Lesbók Morgunblaðsins - 06.04.2002, Síða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. APRÍL 2002
lengra en til lýsinga á orrustum. Hvernig í
ósköpunum er hægt að taka mark á sagnfræð-
ingum á sviði hernaðarlistar sem ætla að lýsa
orrustunni við Somme á trúverðugan hátt?
Það er hreinlega ekki hægt.
Það góða við bókmenntir póstmódernism-
ans er að innan hans hefur þróast frásagn-
arform sem er opið svo það er hægt að skrifa
um hvað sem er; orrustur, þróun blómateg-
unda – hvað sem manni dettur í hug. Raun-
verulegur samtímahöfundur getur ekki leng-
ur tekið hefðbundnu skáldsagnaformi sem
góðu og gildu. Ný skáldverk verða að þróast
lengra en svo því hið hefðbundna skáldsagna-
form er of takmarkandi. Ef maður þróar önn-
ur frásagnarform í skáldskapnum þá er hægt
að fjalla um hvað sem er, allt frá skammta-
fræði til framleiðslu á járnnöglum, manni eru
engin takmörk sett.“
Þú reynir sem sagt að ná fram þessu marg-
ræða sjónarhorni með því að halda á lofti
mörgum þráðum í einu?
„Einmitt. Það má ekki gleyma því að rit-
störf eru ákaflega átakamikill starfi og fela í
sér mikla vinnu. Þegar maður opnar sig með
þeim hætti, ætti maður að minnsta kosti að fá
tækifæri til að fullnægja sinni eigin forvitni og
eltast við þær óljósu slóðir sem vekja áhuga
manns, í stað þess að þurfa að halda sig við
fastbundið form hefðbundinnar skáldsögu.
Sjálfur er ég alltaf að grafa upp undarlega
hluti sem kannski koma mér að notum og
kannski ekki. Ég leyfi mér að fylgja hugdett-
um mínum eftir, því reynslan hefur kennt mér
að þannig kemst maður að fróðleik sem skipu-
lögð leit hefði aldrei leitt í ljós. Tilviljunin er
oft svo afdrifarík og maður verður að treysta
eðlisávísuninni.“
Sjöundi áratugurinn fór
gjörsamlega framhjá mér
Nú kemur þú hingað um miðjan sjöunda
áratuginn, sem var ákaflega umbrotasamur
tími í samfélagslegum skilningi, hvernig kom
þetta þér fyrir sjónir?
„Hér var hreinlega félagsleg bylting í
gangi, Bítlarnir og Manchester United voru á
uppleið, femínismi að ryðja sér rúms, mínipils
í tísku og Mary Quant sokkabuxur á leggjum
allra kvenna. En það fór allt saman gjörsam-
lega framhjá mér,“ segir Max hinn rólegasti.
„Og það er ennþá sama hvað gerist, það er
eins og ég grípi það ekki, ég er alltaf þversum
í samfélaginu. Jafnvel þegar ég bjó í Man-
chester fór ég aldrei á völlinn. Ég flakkaði
bara um miðbæinn um helgar. Ég var ungur,
rétt tuttugu og eins árs og kunni næstum
enga ensku. En mér rann til rifja hversu sót-
ug og hræðileg borgin var í samanburði við þá
náttúrurparadís sem ég ólst upp í. Á milli þess
sem ég sökkti mér niður í vinnu við háskólann,
reyndi ég að sætta mig við hlutskipti mitt með
því að ganga um borgina og skoða hana. Ein-
staka sinnum urðu á vegi mínum stúdentar
sem voru fulltrúar þessarar nýju menningar,
reyktu gras og djömmuðu um helgar, en það
var aldrei hluti af mínu lífi, ég var mest ein-
samall.“
En samt sem áður má finna áhrif sjöunda
áratugarins í verkum þínum, þótt ekki sé
nema í því hvernig þú nálgast viðfangsefnið,
þú skirrist ekki við að spyrja þeirra spurninga
sem á þér brenna og fjalla um það sem öðrum
finnst óþægilegt eða of ögrandi.
„Já, að því leytinu til er ég barn míns tíma.
