Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.2002, Blaðsíða 11

hef ég reynslu, því miður, og getur stundum
verið erfitt að taka á því. Þetta er þó raunar
skiljanlegt. Margir eru viðkvæmir fyrir því
sem þeir hafa skapað og fyrir kemur að
þeim finnst gagnrýni vera eins konar árás á
þá sjálfa. Það getur einkum komið fyrir hjá
byrjendum. Því er nauðsynlegt að gera
grein fyrir þessu í upphafi. Ég bendi nem-
endum á að tilgangur með umfjöllun um
texta séð annars vegar að lýsa textanum og
greina hann til skilnings, og hins vegar að
velta því fyrir sér hvernig hann getur orðið
betri er hann er, þegar honum er skilað.
Oftast er hann í reynd eins konar uppkast.
Ég ítreka að hver höfundur á sinn texta og
enginn breytir honum nema höfundurinn
sjálfur. Hann hlustar á það sem aðrir segja
og lærir að skilja ábendingar og gagnrýni
sem ráðleggingar. Hann ræður því alger-
lega sjálfur að hve miklu leyti hann fer eftir
því sem aðrir segja. Með tímanum sjóast
nemendur og læra að meta jákvæða gagn-
rýni.
Að gleðjast þegar aðrir gera vel
Viðkvæmur höfundur á það til að snúast
til varnar og fara jafnvel að deila við gagn-
rýnanda sinn. Af þessum sökum er það
regla í sumum bandarískum háskólum, að
höfundur fær ekki að segja eitt einasta orð
um eigin texta. Ég er ekki sammála því. Hjá
mér fær hann ekki að bregðast strax við
gagnrýni, en oft skýrist ýmislegt við útskýr-
ingar hans sjálfs eða þegar spurningum er
beint til hans, og þá finnst stundum leið til
að bæta ákveðin atriði í textanum, sem ef til
vill voru ekki nógu skýr.
Það hefur líka komið fyrir að nemandi
sem á erfitt með að taka gagnrýni, verður
þeim mun harðari og jafnvel óbilgjarn í
sinni gagnrýni á texta annarra. Þetta hefur
gengið svo langt að ég hef orðið að tala sér-
staklega við nemandann til að benda honum
á eðli námskeiðsins. Það er fólgið í að hjálpa
nemendum til að skrifa betur en ekki rífast
við þá. Því verða þeir einnig að læra að
gleðjast þegar aðrir gera vel, – sem er nú
kannski ekki beinlínis einkenni allra rithöf-
unda. En svona smáagnúar lagast fljótt, og
nemendur læra að virða hver annan og per-
sónuleg höfundareinkenni.
Flestir geta væntanlega skilið, að and-
rúmsloft er öðruvísi í þessum námskeiðum
en öðrum sem nemendur hafa vanist, af því
að þeir búa námsefnið til sjálfir. Á sama
hátt skapast önnur tengsl milli nemenda og
kennara. Kennarinn verður að vera opin-
skár og vinsamlegur í senn, og ýta stöðugt
undir skapandi hugsun og reyna að benda á
hugmyndir og lausnir eftir því sem unnt er.
Ef hann gerir ekkert annað en að klappa á
kollinn á nemendum og veigrar sér við
hreinskilinni gagnrýni, munu þeir ekki taka
miklum framförum.
Ég hef haft mikla ánægju af því að kenna
ritlist, þótt því fylgi að sjálfsögðu mikil
vinna. Nemendur hafa verið áhugasamir,
kappsfullir og sumir metnaðarmiklir, þótt
stundum hafi þeir að vísu kvartað undan því
að þetta sé erfitt. Ég hef þá bent þeim á, að
það sé einmitt það, sjálfir erfiðleikarnir,
sem geri ritlistina, og alla listsköpun, svo
heillandi. Hvers virði væri ritlist, og bók-
menntir, ef það væri enginn vandi að semja
góða sögu eða yrkja áhrifamikið ljóð? 10
eininga námskeið í ritlist samsvarar þriðj-
ungi af ársvinnu háskólanemenda. Í frá-
sagnartækni hafa nemendur samið 10–12
smásögur yfir veturinn, og það samsvarar í
raun venjulegu smásagnasafni, heilli bók. Í
því felst að nemendur eru reknir til mikilla
afkasta, og auðvitað eru sögurnar ekki full-
gerðar. En ef vel hefur tekist til, geta þær
orðið grundvöllur að útgefinni bók, Og það
hefur reyndar gerst. Það hefur glatt mig
mikið að margir nemendur sem byrja í einu
námskeiði, hafa viljað halda áfram. Dæmi
eru um nemanda sem þegar hefur lokið fjór-
um námskeiðum og þar með 40 einingum í
ritlist. Sumir nemendur hafa einnig sent frá
sér bækur, og meira að segja verið verð-
launaðir fyrir, og sumir aðrir hafa tekið þátt
í samkeppni um ljóð og sögur með góðum
árangri.
