saman en
málið vandast þegar það stangast á. Til að
mynda þegar við getum ekki gert sjálfum okk-
ur eða öðrum gott, nema með því að gera ein-
hverjum rangt til. Rannsóknir lækna úr röð-
um nasista á gyðingum á sínum tíma leiddu til
vísindaniðurstaðna sem telja má mannkyninu
til góða, en þær voru sannarlega siðferðilega
rangar.
Hin siðferðilega hugsun snýst þá um það
hvaða breytni eða líferni almennt sé okkur
heillavænlegust með tilliti til mannlífs sem er
gott og rétt. Hvernig getur siðfræðin hjálpað
okkur við það?
Númi
Við getum ímyndað okkur nútímamanninn
Núma sem vill fá að lifa lífinu eftir eigin henti-
semi, frjáls og í friði fyrir hinum óþolandi sið-
gæðispostulum, sem hafa ekki einu sinni húm-
or fyrir hugmyndum á borð við að tengja
lögboðna veikindadaga áhorfi á íþróttavið-
burði í sjónvarpsdagskránni. Hans sjónarmið
gæti verið svona:
„Siðfræðin og siðgæðispostularnir geta ekk-
ert frekar ákveðið hvað er rétt og rangt í sið-
ferðismálum heldur en ég. Það er hvort sem
er ekki hægt að komast að neinni niðurstöðu
um hvað er rétt og rangt því skoðanir manna
eru svo mismunandi. Hver og einn verður
bara að gera það sem honum finnst rétt.“
Þetta er að sumu leyti rétt hjá Núma en að
flestu leyti rangt.
Það er í fyrsta lagi rangt að því leyti að ekki
sé hægt að komast að niðurstöðu um rétt og
rangt í siðferðismálum og hver og einn sé
æðsti dómari í slíkum málum. (Þessa afstöðu
hafa sumir íslenskir heimspekingar kallað
sjálfdæmishyggju, en það má líka nefna þetta
afstæðishyggju í siðferðismálum.)
Þegar betur er að gáð eru nefnilega ýmis
sammannleg siðferðisverðmæti, óháð smekk
hvers og eins. Þeirra á meðal eru „hamingja,
sjálfræði og velferð, réttlæti, vinátta og ást.“
(Vilhjálmur Árnason, Siðfræði lífs og dauða,
bls. 39.)
Ef til vill sjáum við betur hvað er rangt við
sjálfdæmishyggjuna þegar við rýnum í afleið-
ingar þessa sjónarmiðs sem hafnar hlutlægum
mælikvörðum á rétt og rangt. Við gætum sam-
kvæmt því ekki komið með rökstudda gagn-
rýni á alvarleg mannréttindabrot í mannlegu
samfélagi heldur gætum við aðeins gagnrýnt á
forsendum byggðum á persónulegum smekk,
„bara af því mér finnst það“. Því væri síðan
hægt að mótmæla með því að segja að það
skipti engu máli, því ýmsir hefðu einfaldlega
annan smekk. Við hefðum þá engin viðmið því
allt væri afstætt. Við gætum ekki fordæmt
það þegar faðir hinnar kúrdísku Fadime myrti
hana í Svíþjóð á dögunum, á öðrum forsendum
en persónulegum smekk okkar, því honum
fannst það vera hið rétta í stöðunni.
Númi kæmist í öðru lagi sjálfsagt fljótt að
því að þó hann vilji ekki virða eða vera þátt-
takandi í ríkjandi siðferðisumhverfi sem ger-
andi, þá vill hann það gjarnan sem þolandi og
gerir „í reynd yfirleitt þá kröfu til annarra að
þeir virði meginreglur siðferðis. Hann vill ekki
að aðrir ráðist að sér, deyði hann, meiði eða
misnoti. Hann krefst svigrúms sem persóna,
mannhelgi fyrir sig.“ (Vilhjálmur Árnason,
Siðfræði lífs og dauða, bls. 36.)