Enda má segja að í Þýskalandi hafi orðið mikil
menningarleg skil á eftirstríðsárunum þegar
synir og dætur hófu að bjóða foreldrum sínum
birginn. Ég tók þátt í því. Annað sem var af-
drifaríkt varðandi mína persónulegu þróun
var það að ég ákvað að stunda ekki doktors-
nám í Frankfurt. Það var gæfa mín, því þegar
verið er að vinna undir handleiðslu fræði-
manna af sama skóla alla tíð verður sjónar-
horn manns ærið takmarkað. Ég fékk því mun
meira út úr því að lesa Benjamin í Manchester
heldur en ég hefði getað fengið út úr Adorno í
Frankfurt. Þannig varð ég gagnrýninn á mína
eigin menningu og öðlaðist skilning á henni.
Auðvitað tileinkaði ég mér þó það sem
Frankfurtfræðin höfðu sett fram á nokkrum
áratugum, það opnaði t.d. augu mín fyrir því
hvað felst í sagnfræðilegum skilningi. Ástand
hugsunar okkar byggist á efnislegum kring-
umstæðum og á sér efnahagslega, félagslega
og sálfræðilega forsögu. Skilningur minn á
þessu mótaðist af verkum Theodors Adorno,
Max Horkheimer, Siegfrieds Kracauer og
fleiri.“
Hvað með marxisma sjöunda áratugarins,
sem vissulega hlýtur að hafa skipt máli í tví-
skiptu Þýskalandi?
„Jú, þar fékk ég líka tóninn frá fræðimönn-
unum í Frankfurt sem augljóslega hörmuðu
mjög þann viðtekna marxisma er nálgaðist
helst átrúnað, en viðurkenndu samt Karl
Marx sem einn fyrsta hugsuðinn á sviði efn-
ishyggju, en þeir vísa þó yfirleitt til eldri
skrifa hans.“
Fall múrsins hefur ekki breytt miklu
Nú hafa ótrúlegar breytingar átt sér stað í
Þýskalandi þann tíma sem þú hefur verið í
burtu og stærsti einstaki viðburðurinn í okkar
samtímasögu er líklega fall Berlínarmúrsins.
Finnst þér þessi atburður hafa sett mark sitt
á þýska menningu?
„Nei, fall múrsins hefur í rauninni ekki
breytt Þýskalandi mikið, það varð bara aðeins
stærra. Sem þýðir að nú hafa Þjóðverjar
stærri markað til að selja framleiðslu sína á.
Við megum ekki gleyma því að eitt stærsta
tækifæri eftirstríðsáranna þar fólst í þeirri
staðreynd að þótt landið hafi verið lagt í rúst,
þá voru þar ótrúleg viðskiptatækifæri; allir
þurftu á öllu að halda, hvort heldur sem um
var að ræða nýja skó eða þak yfir höfuðið.
Austur-Þýskaland var ekki alveg jafnilla statt
er múrinn féll, en það verður ekki horft
framhjá því að niðurníðslan á öllum sviðum
austan járntjaldsins var slík að þar voru ótrú-
leg tækifæri fyrir markaðsöfl hinnar vest-
rænu Evrópu. Ég er því sannfærður um að
pólitískt vægi falls Berlínarmúrsins var ekki
nándar nærri eins mikið og efnahagslegt vægi
þess. Í öllu falli má sjá að pólitískur metnaður
sýndi sig í hljóðlátri hreyfingu sem líktist ný-
lendustefnu, þýskir stjórnmálamenn færðu
bara sína menn til á skákborðinu – frá Münch-
en til Prag og svo áfram. Þeir keyptu allt sem
hægt var að kaupa, ýmist 49 eða 51%, eftir því
hvað var mögulegt – og þetta er enn að eiga
sér stað. Það svæði sem Þjóðverjar ráða yfir
nú ef litið er til efnahagslegra yfirráða nær
allt til Kákasusfjalla og niður að Balkanskaga.
Landakort þessara yfirrráða er nákvæmlega
eins og það sem Þjóðverjar stefndu að í fyrri
heimsstyrjöldinni,“ segir Max, og hikar ekki
við að nota þessa óþægilegu samlíkingu.