En umfram allt stuðla þessi námskeið að
bættri málnotkun allra þátttakenda, og
margir hafa haft orð á því við mig, að nám-
skeiðin hafi nýst þeim á öðrum sviðum,
einnig við að semja prófritgerðir.
Því það skiptir máli fyrir alla að þjálfa
með sér rithæfni. „Writing is refined think-
ing,“ segir spennusagnahöfundurinn Steph-
en King í bók sinni „On Writing“. Að skrifa
er að hnitmiða hugsun sína. Það eykur orða-
forða og vald á hinu undursamlega tjáning-
artæki, tungumálinu. Og það sem ef til vill
er mest um vert: það eykur jafnframt frum-
lega skapandi hugsun. Þórarinn Eldjárn
orðar það svo í skáldsögu sinni „Kyrr kjör“:
„Skáld þurfa alltaf að vera að orða hlutina
einhvern veginn. Þeim nægir ekki að segja
þá.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. MAÍ 2002 11
Hvað gerist ef bíll er á sama hraða
og byssukúla ferðast, og maður
skýtur úr byssu afturábak? Stopp-
ar kúlan eða heldur hún áfram?
Svarið er í stuttu máli hvorki já eða nei
heldur „bæði – og“ því að það fer eftir því
hvaðan við horfum á það sem gerist.
Hraði kúlunnar miðað við byssuna og þar
með bílinn ákvarðast eingöngu af gerð og eðli
skots og púðurs. Við reiknum með að byss-
unni sé haldið fastri miðað við bílinn og skotið
sé nákvæmlega lárétt. Kúlan fer því afturábak
með þessum tiltekna hraða miðað við bílinn,
en bíllinn hreyfist áfram með jafnmiklum
hraða miðað við jörðina.
Hraði kúlunnar miðað við jörðina fæst með
því að leggja saman hraða kúlu miðað við bíl
og hraða bíls miðað við jörð, að teknu tilliti til
stefnu hraðanna. Þar sem hraðarnir tveir eru
jafnstórir en gagnstæðir er summa þeirra
núll, rétt eins og þegar við drögum einhverja
tölu frá sjálfri sér eða leggjum saman tölurnar
4 og -4. Láréttur hraði kúlunnar miðað við
jörð verður því enginn. Athuganda sem stend-
ur á jörðinni sýnist kúlan standa kyrr í loftinu
rétt eftir skotið en síðan fellur hún lóðrétt í átt
til jarðar.
Nú getum við líka hugsað okkur að þetta sé
bíll með löngum palli og annar maður standi á
pallinum nokkrum metrum fyrir aftan hinn
sem hleypir skotinu af. Þar sem hann stendur
kyrr á pallinum er það hraði skotsins miðað
við bílinn sem skiptir sköpum fyrir þennan
mann, og hann verður fyrir skotinu rétt eins
og mennirnir hefðu báðir staðið á jörðinni.
Athuganda sem stæði á jörðinni mundi hins
vegar sýnast seinni maðurinn hreyfast í átt að
skotinu sem honum sýnist nokkurn veginn
kyrrstætt eins og fyrr er sagt. Örlög manns-
ins yrðu að sjálfsögðu hin sömu séð frá þess-
um athuganda.
Enn gætum við til viðbótar velt fyrir okkur
hvernig skothvellurinn berst, miðað við að
bíllinn sé á ferð í logni og hraði skotsins sé
undir hljóðhraða í loftinu. Hvellurinn er hljóð
og það er loftið á staðnum sem ber hljóð.
Hljóðið berst í allar áttir með föstum hljóð-
hraða miðað við loftið en hraðinn miðað við at-
huganda getur verið meiri eða minni ef loftið
er á hreyfingu miðað við hann. Loftið er í okk-
ar tilviki á hreyfingu aftur á bak miðað við bíl-
inn og skothvellurinn berst því hraðar í þá átt
en ef skotið gerðist á jörðu niðri.