Siðferði er „kerfi sem allar skynsamar per-
sónur aðhyllast að annað fólk fylgi, hvort sem
þær fylgja því sjálfar eða ekki, því að siðferðið
varðar hegðun fólks að svo miklu leyti sem sú
hegðun snertir aðra […] Allir sjá sér hag í sið-
ferðinu því án þess réði gerræði eitt og ofbeldi
sem ógnar hagsmunum allra. Þess vegna er
sjálfdæmishyggjan, sé hún raunverulega til
lykta leidd, mannlegum félagsskap óþolandi.“
(Sama heimild, bls. 36.)
Það er þess vegna einn rökstuðningur fyrir
því að menn eigi að virða grundvallarreglur
mannlegs siðferðis, að hugleiða það hvernig
við viljum að aðrir komi fram við okkur og
hvort tiltekin breytni gangi upp sé hún gerð
að ríkjandi siðferði í samfélaginu. „Breyttu
ávallt þannig að þú getir viljað að sú breytni
verði að almennu lögmáli“, er sú siðferðis-
kenning sem þýski heimspekingurinn Imm-
anuel Kant taldi að fólk ætti að hafa að leið-
arljósi í lífinu. Sé það athæfi að stela og ljúga
skoðað í þessu ljósi, erum við fljót að sjá að
slík hegðun tilheyrir ekki smekksatriðum.
En hvað var það í skoðun Núma sem var
rétt? Það var það að siðfræðin og þeir sem
hana hafa numið, ákveða ekki hvað er rétt og
rangt. Þeir geta heldur ekki boðið upp á lausn-
ir við siðferðilegum álitamálum í formi upp-
flettirita eða sjálfshjálparbókmennta. En hvað
geta þeir þá gert?
Siðfræðingurinn
„Sá sem hefur hlotið menntun í siðfræði
hefur í fyrsta lagi kynnst ýmsum kenningum
… sem heimspekingar hafa smíðað í aldanna
rás til þess að skilja betur mannlegt siðferði
[og] gera okkur kleift að sjá siðferðileg vanda-
mál frá ólíkum hliðum. [...] það getur hjálpað
okkur að vita hvað skiptir mestu máli að
greina hismið frá kjarnanum.“
(Mikael M. Karlsson, Um hlutverk nytja-
heimspeki í viðskiptum og öðrum atvinnu-
greinum, bls. 4.)
Auk þess gerir þjálfun í siðferðilegri rök-
hugsun viðkomandi hæfari til að „vega og
meta hvað beri að taka með í reikninginn og
hvað skipti máli siðferðilega í hverju einstöku
tilfelli. Sú rökhugsun gerir okkur líka kleift að
hafna ýmsum lausnum sem stungið er upp á.“
(Sama heimild.)
Siðfræðin fæst við að finna rök fyrir því af
hverju tiltekin breytni er rétt eða röng, góð
eða slæm. Það er bersýnilega ekki nóg að skír-
skota til smekks hvers og eins og heldur ekki
til þess að skírskota til viðtekinna venja eða
hefða, „þetta er rétt af því það hefur bara allt-
af verið þannig“.
Í stuttu máli má segja að siðfræðin geti
hjálpað okkur við að greina á milli þeirra þátta
sem tiltekið vandamál snýst um og síðan að
varpa ljósi á gildi þeirra fyrirbæra sem eru í
húfi, með tilliti til aðstæðna hverju sinni, til að
komast að því hvað skipti raunverulega máli
og hvað ekki. Útfrá því forgangsröðum við
verðmætum sem stangast á þegar við stönd-
um frammi fyrir siðferðilegum álitamálum.
„Siðfræðin lætur ekki staðar numið við lýs-
ingu eða skýringu á því sem fólk gerir eða
sækist eftir, heldur gagnrýnir það sem er
gagnrýnivert í ljósi rökstuddra kenninga um
hvað sé réttlætanlegt og eftirsóknarvert.“
(Vilhjálmur Árnason, Siðfræði lífs og dauða,
bls. 37.)
