Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. MAÍ 2002
M
ichèle Roberts er með
þekktari höfundum í
Bretlandi í dag, en hún
er fædd árið 1949, og
hefur til þessa gefið út
11 skáldsögur, auk ým-
issa annarra verka.
Gagnrýnendur hafa
verið ósparir á lof í hennar garð, auk þess sem
lesendur hafa fylkt sér um hana þótt bækur
hennar séu um margt óvenjulegar, bæði hvað
efnivið og efnistök varðar. Hún er tvítyngdur
höfundur og hefur alist upp jafnhliða í Frakk-
landi og Englandi, en eitt einkenni verka henn-
ar tengist einmitt tveggja heima sýn, þeim
átökum sem henni geta fylgt og/eða viðleitni til
að kanna það sem liggur undir yfirborði sam-
félagmyndarinnar. Bækur hennar hafa alltaf
haft mjög sterka vísun í kvenlegan veruleika og
ef til vill er titill ritgerðasafns hennar, On Food,
Sex and God (Um mat, kynlíf og guð, 1998), ein-
kennandi fyrir þau þemu sem hún helgar sig.
Verk hennar eru alltaf munúðarfull, stundum
tilraunakennd og oft á tíðum óræð, enda hefur
Michèle aldrei haft áhuga á að vera sporgöngu-
maður annarra í list sinni.
Hún tók á móti blaðamanni á heimili sínu í
London, í lítilli íbúð í háhýsi á bakka árinnar
Thames þar sem hún á sér sitt borgarathvarf.
Heimili hennar í Frakklandi er uppi í sveit, svo
hún hefur skapað sér það svigrúm sem hún þarf
til að njóta tvenns konar lífsmáta, sitt í hvoru
landinu.
„Ég held að ég hafi orðið rithöfundur einmitt
vegna þess að ég kem úr tveimur menningar-
heimum, en móðir mín er frönsk og faðir minn
enskur,“ segir Michèle þegar við setjumst niður
og blaðamaður spyr hana um áhrif þessa fjöl-
menningarlega lífs. „Ég ólst upp tvítyngd, á
heimili þar sem ætíð voru töluð tvö tungumál.
Hið eiginlega heimili fjölskyldunnar var hér í
Englandi, því móðir mín flutti hingað þegar hún
giftist föður mínum. En ég naut líka langra
sumarleyfa í Frakklandi, svo mér finnst eins og
bernska mín hafi verið frönsk að jöfnum hluta.
Fyrir utan þá einstöku ánægju sem ég hafði af
tungumálum frá unga aldri vegna þessara sér-
stöku aðstæðna, sem auðvitað mótuðu mig sem
manneskju, má segja að annar þáttur í uppvexti
mínum hafi einnig valdið þrýstingi, en það voru
trúmál. Faðir minn var mótmælandi en móðir
mín kaþólikki og ég held að ágreiningur þeirra
um trú og viðhorf til trúarbragða hafi orðið til
þess að ég fann fyrir ákveðinni óvissu um það
hvar ég tilheyrði. Því jafnvel þótt þau hafi bæði
verið kristin, voru þetta mjög ólíkar tegundir
kristindóms. Ég var alin upp í kaþólskum sið,
en þrátt fyrir það virtist mér alltaf mjög aug-
ljóst að hægt var að nálgast andlegan veruleika
með öðrum hætti,“ segir Michèle, um leið og
hún hellir hvítvíni í tvö glös.
„Meginástæða þess að ég gerðist rithöfundur
hafði því mikið með tengsl mín við tungumálið
að gera, og í öðru lagi má tengja það trúar-
brögðum og menningarlegum bakgrunni.