Hvellurinn berst því fyrr en ella til manns-
ins sem stendur aftar á pallinum. Mennirnir á
pallinum skýra þetta með því sem áður var
sagt, að loftið er á hreyfingu í sömu stefnu og
hljóðið. Athugandi á jörðinni túlkar þetta hins
vegar öðru vísi og segir að þessi flýting skot-
hvellsins stafi af því að seinni maðurinn sé á
ferð í átt að hljóðgjafanum eða með öðrum
orðum til móts við hljóðið.
Á Vísindavefnum má nálgast fleiri svör við
skyldum spurningum eins og til dæmis: hvað
gerist þegar þotur rjúfa hljóðmúrinn og hvað
er afstæðiskenningin.
Þorsteinn Vilhjálmsson prófessor í vísindasögu og
eðlisfræði við HÍ
Hvað er lengsta lag í heimi langt?
(Þá meina ég í nútímatónlist, ekki
sinfóníur.)
SVAR: Efalaust mætti telja verk banda-
ríska tónskáldins John Cage Organ2/ASLSP
(skammstöfunin á að standa fyrir as slow as
possible, eða eins hægt og mögulegt er) vera
lengsta tónverkið. Flutningur verksins hófst
5. september 2001 í bænum Halberstadt í
Þýskalandi og verkinu á að ljúka 639 árum
síðar.
Þegar flutningur ASLSP hófst mættu rúm-
lega þrjú hundruð áheyrendur til að fylgjast
með organistanum blása lofti í belgi orgelsins.
Snemma í janúar árið 2003 verða fyrstu þrjár
nóturnar leiknar og 5. júlí 2004 er hægt að
hlýða á tvær nótur. Á þennan hátt verður allt
verkið flutt hægt og sígandi fram til ársins
2640. Áhugasömum skal bent á að árið 2319
verður, eins og tíðkast á tónleikum, gert stutt
hlé á flutningi verksins.
Verkið ASLSP var fyrst samið fyrir píanó
árið 1992 og átti þá að taka 20 mínútur í flutn-
ingi en John Cage Organ Foundation ákvað ár-
ið 2001 að leika verkið á 639 árum til að minn-
ast þess að þá voru jafnmörg ár liðin frá smíði
fyrsta orgelsins í Þýskalandi. Hugsanlega hafa
kunn orð tónskáldsins um leiðindi og skemmt-
un verið höfð í huga þegar lengd verksins var
ákveðin:
Ef eitthvað er leiðinlegt eftir tvær mínutur,
reynið það þá í fjórar. Ef það er enn til ama,
reynið þá í átta. Svo sextán og síðan þrjátíu og
tvær. Að lokum verða leiðindin að hinni mestu
skemmtun.
John Cage er einnig þekktur fyrir annað
verk sem hann samdi árið 1952. Það nefnist
4’33’’ og er einfaldlega þögn í fjórar mínútur og
33 sekúndur. Það var frumflutt í Woodstock í
New York 29. ágúst 1952 af píanistanum David
Tudor. Cage taldi 4’33’’ vera sitt merkasta verk
og hann sagðist hlusta á það á hverjum degi.
John Cage fæddist árið 1912 og lést 1992.
Fyrir utan að vera eitt af kunnustu fram-
úrstefnutónskáldum 20. aldarinnar var hann
einnig ástríðufullur sveppasafnari.
Jón Gunnar Þorsteinsson bókmenntafræðingur
LENGSTA TÓNVERK Í HEIMI
Hvernig eru lyklaborðin á tölvum í Kína, Japan
og þeim löndum sem hafa aðra leturgerð en við,
hvað er saga og sagnfræði, hvað átti Karl Marx við þegar hann talaði
um firringu, er til flokkunarkerfi yfir hveri og hvað er vitað um hið út-
dauða tungumál etrúsku á Ítalíu eru á meðal fjölmargra spurninga sem
hefur verið svarað á Vísindavef Háskóla Íslands að undanförnu.
VÍSINDI
ÆVINTÝRALEGT lífshlaup danska úr-
smiðssonarins Jörgens Jörgensens hefur
löngum vakið athygli og áhuga fræðimanna og
rithöfunda. Við Íslendingar þekkjum hann sem
Jörund hundadagakonung og í íslenskri sögu
leikur ávallt nokkur ævintýraljómi um nafn
þessa unga Dana, sem kom hingað á ensku
kaupskipi um sumarsólstöðurnar 1809, lýsti
danska magt upphafna á Íslandi, setti stiftamt-
manninn í stofufangelsi, lýsti sjálfan sig hæst-
ráðanda til sjós og lands, gerði fátæka menn –
þ.á.m. fangana í tugthúsinu við Arnarhól – að
lífvörðum sínum og ríkti á Íslandi fram undir
haust – hundadagana.