Hvernig geta þessi fræði þá nýst okkur í
samfélaginu?
Siðferðið í samfélaginu
Viðhorf á borð við Núma er nokkuð sem
fæstir vilja að verði viðtekið sjónarmið í sam-
félaginu, við viljum standa vörð um tiltekin
sameiginleg verðmæti sem mynda grunninn
að siðferðiskerfi okkar. Sjálfdæmishyggja get-
ur leitt til siðferðilegrar upplausnar í sam-
félagi á borð við þá firringu sem mörgum er
tíðrætt um þessa dagana undir hugtakinu
„klámvæðing“. Þau siðferðisgildi, sem æski-
legt hefur þótt að aðhyllast, eru sum hver á
góðri leið með að fletjast út og vera háð smekk
hvers og eins hverju sinni. Við höfum tilhneig-
ingu til að fljóta sofandi að feigðarósi, ef til vill
sjáum við fyrirbæri birtast með óásættanleg-
um hætti í fjölmiðlum, hristum höfuðið hálf-
hneyksluð en slævumst svo smátt og smátt í
andstöðunni og verðum samdauna.
Ástæðan fyrir því fjaðrafoki, sem auglýs-
ingar á borð við hvatningu Sýnar til að taka út
veikindadaga í tengslum við sjónvarspáhorf
valda, er því ekki skortur á kímnigáfu. Ástæð-
an er sú að allt efni sem birtist opinberlega á
sinn þátt í að móta siðferðisvitund okkar eða
tilfinningu fyrir réttu og röngu. Þess vegna er
nauðsynlegt að standa vörð um tiltekin sið-
ferðisverðmæti (t.d. lögboðinn veikindadaga-
rétt sem hvílir á siðferðisvitund) þannig að við
látum ekki efni sem hvetur til rangrar for-
gangsraðar verðmæta vaða gagnrýnislaust yf-
ir okkur. Slíkt þarf alls ekki að gerast á kostn-
að kímnigáfunnar.
Siðferðisvitund okkar er ekki eiginleiki sem
við fæðumst með heldur er hún þroskuð og
mótuð í samfélaginu. Kennsla í heimspeki og
siðfræði í skólum getur, ásamt því að foreldrar
geri sér betri grein fyrir eigin ábyrgð, eflt
bæði gagnrýna hugsun almennt og þessa sið-
ferðisvitund einstaklinganna. Ekki með kenni-
valdslegum predikunum heldur með því að
sýna fram á það með rökstuddum hætti að það
eru sammannleg verðmæti, eins og sjálfræði
og virðing fyrir réttindum og velferð annarra,
sem við viljum halda í heiðri. Þannig getur sið-
fræðin átt ríkan þátt í því að einstaklingar hafi
þegar þroskað siðferðisvitund sína og tilfinn-
ingu fyrir réttu og röngu, áður en hin ýmsu
áreiti samfélagsins dynja á þeim. Það verður
þá ekki umhverfið eða félagsskapurinn sem
ákveður rétt og rangt eða gott og slæmt fyrir
einstaklinginn heldur hann sjálfur í ljósi rök-
studdra mælikvarða á siðferðisverðmæti.
Númi getur þá í stað þess að segja „eins og
mér finnst og rétt er“ sagt „eins og rétt er og
mér finnst“.
Það er að segja, hver og einn gerir þá það
sem honum finnst vera rétt, ekki af því að
honum finnst það, heldur vegna þess að það
eru góð rök fyrir því og tilfinning hans er í
samræmi við það.
HEIMSPEKI , T IL HVERS?
ÞAÐ SEM MÉR
FINNST VERA RÉTT
E F T I R B RY N D Í S I VA L S D Ó T T U R
Siðferðið er samofið mannlífinu og við komumst ekki
hjá því að taka þátt í því, að svo miklu leyti sem lýtur
að samskiptum okkar við aðra.
Höfundur er heimspekingur.
bryndiv@strik.is
Teikning/Andrés
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. MARS 2002