Lesbók Morgunblaðsins - 23.03.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. MARS 2002 5
að gera slíkt. Það merkilegasta við þetta varð-
ar fagurfræði réttlætiskenndarinnar því eng-
inn hreyfir mótmælum, ekki einu sinni Jafn-
réttisráð, svo líklega er rétt að stela frá konu,
starfi hún sem einstaklingur en eigi ekki í
keppni við karlmann um embætti.
Sjaldan hefur orðið jafn mikil breyting í
fagurfræðilegum efnum og um þessar mundir.
Með fegurðarhugsjón hnattvæðingarinnar er
æskilegt að má út sérkenni manna og þjóða,
þótt talað sé um styrkingu einstaklingsins og
framtak hans. Sú aðferð Mússolínis að slá
þannig úr og í að allir bíði í ofvæni eftir næsta
fagurgala hefur verið tekin upp sem regla í
samfélögum byggðum á samruna ruslahauga
úr hugsjónum frá síðustu öld. Þetta iðkar
kynslóð sem var áður kennd við æsku og blóm
en situr nú miðaldra að völdum með visku
gömlu innkaupatöskunnar. Hún vill forðast
lætin sem voru í henni í blóma lífsins og skrif-
ar lofgerðir um fyrrum fjandmenn sína. Í
samræmi við þetta vilja skáldin ekki vera út-
lagar heldur koma sér og ljóðum sínum hag-
lega fyrir í töskunni og listmálarar nútímans
forðast að vera einir með verkum sínum nema
rétt á meðan þeir framleiða, gjarna með að-
stoðarmönnum eins og á miðöldum þegar
listamenn ráku verkstæði. En þeir höfðu þá í
kollinum strangar hugmyndir um lögmál stíls
og þeirrar fegurðar sem er æðri efnisviðnum.
Kannski segir Hegel þess vegna að listin sé
sérstakt form þar sem andinn birtist og finni
ólíkar leiðir til að verða sýnilegur. Í list sam-
tímans er ekki rætt um hlutföll og innihald
heldur í hæsta lagi kröfu um handbragð,
hönnun eða afturhvarf til frásagnarmáta
nítjándu aldar sem nú er orðinn seljanlegur.
Þetta er líkt og hjá auðvaldinu sem hverfur til
gamla einkaframtaksins þótt það hafi gengið
sér til húðar og skorti lifandi forsendur
byggðar á sérstöku eðli samfélaga nútímans.
Af ruslahaug róttækni og íhalds stígur þess
vegna flöktandi, mild svæla, ekki sami kraftur
og á blómatímum borgarastéttarinnar þegar
karlar þéruðu konur en ljóðskáldin fjöll. Nú
smjaðra málarar og skáld fyrir miðhálendinu
með ömurlegum listrænum árangri. Það gildir
einu þótt einhver þykist byggja verk sín á
náttúrunni, fegurð þeirra eykst ekki við það.
Náttúrufegurð er annars eðlis en fegurð í list-
um þótt fegurð alls hafi áhrif á allt í lífinu, ef
marka má Hegel. Að mínu viti hefur sérhver
fegurð sína sérstöku eiginleika og hinir sér-
stöku eiginleikar hafa vott af eiginleikum ann-
arra.
Listamaður finnur ekki persónulegt fegurð-
arskyn með því að hverfa í samfélagið heldur
á þann hátt að róta í eigin óvissu. Með fram-
leiðslu á þokkalegri iðn leitar hann að við-
urkenningu í flæði alls og flýtur ásamt öðru í
auglýsingum og vaðli gagnrýnenda í hendur
sölufræðinga svo verkin finni kaupendur.
Útlegð listanna lokið
Í fyrsta sinn í sögunni hefur fagurfræðin
glatað andlegu gildi sem er það að vera hug-
lægt, tengt smekk og hræringum í tengslum
við einkenni sálarlífsins. Fagurfræðin hefur
glatað sínu guðlega eðli, því að vera hvarvetna
og öllum gefin í einhverjum mæli. Hún felst
ekki lengur í innri og ytri aðstæðum, heldur
því sem er einungis snertanlegt, vegna þess
að hið útreiknanlega er mælikvarði allra
hluta.
