Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.2002, Blaðsíða 5

Ljósvíkingurinn, til að raða lífsmyndinni saman
og staðsetja mitt umhverfi á jafn heillandi hátt,
svo volgt kaffisull í húsi við sjó sem brotnar á
gluggunum yrði jafn eftirsóknarvert og gott
eftirpartí í Reykjavík. Því nöturlegra – því
raunverulegra og betra.
Fyrstu vikurnar sat ég því löngum stundum
við glugga sem sneri að sjónum og saup á
mátulega volgu kaffi – og naut þess að finna
bólguna í fótunum eftir tólf tíma við flæðilín-
una, áður en ég hripaði ofurdramatíska hugar-
óra á blað. Svona eins og manneskja sem fer án
erindis til stríðshrjáðra landa í þeirri trú að í
þægilegu öryggi heimalandsins sé allt saman
lygi.
Alltaf finnur fólk sér eitthvað til dundurs!
Ekki hafði ég staðið lengi við flæðilínuna,
með vöðvabólgu og heimþrá, þegar það tók að
renna upp fyrir mér að umhverfið skipti ekki
sköpum.
Hafið, fjöllin eða fólkið á svona stað kveiktu
ekki þessa undarlegu tilfinningu fyrir lífinu,
ólgandi tilfinningu sem greip mig heljartökum í
hvert skipti sem ég las áðurnefndar bækur.
Umhverfið rann saman við hversdagsleikann,
rétt eins og það hafði gert í þægilegheitunum
heima hjá mér og á kunnuglegu göltri með vin-
unum um Reykjavík.
Og um leið skildi ég að það sem hafði náð
tökum á mér var skáldskapurinn – og vídd
hans. Hárfínt næmi skáldsins til að lýsa mann-
eskjum á þann hátt að unglingsstúlka, sem
hafði það áhugamál eitt að smygla sér inn á
skemmtistaði Reykjavíkur, fann hvergi aðra
eins svörun og hjá ósérhlífnu fiskvinnslustúlk-
unni Sölku Völku, sem vann hörðum höndum
að því að koma sér upp bátshlut og kálgarði.
Sök sér að hún skyldi finna sjálfa sig í Ólafi
Kárasyni Ljósvíkingi!
Það er skringilegt að hafa það á valdi sínu að
lesandi upplifi í raun meiri og merkilegri veru-
leika í samfloti með uppdiktuðum persónum en
í eigin lífi. Svo áþreifanlega að í brjóstinu
myndast þrá eftir veröld skáldsögunnar, enda
þótt söguhetjurnar megi þola miklar píslir í
vægast sagt óvinsamlegum aðstæðum.
En til þess að höfundur hafi þetta á valdi
sínu þarf hann fyrst og fremst að búa yfir
galdrinum til að sýna mannlífið í æðra ljósi.
Halldór Guðmundsson hefur fjallað um við-
horf Halldórs Laxness til listarinnar, með tilliti
til vitrunar sem sá síðarnefndi kvaðst hafa
fengið, sjö ára gamall, í æskusögunni ,,Steinn-
inn minn helgi“.
Hann er ekki þeirrar skoðunar að Halldór
Laxness hafi orðið rithöfundur vegna þess að
Kristur hafi birst honum í leiftursýn þegar
hann var sjö ára. Á hinn bóginn telur hann að
vitranir megi skoða táknrænum skilningi.
,,Vegna þess að þær birta eitt viðhorf Halldórs
til listarinnar sem alltaf hljómar með í listskiln-
ingi hans.“
Í verkum Halldórs Laxness ríkir sá hreini
tónn sem drenginn Álfgrím í Brekkukotsannál
langar að finna, tónn skilyrðislausrar fegurðar
sem getur virkað eins og örvandi vímuefni fyrir
ungt, leitandi fólk – ef það opnar gáttirnar fyrir
honum.
Og hann getur líka kveikt hjá því yfirþyrm-
andi hvöt til skrifta. Ekki í þeim tilgangi að
vera eins og Halldór, heldur til að miðla eigin
hughrifum sem magnast upp eftir lestur skáld-
sagna hans.