En í upphafi gerðu sér margir háar hug-
myndir um að fall járntjaldsins myndi marka
upphaf nýrra tíma og endi kúgunar?
„Í raun og veru varð það líka raunin varð-
andi fólkið sem lifði undir ógnarvaldi alræð-
isstjórnar, en heimur annarra Þjóðverja
breyttist samt ekkert.“
Þér finnst sameiningin þá ekki hafa breytt
sjálfsímynd Þjóðverja?
„Nei, því augnblik frelsisins, þegar oki kúg-
unarinnar er lyft af einstaklingnum og honum
finnst hann geta gert það sem honum sýnist,
er einungis skammvinn tálsýn rétt eins og öll
önnur reynsla af svipuðu tagi. Þegar hún líður
hjá er einstaklingnum bara ýtt inn í nýjan
hversdagsleika þar sem hann þarf að vinna sig
upp og eina leiðin upp er að verða eins og þeir
meðbræður hans sem eru þar fyrir. Fólkið í
austrinu er að verða eins og fólkið í vestrinu
og eftir önnur tíu ár munum við ekki geta
greint nokkurn mun. Jafnvel fólkið í Varsjá –
og þá má ekki gleyma því að Þjóðverjar hafa
ekki farið eins illa með neina eins og Pólverja
– tekur sér nú Þýskaland til fyrirmyndar á
sviði viðskipta og efnahagsmála.
Þýskur kollegi minn hérna, hringdi í mig á
sínum tíma þegar múrinn var að falla og fór
stórum orðum um hvað það gæti haft í för með
sér. Ég sagði honum að hafa ekki of miklar
væntingar, ég ætti ekki von á að breyting-
arnar yrðu afdrifaríkar. Vestræni heimurinn
varð hvorki félagslega meðvitaðri né gjafmild-
ari í kjölfarið. Þeir sem komu að vestan og
fjárfestu í Dresden gerðu það ekki af bróð-
urhug, heldur vegna þess að það skilaði arði
og kom sér vel í skattalegu tilliti. Ef málið er
skoðað frá hinni hliðinni er ljóst að þeir sem
ekki höfðu átt völ á appelsínum um langt skeið
austan megin, voru allt í einu farnir að gæða
sér á melónum og parmaskinku – og fundu sig
meira að segja fljótt knúna til að kvarta yfir
gæðum skinkunnar. Þannig er lífið,“ segir
Max og ypptir öxlum.
„Ljóti Þjóðverjinn“
rótgróinn í þýskri þjóðarsál
„Við megum heldur ekki gleyma því að í
þýskri þjóðarsál býr rótgróin hugmynd um
„ljóta Þjóðverjann“ og þeir sem bjuggu vest-
an megin litu ætíð á Austur-Þjóðverja sem
„ljótu Þjóðverjana“, þótt þeir hafi sjálfir verið
í því sama hlutverki gagnvart umheiminum á
sjötta áratugnum. Fleiri óþægilegar minning-
ar úr fortíðinni komu upp á yfirborðið í kring-
um fall múrsins, svo sem í tengslum við það að
Austur-Þýskaland var njósnaríki þar sem allir
njósnuðu nærri undantekningalaust um aðra,
þar á meðal rithöfundarnir. Sú staðreynd
minnti fólk að sjálfsögðu óþægilega á annað
alræðisríki fortíðarinnar og þegar þessi mál
voru afhjúpuð hvert á fætur öðru varð minn-
ingin um svik okkar allra við nágranna okkar
fyrr á árum óbærileg.“
Bækur þínar hafa hlotið afar góðar viðtökur
í Þýskalandi, heldurðu að fólki finnist þetta
utanaðkomandi sjónarhorn þitt mikilvægt?