Þriðja ástæðan, sem hafði einnig mikið vægi,
tengist svo kynferði. Í þeim menningarheimi
sem ég ólst upp í á sjötta og sjöunda áratugn-
um, var ekki farið vel með stelpur. Þær fengu
oft verri menntun en drengir og ég var t.d. í
klausturskóla, en sú menntun sem þar var á
boðstólum kom ekki að miklum notum. Kaþ-
ólska kirkjan er um margt mjög fjandsamleg
konum og það vakti með mér mikla reiði, en
ekki síður forvitni. Mér var gefin mynd af
ákveðinni tegund konu af kaþólsku kirkjunni, af
konu sem var ekkert nema hold og blóð, en bjó
tæpast yfir nokkurri sál – hún var heimsk og
jafnvel ill því fyrsti syndarinn var að sjálfsögðu
kona. Ég spurði mig því hvað gerðist ef ég hafn-
aði þessari mynd. Hvaða þýðingu hafði það þá
fyrir mig að vera kona? Og hvernig var mér
fært að takast á við kynferðismál í mínum upp-
vexti? Ég spurði mig líka hvað Guð væri, því
það var stór spurning í mínum huga. Vegna
þessara hugleiðinga fór ég snemma að reyna að
takast á við hugtakið „kona“ og reyna að end-
urskilgreina hvað í því felst. Ég held meira að
segja að ég sé enn að eiga við þennan efnivið
þrátt fyrir að allur þessi tími sé liðinn,“ útskýrir
hún, eins og það komi henni í raun á óvart að
þessar spurningar skuli enn búa með henni.
Ensk tunga karlkyns,
franska kvenkyns
Það má þá segja að þú sért alltaf að líta á
heiminn út frá tveimur sjónarhornum í verkum
þínum, annars vegar því opinbera og hins vegar
frá persónulegu sjónarhorni einstaklingsins?
„Já, því þannig kemur í ljós hve heimurinn er
flókinn og aldrei er um nein auðveld svör að
ræða.
Ég held að sú staðreynd að foreldrar mínir
komu frá ólíkum löndum og rifust töluvert mik-
ið, þrátt fyrir að þeim þætti mjög vænt um
hvort annað, hafi orðið til þess að ég raðaði
heiminum upp eftir kynferði. Ensk tunga varð
þannig í mínum huga karlkyns en franska kven-
kyns. Það sjónarhorn gaf mér yfirsýn yfir sam-
skipti fólks, ég uppgötvaði ástríðuna í samskipt-
unum og hvernig fólk gæti orðið reitt og lent í
árekstrum. Sem efniviður í skáldskap eru þess-
ar tilfinningar allar mjög athyglisverðar. Ekki
það að maður er alltaf að segja söguna af því af
hverju maður ákvað að gerast rithöfundur og sú
saga tekur stöðugum breytingum eftir því sem
maður verður eldri. Nú langar mig t.d. að trúa
því að í rauninni hafi ég bara haft mjög virkt
ímyndunarafl sem barn,“ segir Michèle og
hlær. „Mig langaði til að kanna þann kraft, því í
honum fólst algjörlega nýr og framandi heim-
ur.“
En þú lagðir upp í háskólanám þrátt fyrir að
þú vissir hvað þú ætlaðir þér?
„Já, ég lék mér að þeirri hugmynd að fara í
framhaldsnám í miðaldabókmenntum, sem var
það sem ég helgaði mig í háskóla. Samt fann ég
fljótt að ég yrði að hverfa úr háskólanum út í líf-
ið ef ég ætlaði að helga mig ritstörfum, og þar
sem ég var bara fimm ára þegar ég ákvað að
verða rithöfundur var allt í einu ekki eftir neinu
að bíða,“ svarar hún hlæjandi. „Annars var ég
ekkert óvenjuleg að þessu leyti, það eru svo
mörg börn skapandi. Ég hafði þó afskaplega
gaman af orðaleikjum og lestri, sem ef til vill má
rekja til þess að ég var sífellt veik sem krakki.
Ég var með vonda kirtla og eyddi stórum hluta
skólagöngu minnar í rúminu þar sem ég las svo
klukkustundum skipti.“
Nú er erfitt að fjalla um höfund eins og þig án
þess að velta kvenna- eða kynjafræðum fyrir
sér. Manni dettur ósjálfrátt Angela Carter í
hug, en hún var ef til vill fyrst breskra kvenrit-
höfunda til að spyrja hiklaust þeirra spurninga
sem brunnu á henni sem konu. Þú ert ein þeirra
sem hefur orðið fyrir áhrifum af áþekku frjáls-
ræði og þörfinni til að kanna nýjan veruleika.