Þeir sem kynna sér hugmyndir og fyrirætl-
anir Jörundar um stjórnarfar á Íslandi munu
greina þar nokkurn enduróm af ýmsu því sem
hæst bar í pólitískri umræðu í Evrópu á önd-
verðri 19. öld. Ekki er ólíklegt að hann hafi
borið meira skynbragð á þau mál en saman-
lagðir Danakonungar og við lestur bóka og
greina um þessa atburði fer ekki hjá því að
stundum hvarfli að manni hver framtíð Íslend-
inga hefði orðið hefði stjórn Jörundar orðið
langærri en raun bar vitni. En auðvitað er
þarflaust að velta slíku fyrir sér. Íslendingar
þekktu ekki sinn vitjunartíma sumarið 1809 og
þegar Bretar höfðu velt Jörundi úr sessi og
endurreist veldi Danakonungs á Íslandi (ein af
þessum furðulegu mótsögnum í evrópskri
stjórnmálasögu þessara ára), yppti landinn
öxlum og stakk hausnum í veðrið, eins og hann
hefur ávallt gert þegar miklir atburðir verða.
Titill þessarar bókar, Valdaræninginn vísar til
Íslandsævintýris Jörundar. Það stóð þó stutt
og var varla meira en svipleiftur á viðburða-
ríkri ævi. Eftir að hann fór héðan lenti hann
enn í ýmsum ævintýrum, sat í fangelsi í Eng-
landi, var fluttur sem sakamaður til Ástralíu
og endaði ævina sem lögreglustjóri í Tasmaníu
árið 1841, þá á 61. aldursári. Mikið lengra frá
Íslandi (og Danmörku) varð ekki komist og í
Tasmaníu virðist Jörundur hafa notið virðing-
ar, ekki síst fyrir þekkingu sína og lærdóm.
Hann skrifaði margt um dagana og las að sögn
latínu, frönsku og þýsku, auk dönsku og ensku.
Þessi nýja bók Dan Sprod rekur ævi Jörg-
ens Jörgensens frá vöggu til grafar og í henni
er birt frásögn hans sjálfs af atburðunum á Ís-
landi sumarið 1809. Bókin er um margt fróð-
leg, einkum kaflarnir um siglingar sögu-
hetjunnar í Suðurhöfum og síðustu
æviárin í Ástralíu og Tasmaníu. Hún
bætir hins vegar litlu sem engu við
vitneskju okkar um Íslandsför Jör-
undar, og reyndar hygg ég að ís-
lenskir sagnfræðingar sérfróðir í
sögu þessara atburða þekki þar
betur til en höfundur þessarar
bókar. Megingildi hennar að
því er snertir Íslandsævintýrið
er að höfundur setur það í
samhengi við aðra hluta í ævi
Jörundar.
Bókarhöfundur, Dan
Sprod, er á bókarkápu sagður
fyrrverandi háskólabókavörð-
ur í Hobart á Tasmaníu. Hann
hefur skrifað nokkrar bækur
um söguleg efni og ef marka
má heimildaskrá þessarar bók-
ar hefur hann víða leitað fanga
við samningu hennar. Heimilda-
skráin er 17 þéttprentaðar síður,
en kannski er þar ekki allt sem
sýnist. Í skránni er getið allmargra
íslenskra bóka og skjala í Þjóðskjala-
safni og handritadeild Landsbókasafns,
og einnig eru þar talin rit á dönsku og
skjöl í Ríkisskjalasafninu, Konungsbókhlöðu
og Landsarkivet for Sjælland í Kaupmanna-
höfn. Um þetta er svo sem ekki annað en gott
eitt að segja, nema hvað hvergi kemur fram að
höfundur sé læs á íslensku eða dönsku. Er þá
vonandi að allt þetta efni hafi verið þýtt fyrir
hann, en mikið verk hefur það verið.
Ekki minnist ég þess að hafa áður séð bók
útgefna í Tasmaníu, en bókagerðarmenn þar
syðra kunna augljóslega sitt fag. Bókin er öll
ágætlega gerð og frágangur vandaður. Sama
máli gegnir um texta höfundar, hann er vel
saminn og læsilegur.
BÆKUR
Ævisaga
Jorgen Jorgenson and his turbulent life in Iceland
and Van Diemen’s Land 1780–1841 eftir Dan Sprod.
Blubber Head Press, Hobart 2001. 718 bls., myndir.
VALDARÆNINGINN – THE USURPER
Jón Þ. Þór
Jörgen Jörgensen.
ÁSTRÖLSK JÖRUNDARSAGA