Stundum verða hughrifin svo mögnuð að
eina sjáanlega leiðin, til að nálgast veruleika
skáldsagna hans í sjálfu lífinu, er að setja eigin
skynjanir á blað og vita hvort þær séu álíka
fullar af fögnuði yfir eilífðinni og hinu óum-
ræðilega, eins og í augum Ljósvíkingsins og
skapara hans. Í von um að á blaðinu grilli í
betri heim, þann sem við eygjum í skáldskap
Halldórs – að minnsta kosti ekki ómerkilegri
heim.
Það er list hans sem kveikir nýja sýn á ver-
öldina – svo snögglega birtist lífið lesandanum
eins og opinberun, á sama hátt og Álfgrímur í
Brekkukotsannál uppgötvaði eilífðina, jafnvel
skáldskapinn í lífinu, með þessum orðum: ,,Það
var skrýtið að ég skyldi uppgötva eilífðina si-
sona, laungu áður en ég vissi hvað eilífð var, og
jafnvel áður en ég hafði lært þá setníngu að all-
ir menn séu dauðlegir, já meðan ég lifði í raun-
inni í eilífðinni sjálfur. Það var einsog fiskur
færi altíeinu að uppgötva vatnið sem hann
syndir í.“
Hughrifin af skáldskap Halldórs fá okkur til
að uppgötva mannlífið í æðra ljósi, því er hann
fyrst og fremst frábær listamaður. Sem slíkur
hefur hann miðlað listrænni tilfinningu til kom-
andi kynslóða, sem hver og einn getur nýtt sér
eftir eigin höfði og á eigin forsendum.
Af þeim sökum hlýtur Halldór að vera rit-
höfundum hvetjandi fremur en letjandi – í
rauninni er bábilja að þeir standi í skugga
hans.
Halldór er ekki skuggsælt fjall, jafnvel þótt
fjölmiðlafólk tali stundum um hann sem slíkt.
Þvert á móti er hann hvati til skrifta – og safa-
ríkt nesti fyrir rithöfunda sem eru að klífa fjall
skáldskaparins. Á þeirri krókóttu göngu þarf
ekki annað en að opna Heimsljós þegar þreyt-
an segir til sín og spurningar vakna um tilgang
göngunnar.
Vissulega býr hver kynslóð við nýjan veru-
leika, en manneskjan er söm í eðli sínu og með
skáldskapargáfu sinni gerði Halldór okkur
kleift að finna til samlíðunar með örlögum per-
sóna, á borð við Ólaf Kárason og Sölku Völku,
– um leið og hann færði komandi kynslóðum
svo margslungnar skáldsögur að í gegnum þær
getum við dýpkað skilning okkar á bókmennt-
unum yfir höfuð.
Þetta virðist stundum hafa gleymst í und-
angenginni umræðu um hann, hvort sem um er
að ræða meiningar um stjórnmálaskoðanir
hans eða eitthvað ruglingslegt tal um komplexa
yngri höfunda gagnvart honum. En líklega á
minning hans ekki eftir að njóta sín algjörlega í
þessu ljósi fyrr en eftir nokkra áratugi, þegar
tilgangslaust verður að nota nafn hans sem
pólitískt vopn eða til samanburðar við sam-
tímahöfunda okkar í árlegu jólabókaflóði.
Enda skiptir svoleiðis dægurþras engu máli
fyrir framtíð skáldsagna Halldórs. Því í verk-
um hans býr fegurðin – og ofar hverri kröfu
ríkir skáldskapurinn einn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. MAÍ 2002 5
Þar sem Laxness ber við loftvarpar hann ekki yfir okkurskugga samtímahöfundar,hann er ekki lengur jarð-
neskur heldur hefur hann safnast
til forfeðranna í sínu bókmennta-
lega framhaldslífi og þar ríkir feg-
urðin ein. Laxness er undir og yfir
og allt um kring eins og Jónas og
Njála og hann er ekki skuggi heldur
ljós og ennþá talar hann til okkar
þegar forsetar og forsætisráð-
herrar og afmælishátíðarhaldarar
falla í trans og tala tungum þannig
að út streymir texti úr vinsælustu
bók Halldórs Laxness. Hún heitir
Perlur og ég mæli með henni.