„Já, Angela var vissulega mikilvægur hlekk-
ur sem hinn nútímalegi femínisti er hikaði ekki
við að ganga þvert á allar kennisetningar. Þess
konar hugrekki var mér sem ungum rithöfundi
afar mikilvægt, því ég var aðeins yngri en hún
þó ekki hafi verið mikill aldursmunur. Ég vissi
að hún var til staðar eins og logandi viti og það
gaf manni sjálfum aukið hugrekki við skrift-
irnar. Ég fékk að sjálfsögðu hefðbundið
raunsæi í vöggugjöf frá þeim sem á undan mér
komu, því allar þær konur sem sátu stunduðu
ritstörf á sjöunda áratugnum, konur á borð við
Margaret Drabble og A.S. Byatt og jafnvel
Doris Lessing, voru af kynslóð frábærra rithöf-
unda sem skrifuðu mest innan þess ramma. En
mér fannst þó lítil stoð í því sem þær voru að
gera einmitt vegna þessara djúpstæðu róta í
raunsæinu,“ útskýrir Michèle. „Ég varð því að
leita fanga á öðrum miðum og þá var Angela
mjög góð fyrirmynd, hún hafði löngu sagt skilið
við raunsæishefðina. Svo leitaði ég að sjálf-
sögðu einnig eftir áhrifum erlendis frá. En Ang-
ela gerði mér þó ljóst að möguleikarnir voru
fyrir hendi og það skipti óskaplega miklu máli.
Fyrsta bókin mín, eða kannski fyrstu tvær,
[A Piece of the Night, Næturfriður, 1978 og The
Visitation, Vitjunin, 1983] voru þó í rauninni að
einhverju leyti grundvallaðar bæði í róman-
tískri og ljóðrænni raunsæishefð, sumir þættir
þeirra virðast í það minnsta heyra til ákveðinna
tegunda raunsæisins. Svo það er líklega ekki
fyrr en í þriðju bókinni minni [The Wild Girl,
Villta stúlkan, 1984] að mér fannst ég geta kom-
ist á flug á öðrum forsendum.“
Dulvitundin og kvenleg fagurfræði
Er það þá sem þú ferð að gera meðvitaðar til-
raunir með byggingu og stíl?
„Ja, ég hóf feril minn sem ljóðskáld svo ég
gerði vissar tilraunir með stíl allt frá upphafi.
Sem ljóðskáld var ég t.d. viss um að hægt væri
að byggja upp bók í gegnum kerfi mynhverf-
inga. Ég gerði einnig tilraunir með framvindu
tímans í verkum mínum; stökk fram og til baka
og þess háttar. Viðleitni til formtilrauna varð þó
mun meðvitaðri þegar ég var að skrifa þriðju
bókina mína sem fjallaði um Maríu Magdalenu
[The Wild Girl] en þá fannst mér ég hafa upp-
götvað eitthvað nýtt. Það var einna helst eins og
ég fyndi leið til að stökkva til hliðar eða upp á
við miðað við hefðbundna framvindu, og þannig
uppgötvað leið til að skrifa af meiri heiðarleika
um dulvitundina. Og hún er einmitt það sem ég
er hér til að skrifa um; mér finnst ég hafa gert
þá uppgötvun. Ef maður ætlar að fjalla um það
sem býr í dulvitundinni, þýðir ekkert að skrifa í
natúralískum stíl því bæling og kúgun er svo
stór þáttur í honum – jafnvel þó fullkomlega sé
staðið að heimildarleit og öllu sem snertir yf-
irborð sögunnar. Ég hef heldur engan áhuga á
þessu yfirborði – jafnvel þótt það sé fallegt – ég
vil kafa undir það. Maður á borð við Ian McEw-
an getur skrifað með ótrúlegum hætti um yf-
irborð hlutanna og það er allt gott um það að
segja, en sjálfa langar mig til að kanna það sem
býr í djúpinu.“
Heldurðu að sú löngun sé að hluta til sprottin
af þörf til að hafna rithefð karlmanna?