„Bækurnar mínar hafa ekki hlotið afar góð-
ar viðtökur,“ segir Max með áherslu, „nema á
meðal gagnrýnenda sem hafa verið ótrúlega
jákvæðir. Einstaka sinnum komu stuttaralega
athugasemdir frá þeim, en þær voru allar frá
mjög ungu fólki sem fannst umfjöllunin sem
heild úr takti við tímann þar sem þeir höfðu
engan áhuga á sagnfræði. En þessar viðtökur
segja ekki alla söguna. Bækurnar mínar selj-
ast þokkalega í Þýskalandi, en þó ekki í nein-
um risaupplögum. Ég sel miklu fleiri bækur
hér í Englandi en heima. Ég fæ mikið af verð-
launum heima sem er í fullu samræmi við op-
inbera afstöðu yfirvalda, sem finnst þau þurfa
að verðlauna mig fyrir að skrifa um þessa
tíma, en almenningur vill sem minnst af hon-
um vita, því hann vekur upp vanlíðan,“ segir
Max hreinskilnislega.
Nú hafa bækur þínar verið þýddar á tungu-
mál flestra þeirra þjóða sem urðu verst úti í
stríðinu, hvaða vísun telur þú þær hafa þar?
„Burt séð frá sagnfræðinni í bókum mínum
þá eru öll þau þemu sem ég nota frekar algild.
Ég fjalla um tímann og minnið, ekki einungis
sagnfræðilegt minni heldur um það sem við
varðveitum í hugskotinu. Þetta eru allt þættir
sem tengjast skáldskapnum nánum böndum
og hafa ætíð verið hluti hans. Flestir góðir rit-
höfundar allt frá upphafi átjándu aldar hafa
verið að fjalla um sömu grunnþemun sem eru í
raun ekki svo mörg. Að sjálfsögðu verður
maður sem rithöfundur að velja hvað maður
vill fjalla um og því má líkja við verslunarferð
þar sem maður velur í körfuna.
Ég kenni sumum þessara ungu höfunda
sem eru hér í námi í skapandi skrifum og þeg-
ar ég hitti þá fyrst eru þeir allir að skrifa um
það sama; um unga menn sem lifa tilgangs-
lausu lífi, í herbergiskytru, í óskilgreindri
borg. Í þessum verkum er sjaldnast nokkur
tilfinning fyrir mannkynssögunni, ekkert al-
mennt sögusvið heldur einungis sú þjáning
sem fylgir því að vaxa úr grasi og finna sér
fótfestu í heimi hinna fullorðnu. Sjálfur byrj-
aði ég ekki að skrifa fyrr en ég var orðinn 45
ára og hafði því aðrar hugmyndir í farteskinu.
Í þessu tilliti er áhugavert að skoða feril
þeirra rithöfunda sem byrja að skrifa um
fimmtugt og skrifa þar til þeir eru áttræðir.“
Fylli upp í eyður for-
tíðarinnar með skáldskapnum
Rannsókn á minninu er næstum eins og
órjúfanlegur þáttur vinnuaðferða þinna, þú
rekur hlutverk og virkni minnisins?
„Virkni minnisins afhjúpast fyrir manni á
hverjum degi. Bara í dag var ég á bókasafninu
að leita að alfræðiorðabók sem lá alltaf
frammi en ég mundi greinilega eftir að hafa
séð nýlega í geymslurými skjalasafnsins. Þeg-
ar ég spurði bókasafnsvörðinn hvort ég gæti
fengið að fara í geymsluna sagði hann mér að
bækurnar væru enn á sínum stað og hefðu
aldrei verið færðar. Nú hef ég ekki hugmynd
um hvort bækurnar voru færðar eða ekki og
það opnar gat í fortíðina. Þá get ég farið inn í
þetta gat eins og nokkurs konar verkfræð-
ingur og fyllt upp í eyðurnar. Vegna þess hve
minnið og fortíðin eru óáreiðanleg fyrirbæri
er sögumaður sem „veit“ allt alveg út í hött að
mínu mati. Mér finnst afstaðan sem felst í
slíkri „fullvissu“ nálgast óskammfeilni. Eina
afstaðan sem maður getur réttlætt sem sögu-
maður er að halda sig eins mikið í bakgrunn-
inum og mögulegt er en skýra samt frá þeim
tilfinningum sem eru að brjótast um í manni.“
Í þeim skilningi eru verkin þín eiginlega
sjálfsævisöguleg, en gætu auðvitað um leið al-
veg eins verið skilgreind sem hreinn skáld-
skapur?