Ein afleiðingin af þessu er sú að framfærsla
lista og listamanna er komin á fjárlög og
tengd athafnasemi. Gagnvart ríkinu er lista-
maður skilgreindur sem atvinnurekandi en
um leið launþegi hjá sjálfum sér. Hann er eini
forstjóri hér á landi sem verður að gefa
skýrslu um afköst sín og tvífarans. Að öðrum
kosti fær hann engin laun og fer á hausinn
sem atvinnurekandi og starfsmaður en getur
ekki fengið atvinnuleysisbætur. Fari hann
fram á slíkt verður hann óvænt að „lista-
manni“. Sem slíkur á hann engan bótarétt
nema hann sanni að hugurinn starfi ekki sök-
um heiladauða.
Framgangur listamannsins tengist þar af
leiðandi ekki áhuga á verkum hans heldur á
stofnunum sem hafa á launum, að því er virð-
ist, sæg af misheppnuðum leikkonum til að sjá
um listviðburði, eins og það er kallað. Þeir eru
göturáp eina nótt á ári og geislar úr ljósköst-
urum sem voru notaðir gegn loftárásum en
orðnir merki þess að engin hætta sé á því að
andleg árás verði gerð á Reykjavík.
Með þessari opinberu athafnasemi er út-
legð listanna lokið. Listamenn losna við áþján
skoðana, átaka innan stefna, ofstæki og ríg.
Þeir geta orðið jafn skoðanalausir og ham-
ingjusöm fjölskylda með sæmilegar tekjur.
Vegna listviðburðanna hefur aldrei verið
eins mikið að „gerast“ í listum og núna en
álíka lítið innan þeirra. Frumleikinn minnkar
með auknum viðburðum. Kannski óttast lista-
menn að þeir komist ekki á skrá í tölvunum ef
þeir sýna annað en það að þeir eru auðsæilega
ófrumlegir en ýtnir og jafn ánægðir og sá sem
kemur vel lukkaður úr áfengismeðferð. Eng-
inn ber lengur óttablandna virðingu fyrir
þeim. Eginn tekur mark á þeim. Enginn fær
áhuga á verkum þeirra. Nóg er að líta inn um
glugga salanna, það smekklega ekkert sem
hangir á veggjum eða liggur fyrir hunda og
manna fótum sem innsetning á gólfi, sést á
augabragði. Eins er þetta í bókmenntum. Nóg
er að hafa sömu skoðun og stendur í auglýs-
ingunni. Samt horfa margir á umfjallanir um
bókmenntir í sjónvarpinu, ekki vegna þeirra
heldur þess að þetta er innlent efni og svo
finnst fólki útlit gagnrýnenda kynlegt, ef ekki
ókræsilegt, og skrýtið hvernig er hægt að
flikka upp á andlit með förðun, þannig að þau
verða óhugnanlega aðlaðandi næstum eins og
í hryllingsmynd. Íslendingar hafa alltaf haft
meiri áhuga á skrýtnu fólki en nýstárlegum
hugmyndum sem stafar af því að við ráðum
fremur við hlutina með augunum en heilanum.