Michèle játar því ákveðin. „Hér er alveg
örugglega um ákveðna tegund kvenlegrar fag-
urfræði að ræða. Að mínu mati hafa konur að
mörgu leyti verið svo undirokaðar í vestrænni
menningu að það hefur leitt til klofnings á milli
kynferðis okkar og framtíðarhorfa. Hér er ég
að vísa til kvenímynda á borð við hóruna og
madonnuna. Ef mann langaði að reyna að nálg-
ast sannleikann um konur, eða þann sannleika
sem ekki hafði verið sagður þegar ég var ung,
þá krafðist það nýs forms. Ég gat ekki notað
marga þætti sem tilheyrðu hefðinni, svo sem
hinn alvitra sögumann. Mér fannst ég verða að
finna leið til að segja sögur mínar með öðrum
hætti. Í þessu fólst meira að segja ákveðin tor-
tryggni í garð sagnahefðarinnar, því mér fannst
sagnahefðin sem slík ákaflega karlmannleg
þegar ég var að vaxa úr grasi – rétt eins og feð-
urnir væru að segja frá og staðsettu konur í
ákveðnum hlutverkum í sínum eigin sögum, án
þess að þær kæmu sínum sjónarmiðum að. Mig
langaði til að vera í hlutverki sagnaþularins en
fyrst þurfti ég að brjóta mér leið út úr sögum
annarra – í lífi mínu sem og í ritstörfum mín-
um.“
Þú átt þá við að það hafi ekki verið þér nóg að
endursegja þekktar sögur út frá nýju sjónar-
horni eins og svo margir kvenrithöfundar hafa
gert, heldur hafir þú þurft að fitja upp á alveg
nýjum söguþræði?
„Eiginlega, en þó verð ég að viðurkenna að
ég er mjög mikill póstmódernisti hvað það varð-
ar og ég er enn að vinna með sögur sem ég hef
fengið í arf. Ég tæti þær í sundur og eyðilegg
þær, en set þær svo saman aftur. Angela [Cart-
er] talaði oft um að hún liti á það sem starf sitt
að afhelga og eyðileggja goðsagnir eða í það
minnsta gagnrýna goðsagnir. Ég horfi ekki al-
veg sömu augum á þetta ferli því ég eygi mögu-
leika á því að taka goðsögn og hluta hana í sund-
ur, síðan má setja hana saman á nýjan leik
þannig að öll samskeytin sjáist og búa til úr
henni eitthvað alveg gjörólíkt. Goðsagnir halda
áfram að vekja áhuga minn, enda eru þær oft
ekkert annað en sögur um fjölskyldumynstur. Í
kaþólskum goðsögnum er ríkulegur arfur, ég
hef t.d. skrifað heila bók um ævi dýrlinga [Im-
possible Saints, Ómögulegir dýrlingar, 1997] og
bjó í því skyni til nýjar sögur auk þess að end-
ursegja gamlar með nýjum hætti.“
Aðspurð hvernig Bretar hafi brugðist við
skáldsögu um kaþólska dýrlinga segir Michèle
að bókin hafi hlotið ákaflega góðar viðtökur hjá
gagnrýnendum sem og lesendum, en því sé þó
ekki að leyna að þessi bók hefði aldrei komist á
metsölulista. „Að hluta stafar það af þeim vís-
unum í kaþólska trú sem bókin byggist á, en hér
á landi er einnig mjög lítill áhugi fyrir trúar-
brögðum þegar á heildina er litið. Öll trúariðk-
un virðist vera á undanhaldi Bretar grípa ein-
ungis til helgisiða í praktískum tilgangi, en ekki
til sáluhjálpar. Vísun í kaþólskar goðsagnir á
sér enn minni hljómgrunn, því þó flestir þekki
þær sögur er leggja grunninn að kristindómi,
eru mjög fáir kunnugir þeim kaþólska þjóð-
sagnaheimi sem ég hef mætur á,“ útskýrir hún.