„Já. Flest sjálfsævisögulegu atvikin eru
sönn, en sumu hef ég hagrætt. Mín skoðun er
sú að lesandinn eigi rétt á því að vita hver seg-
ir honum söguna. Sérstaklega í mínu tilfelli,
þar sem ég vinn með ákveðið innra sjónarhorn
og er fæddur 1944. Það verður ekki framhjá
því horft. Við sögumennirnir höfum allir okk-
ar einkenni.“
Aðspurður hvað væri nú framundan hjá
honum sagði Max að hann hlakkaði til að ein-
beita sér enn frekar að ritstörfum. „Ég hef
verið að kenna þýskar bókmenntir í bráðum
40 ár og nú er ég að leita leiða til að losa mig
út úr þeirri vinnu svo ég geti helgað mig rit-
störfunum. Mér finnst ég knúinn til þess,
minn tími er að renna út og mér finnst ég
verða að nýta hann vel. Ég veit að eftir sex-
tugt kemur sú hugsun yfir mann að minnsta
kosti tvisvar í viku að maður eigi ekki eftir að
endast mjög lengi úr þessu,“ segir Max og
brosir. „Við megum ekki gleyma því að fyrir
hvern aldraðan einstakling sem bregður fyrir
úti á götu eru margir sem eru ósjálfbjarga og
lokaðir inni á stofnunum. Við vitum ekkert
hvernig skynjun þessa fólks er, hvernig því
líður, hvort það er sorgmætt eða örvænting-
arfullt. Sjálfur vildi ég heldur deyja á morgun
en hökta áfram inn í ellina. Sextíu ár eru raun-
inni alveg nógu mörg ár í lífi einstaklings.“
Það æðruleysi sem lýsir sér í þessari stað-
hæfingu Max Sebald var einkennandi fyrir
hann, enda þótt hvorugt okkar renndi á þess-
ari stundu í grun um að hann ætti eftir að
reynast forspár. Örfáum dögum eftir að við-
talið var tekið var Max allur, aðeins 57 ára að
aldri og sannur harmdauði öllum þeim er
kynntust honum.
fbi@mbl.is
F
RANCOIS Truffaut varð tíðrætt
um áhuga þann sem hann hafði á
kvikmyndum þegar á unga aldri.
Þetta var ekki bara löngun ung-
lings til að komast á bíó, heldur
var þetta árátta sem gekk mun
dýpra. Hann sá sömu myndirnar
aftur og aftur og þessar tíðu bíó-
ferðir urðu í rauninni kvikmyndaskóli hans, sá
eini sem hann gekk í um ævina. Hann vísaði til
þessarar áráttu í kvikmynd sinni La Nuit am-
ericaine (Amerísku nóttinni). Þar lék Truffaut
sjálfur kvikmyndaleikstjóra sem í draumförum
minnist þess er hann, ungur drengur, stal ljós-
myndum úr útstillingarglugga þar sem auglýst
var kvikmyndin Citizen Kane.
Truffaut fjallaði gjarnan um áhrifavalda sína í
listinni, hóf reyndar feril sinn sem kvikmynda-
gagnrýnandi og hætti ekki að skrifa um kvik-
myndir þótt hann sjálfur yrði leikstjóri. Þekkt-
asta verk hans á þessu sviði er vafalaust
viðtalsbók hans við Alfred Hitchcock, en Hitch-
cock verður að teljast ein af fyrirmyndum Truff-
auts. Önnur stór fyrirmynd var Jean Renoir,
enda eru til þeir gagnrýnendur sem skipa
myndum Truffauts í tvo flokka: þær sem hneigj-
ast í Renoir-áttina og hinar sem halla fremur í
átt að Hitchcock.
Truffaut var þannig öðrum leikstjórum hrein-
skilnari um það sem hann þóttist eiga öðrum í
greininni að þakka. Upp úr þeim áhrifum óx síð-
an sjálfstæður sköpunarkraftur sem mótaði eig-
in stíl og náði að hafa víðtæk áhrif á samtíð sína.
Hann var helsti frumkvöðull nýbylgjunnar í
frönskum kvikmyndum sem kom upp í kringum
1960.