Eins konar túrabókmenntir
Fram yfir miðja síðustu öld ríkti hér stétta-
skipting í bókmenntum fremur en í samfélag-
inu. Þær hugmyndir sem voru settar fram í
Fagurfræði ljótleikans eftir Karl Rosenkranz,
bók sem kom út árið 1853 með viðbrögðum við
skoðunum Hegels, hafa ekki borist inn í
þankagang okkar. Sögum var ekki beinlínis
skipt í fagurbókmenntir og „aðrar“ innan
gæsalappa, heldur talið að til væru æðri bók-
menntir. Innan þeirra voru þær sem fjölluðu
um samlíf sauðfjár og manna, samúð með
sveitarómögum og högum hagyrðinga, að
ógleymdum örlögum bænda sem flæktust til
Reykjavíkur og settust að á örlagaríkum stað
fyrir neðan Laugaveginn. Flestar voru skrif-
aðar af höfundum á vegum Sósíalista- eða Al-
þýðuflokksins og áttu að hvetja flokksvæna
lesendur til dáða. Hinar lægra settu beindu
ekki athyglinni að meinum samfélagsins held-
ur uppfylltu þarfir kaffikerlinga, múgsins, fyr-
ir tilfinningavellu. Eftir að bókaútgáfa varð
iðngrein og þróun samfélagsins og fagurfræði
þess í þjóðmálum hristi hægri og vinstri sam-
an í hinn eina sanna valdahaug, þá breyttust
andstæðu viðhorfin í það að finna lesefni laust
við annað en það sem hæfir innkaupatösk-
unni. Núna er það næstum ráðandi og fer
beint í æð, eins og sagt er, eða hittir á bragð-
lauka kvenlesenda sem sækja í morð og auð-
fengna samúð. Með aukinni menntun var ekki
hægt að bjóða þeim upp á bleiksúrar ást-
arsögur um hreppstjóra sem riðu kenndir á
milli bæja til að ríða vinnukonum á milli þúfna
eða sögur um hjúkrunarkonur sem náðu í
myndarlega skurðlækna í sárabindageymsl-
unni. Vegna breyttra atvinnuhátta þurfti að
breyta smekk og fegurðarskyninu. Ótækt var
að bjóða hetjusögur af sjómönnum, menntað-
ar konur hafa engan áhuga á körlum sem
lenda í lífsháska en finna ekki einu sinni fyrir
tíðaverkjum í baráttunni við náttúruöflin.
Markaðurinn þrengist og smekkurinn og
framleiðslan á þann hátt að einungis bækur
um konur höfða til kvenna, ekki kaffikerlinga
heldur þeirra sem hafa að minnsta kosti BA-
próf í bókasafnsfræðum. Og viðfangsefnin
áttu eftir að þrengjast. Það sem venjulegar
konur yfir kaffibollum og krökkum vildu áður
ekki sjá á prenti, að fjallað væri um störf lík-
amans með hliðsjón af viðbrögðum tillfinn-
inga- og sálarlífs, varð ráðandi í bókum skrif-
uðum af konum fyrir markað sem krafa
menntaðra kvenna stjórnar ásamt útgefend-
um. Yfirleitt eru þetta ekki verk skrifuð með
það í huga að þau standist tímans tönn eða
veki íhugun heldur tilfinningasveiflur. Þetta
eru eins konar túrabókmenntir sem leiddu til
vinsælda bókar mánaðarins.
Allt er þetta skylt þeim afturhaldstíma sem
við höfum mótað á síðustu áratugum, samtíma
sem þjáist af skömm vegna fortíðarinnar en
neitar að viðurkenna með djörfung erfðasynd-
ina. Í staðinn reynir menntafólk að breiða yfir
hana með kröfum um mjúk viðhorf, kurteisi í
stað kokhreysti, sem merkir í rauninni skoð-
analeysi. Hvað er hentugra til að hindra það
að ropandi syndaselir verði dregnir fyrir dóm
sögunnar og réttlætiskenndar nýrra kyn-
slóða? Bókmenntir og listir samtímans eru yf-
irhylming í bland við það sem áður var kennt
við borgaralega hræsni.
Gegn henni er erfiðara að berjast núna en
áður. Smáborgarar samtímans eru menntaðir
og hafa ekki aðeins lært að verja blindu sína
og foreldranna heldur komið á menntamanna-
einræði sem þörfin fyrir breytingu ræður
varla við. Hinn hámenntaði villimaður ver
ekki gerðir sínar með kjafti og klóm heldur
útreikningi, sprengjum sem hugsa sjálfstætt,
rafeindatækni, lýðræðislegum vopnum og
rökfræði. Einræði í nútímanum getur því að-
eins hrunið, ekki vegna utanaðkomandi árása,
heldur innri hrörnunar, eins og dæmin sanna
bæði um hrun kommúnismans og fallvaltleika
auðvaldsins eftir að einn ríkasti maður heims,
ekki kommúnisti, réðst á sitt eigið tákn um
hnattvæðingu í fjármálum með innsetningu í
World Trade Center. Eða hann málaði mynd
með tveimur flugvélum, svo heimurinn ramb-
ar með óútreiknanlega sögufléttu á barmi
glötunar í logum hinnar ævafornu biblíulegu
fagurfræði um rökrétt en hátæknilegt réttlæti
hefndarinnar.