„Sem betur fer náðu þó flestir megininntaki
þessarar bókar, því hún hverfist í rauninni ekki
um trúarbrögð heldur um sambönd á milli feðra
og dætra og það hvernig feður geta lagt líf
dætra sinna í rúst. Fólk áttaði sig á þessu, sem
mér þótti ákaflega vænt um, því ég var í raun-
inni bara að taka trúarbrögðin út úr sínu hefð-
bundna táknræna samhengi og nota þau til þess
að segja allt aðra sögu.“
Tengsl lystarstols og dýrlinga
Í bók sinni Daughters of the House, (Dætur
hússins, 1992) sem tilnefnd var til Bookerverð-
launa það ár, auk þess sem hún vann W.H.
Smith verðlaunin ári seinna, segir Michèle m.a.
sögu nunnunnar Theresu. Í lýsingum höfund-
arins á trúarþorsta Theresu á erfiðum tímum á
mörkum bernsku og unglingsára örlar á til-
hneigingu sem tengja mætti við lystarstol. Eins
og svo oft í verkum sínum notar Michèle sann-
sögulegan efnivið í lýsingum af andlegri reynslu
stúlkunnar sem síðan helgar sig guði, en á und-
anförnum árum hafa fræðimenn á ýmsum svið-
um rannsakað þátt lystarstols í trúarreynslu og
píslum kvendýrlinga. Michèle segir þetta afar
áhugaverðan flöt á mannlegri reynslu sem
skýri ýmislegt það er tilheyrir fortíðinni og við
höfum átt erfitt með að túlka með sannfærandi
hætti í nútímanum.
Hugðarefni hennar varðandi sjálfsímynd
kvenna og menningarlegan bakgrunn hefur því
allt frá upphafi skipt Michèle Roberts miklu
máli í verkum hennar. Hún hefur ætíð unnið
með þemu er tvinna saman hið persónulega í lífi
hvers einstaklings og hið opinbera í umhverfi
okkar allra.
„Það sem mér finnst svo heillandi,“ segir hún,
„er að í vestrænni menningu eru búin til gríð-
arleg bil á milli þess sem við teljum tilheyra
innra lífi okkar annars vegar, og hins vegar hin-
um ytri veruleika. Og mjög oft hefur kvenrit-
höfundum verið stillt upp þeim megin sem
innra lífið er og karlrithöfundum þeim megin
sem ytri veruleikinn er. Af þessum sökum
hljóta bækur karlrithöfunda oft mikla umfjöll-
un og lof einungis vegna þess að þær fjalla um
karla í stríði eða eitthvað þess háttar. En ef
maður skrifar um andlegan veruleika þá er til-
hneigingin hins vegar sú að álíta slík viðfangs-
efni óæðri. Mér finnst því mjög áhugavert að
blanda þessum ólíku tegundum viðfangsefna
saman og rannsaka tengslin þar á milli sem
ætíð eru mjög margþætt. Hliðstæð tengsl má
finna á milli tákna og virkni dulvitundarinnar í
huga einstaklings og þess hvernig hann eða hún
MATUR,
KYNLÍF OG
GUÐ
Michèle Roberts segist skrifa mest um mat, kynlíf og
guð, en hún hefur reynt að endurskilgreina hugtakið
„kona“ í verkum þar sem markvisst er unnið með
kvenlega fagurfræði og stílbrögð. FRÍÐA BJÖRK
INGVARSDÓTTIR ræddi við hana um hlutverk sagna-
þularins og leiðir til að skapa skáldverk úr efniviði
sem ekki hefur áður verið komið á framfæri.
Michèle Roberts líkir kvenrithöfundinum við
trúleysingja sem skrifar gegn þeirri vitneskju
sem álitin er algild í samfélaginu.