Leikstjórinn Truffaut kom fyrst fram með
stuttmyndinni Les Mistons (Prakkararnir), sem
hefur að geyma furðu mörg af höfundarein-
kennum hans sem síðar urðu svo augljós. Mynd-
in er byggð á smásögu um unga ástfangna
stúlku sem verður fyrir því óláni að vekja áhuga
smástrákanna í bænum. Truffaut átti oft eftir að
gera myndir um börn, hvolpaviti gerði enginn
betur skil en hann, og fyrsta bíómynd hans var
einmitt um ungan dreng á fyrstu krossgötum
lífs síns.
Les 400 coups (400 högg) kom fram árið 1959
og vakti mikla athygli, vann m.a. til leikstjóra-
verðlaunanna í Cannes árið eftir. Hér var Truff-
aut raunar að hluta til að segja eigin sögu, því
sjálfur var hann skilnaðarbarn sem lenti í marg-
víslegum vandræðum á unglingsárunum og ein-
stök atvik í myndinni má rekja beint til æsku
höfundarins. Stíll myndarinnar þótti nýstárleg-
ur, myndavélinni er beitt af talsverðu frjálsræði,
en heildarblærinn á verkinu er ljóðrænt
raunsæi. Allt kristallast þetta í lokaskotinu, þar
sem drengnum er fylgt í nálægri mynd lengi vel,
þegar hann hleypur niður í fjöru og sér hafið í
fyrsta sinn á ævinni.
Truffaut, sem raunar var byrjandi í afskipt-
um sínum af leikurum, hafði mikið fyrir því að
finna rétta drenginn í aðalhlutverkið og hafði
prófað nokkur hundruð áhugasamra drengja
þegar hann loksins fann Jean-Pierre Léaud.
Hvorugan hefur væntanlega órað fyrir því þá að
úr yrði ævilangt, heilladrjúgt samstarf. Léaud
átti eftir að birtast sem holdgervingur Truffauts
í þremur öðrum bíómyndum og einni stutt-
mynd, sem allar voru listræn útfærsla á ævi höf-
undar, en mismunandi mikið færðar í stílinn, svo
að þær verða á engan hátt teknar sem örugg
heimild um Truffaut sjálfan eða ævisaga hans. Í
öllum þessum myndum bar Léaud nafnið An-
toine Doinel, sem í myndunum þróast yfir í að
verða rithöfundur, en alls staðar er þó áherslan
á ástarlífi söguhetjunnar og tilraunum hans til
að átta sig á konum.
Kvikmyndabálkurinn um Antoine Doinel nær
yfir svo til allan feril Truffaut, sú síðasta var
frumsýnd sex árum fyrir dauða hans. Þær eru
með fyndnustu myndum höfundar og af þeim er
Baisers volés (Stolnir kossar) alfyndnust. Í upp-
hafi kemur söguhetjan út úr herfangelsi (Truff-
aut strauk úr hernum og þurfti að sitja í tugt-
húsi fyrir vikið), vindur sér inn á hóruhús og
velur sér stóra ljóshærða konu sem fylgir hon-
um upp á næstu hæð (bæði Truffaut og Léaud
voru lágvaxnir og dökkhærðir). Upp úr því
kynnist hann gæðastúlku með fæturna á jörð-
inni, eins eðlilega Parísarstúlku og hugsast get-
ur, en þar með verður ekki sagt að söguhetjan
skilji hana eða þau dularmögn sem honum
finnst hún búa yfir.
Konan sem furðuvera í augum karlmannsins
er síendurtekið þema í myndum Truffauts.
Hann endaði með að gera sérstaka bíómynd um
hinn ráðvillta karlmann, og hét hún L’Homme
qui aimait les femmes (Maðurinn sem elskaði
konur). Einnig þar mátti greina drætti úr ævi
höfundar, en víst er um það að næst á eftir kvik-
myndum áttu konur hug hans allan (nema því
hafi verið öfugt farið!)
Önnur bíómynd Truffauts var Skjótið á pían-
istann (Tirez sur le pianiste), gerð í grunninn
eftir amerískri glæpasögu, en varð í útfærslu
Francois allt annað og meira en það melódrama
E F T I R
Á G Ú S T G U Ð M U N D S S O N