V
IÐ erum svo leyndardóms-
full og inn á við, þetta innra
eðli er það merkilegasta við
okkur, jafnvel merkilegra
en skynsemi okkar.“
Þessi tilvitnun úr skáld-
sögunni The Sea, The Sea,
sem kom út árið 1978,
speglar í senn yrkis- og viðfangsefni heim-
spekingsins og rithöfundarins Iris Murdoch.
Þar að auki má segja að tilvitnunin feli í sér
vísbendingu um örlög þessarar merkiskonu.
Frumsýnd verður á næstunni hér á landi
kvikmyndin Iris sem er byggð á samnefndri
bók John Bayley um hjónaband hans og Iris
Murdoch. Bókin skiptist í tvo meginkafla
sem bera heitin Þá og Núna. Þessi skipting
vísar til kaflaskiptanna sem urðu í lífi þeirra
þegar hún greindist með Alzheimerssjúk-
dóminn árið 1994.
Þeim hjónum hafði verið boðið til háskóla í
Ísrael til að flytja erindi. Murdoch hafði beð-
ist undan að flytja fyrirlestur en boðist til að
sitja fyrir svörum í staðinn. Hún hafði oft
þennan hátt á með góðum árangri, en í þetta
skipti fór allt í handaskolum. Murdoch virtist
ekki geta komið frá sér svörunum og brátt
tóku gestirnir að yfirgefa salinn. Eiginmaður
hennar kveið því að hún tæki atburðinn mjög
nærri sér, en hún yppti aðeins öxlum eins og
ekkert hefði í skorist. Hún tók þátt í sam-
ræðum eftir á og áritaði bók sína The Green
Knight og á þeirri stundu rifjaðist upp fyrir
eiginmanni hennar að hún hafði talað um að
hún ætti í basli með bókina sem hún var að
skrifa og kom út næsta ár, Jackson’s Di-
lemma. Bókin hlaut góðar viðtökur, en Mur-
doch bárust bréf frá aðdáendum sínum sem
bentu á ýmiss konar misræmi í sögunni sem
gáfu enn frekar til kynna að heilsufari henn-
ar færi hrakandi.
Ljúf og trúverðug mynd
Í bókinni Iris dregur Bayley upp ljúfa og
trúverðuga mynd af sambandi þeirra hjóna.
Hann lýsir því hvernig fundum þeirra bar
saman í Oxford. Hún var sex árum eldri en
hann og hann veitti henni fyrst athygli þar
sem hún var á hjóli. Hún birtist honum þar
sem „heillandi einfari“. Aldursmuninn taldi
Bayley jákvæðan og sér í hag ásamt þeirri
staðreynd að Murdoch virtist gersneydd
kynþokka og áleit hann sig því öruggan
gagnvart öðrum karlmönnum. Hann átti þó
eftir að gera sér grein fyrir því gagnstæða
því að Murdoch höfðaði sterkt til fólks af
báðum kynjum og var afar eftirsótt. Þetta
dæmi gefur þó glöggt til kynna nánast
barnslega hrifningu hans af konu sinni og þá
skoplegu hlið sem hann sá jafnt á sjálfum sér
og þeim hremmingum sem þau hjónin áttu
eftir að lenda í eftir því sem henni elnaði
sóttin.
Í heimspekiskrifum sínum leggur Mur-
doch ríka áherslu á þörfina fyrir að veita ein-
staklingnum og því ófyrirséða athygli og
virðingu. Þannig er nauðsynlegt að auðsýna
einstaklingnum virðingu, hversu sérlundað-
ur, út af fyrir sig, subbulegur og leiðinlegur
hann kann að vera: „Ein hlið á því að virða
eitthvað er að hafa nógu mikinn áhuga á því
til að reyna að skilja það.“ 2) bls. 261.
Í heimspekiriti sínu „The Sublime and the
Good,“ fjallar Murdoch um sameiginlegan
kjarna listar og siðfræði og skilgreinir hann
þannig að í honum felist skynjun á einstak-
lingum. Þá gífurlega erfiðu uppgötvun að
eitthvað annað en maður sjálfur sé raunveru-
legt nefnir hún kærleika sem ásamt listum
og siðfræði veiti innsýn í raunveruleikann.
Að mati Murdoch eru félagsleg hefð og hug-
sýki höfuðóvinir kærleikans, og þar af leið-
andi listar og siðfræði. Hið fyrrnefnda vegna
þess að við erum sjálf „á kafi í félagslegri
heild sem við leyfum gagnrýnislaust að
ákvarða viðbrögð okkar, eða vegna þess að
við sjáum einungis þá leið útvalda fyrir okk-
ur“. 1) bls. 52. Hið síðarnefnda vegna þess
hve upptekin við erum af okkur sjálfum og
draumórum okkar. Þar af leiðandi verða
draumórar óvinir lista og hugmyndaflugs, en
kærleikur birtingarform ímyndunaraflsins.
Dramatík og fáránleiki
Hlutverk bókmennta taldi Murdoch vera
að „sýna baráttu milli raunverulegs fólks og
eftirlíkinga; og það sem þær skortir núna er
mun sterkari hugmynd af því fyrrnefnda“. 3)
bls. 20. Þótt heilmikil dramatík sé í verkum
Murdoch, eru bækur hennar einnig uppfullar
af skoplegum uppákomum og dregnar upp
myndir af aðstæðum sem virðast í fyrstu
jafnvel fáránlegar, en við nánari umhugsun
verður það einmitt fáránleikinn sem gerir
þær trúverðugar. Það er hið ófyrirséða, sem
birtist með þessu móti í skáldverkum henn-
ar, sem hún taldi þörf á að sýna virðingu líkt
og einstaklingnum.
Iris Murdoch fæddist í Dublin 15. júlí
1919. Hún gekk í Badminton skólann í Bri-
stol og þaðan lá leiðin til Oxford þar sem hún
nam grískar og rómverskar fornbókmenntir.
Í heimsstyrjöldinni vann hún fyrir fjármála-
ráðuneytið og fyrir Aðstoðar- og endurreisn-
arstofnun Sameinuðu þjóðanna í London,
Belgíu og Austurríki. Hún gegndi stöðu í
heimspeki við Newnham College í Cam-
bridge í eitt ár og 1948 sneri hún sér að
heimspekikennslu í Oxford við St Anne’s
College. Árið 1956 giftist hún John Bayley,
kennara og gagnrýnanda. Murdoch var
sæmd heiðursorðu breska heimsveldisins ár-
ið 1976 og stórriddaraorðu breska heims-
veldisins árið 1987. Hún lést 8. febrúar 1999.
Iris Murdoch var afar afkastamikill rithöf-
undur. Hún samdi m.a. 27 skáldsögur ásamt
nokkrum leikritum. Skáldsögurnar bera
heimspeki hennar glöggt vitni, en þar heyja
sögupersónur baráttu fyrir eigin frelsi við
misjafnan árangur. Hugarheimurinn og
innra eðli okkar er það viðfangsefni sem Iris
Murdoch var hve hugleiknast. Það er kald-
hæðnislegt að Alzheimerssjúkdómurinn
njörvaði hennar eigin huga svo kirfilega að
undir það síðasta bar andlit hennar aðeins
merki um fjarveru.
Heimildaskrá:
1) „The Sublime and the Good,“ Chicago Review, vol.
13, 1959.
2) „The Sublime and the Beautiful Revisited,“ The
Yale Review, New Series, 49, 1959-60.
3) „Against Dryness,“ Encounter, vol. 16, January
1961.
4) John Bayley: Iris, Gerald Duckworth & Co. Ltd.,
Great Britain, 1998.
Rithöfundurinn og heimspekingurinn Iris Murdoch og eiginmaður hennar, John Bayley, komu í
stutta heimsókn til Íslands vorið 1980. Hér eru þau ásamt sendiherra Breta, Kenneth East.
ÞETTA INNRA EÐLI
Höfundur er magister í ensku.
E F T I R
S T E I N U N N I Þ O R VA L D S D Ó T T U R