En hvar er skugginn ef hann fell-
ur ekki á okkur? Einhvernveginn
hefur maður á tilfinningunni að þeir
sem voru í skugga Laxness á sínum
tíma færist æ dýpra inn í myrkrið.
Hann er maður aldarinnar og rétt
þegar maður er farinn að rýna í skuggann og
teygja sig í Gunnar Gunnars eða hvað þeir hétu
allir, þá er haldið partý eða málþing með kokteil
vegna þess að Laxness á og mun eiga stóraf-
mæli á hverju ári þessarar aldar. 50 ár frá Nób-
el! 75 ára afmæli vefarans! 100 ára afmæli Sölku
og það mun gleymast smám saman að hann var
hluti af flóru, maður gleymir því að hann var
umdeildur og maður gleymir því sem afi sagði:
Ég var nú alltaf meiri Þórbergsmaður. Þú ættir
að lesa Jón Trausta, það eru góðar bækur.
Í framtíðinni verður búið að tálga utan af öld-
inni allt nema Laxness, þar af leiðandi mun
táknræn staða hans andspænis ungu skáldunum
styrkjast og verða hliðstæð stöðu Jónasar Hall-
grímssonar. Táknræn staða Jónasar því að
skáldin verða að lesa hann og taka til hans af-
stöðu á meðan hinir hvíla í friði, þau vísa í hann
og snúa útúr honum og kveðast á við hann í bók
eftir bók og þannig munu skáldin atast í Hall-
dóri en ekki öðrum. Það sem mun hafa mest
áhrif á skáldin verður þó samviskubitið. Sam-
viskubitið yfir því að hafa ekki lesið hann allan
fyrir 18 ára aldur. Samviskubitinu yfir því að
hafa ekki lesið Gunnar, Þórberg, Hagalín,
Kamban og alla hina verður öllu varpað á Lax-
ness.
Samband mitt við Laxness hefur ávallt verið
hlaðið samviskubiti og komplexum.
Ætlarðu að verða skáld? spurðu menn. Þú
verðurðu að lesa Laxness. Og samviskubitið
nagaði þegar maður viðurkenndi fyrir sjálfum
sér að hann var ekki upphaflega ástæðan fyrir
því að maður vildi verða skáld. Maður var undir
áhrifum frá mun minni spámönnum. Ætlarðu að
verða skáld? Þá verðurðu að lesa Laxness,
sögðu kennarar og ef þú vilt verða skáld verð-
urðu að lesa Heimsljós, sögðu skáldin og gömlu
frænkurnar og maður las eina og eina bók en
eftirvæntingin var svo mikil að maður átti
stundum erfitt með að undrast eðlilega en þorði
ekki að viðurkenna að hann hafði ekki jafn djúp
áhrif á mann eins og Steinn, Tómas, Þórður,
Þórarinn, Jónas, Einarar, Gyrðir og þjóðsögur
og þótt maður bætti við sig einni
bók á ári fékk maður alltaf meira
og meira samviskubit vegna þess
að hver blaðsíða var aðeins dropi
í hafið og ekkert saxaðist á heild-
arsafnið. En þar sem maður
laumaðist til að hripa niður sín
fyrstu ljóð og gefa út sínar fyrstu
bækur þá leið manni eins og þjófi
sem hefur stolið nafnbótinni:
skáld, rithöfundur, listamaður,
hetja, án þess að hafa í raun lagt
drekann að velli og lesið sig upp í
reðurlaga fílabeinsturninn þar
sem prinsessan situr með hnoss-
ið í höndum: Daga hjá munkum:
Síðasta verkið í heildarsafninu
sem maður ætlaði að þræla sig
gegnum. Já maður kallaði sig
skáld án þess að hafa rifið daga
hjá munkum úr höndum prins-
essunnar, lesið hana í einum rykk
og hrópað svo úr turninum: Eg
em skáld! En það er víst ekki svo einfalt. Ég
vissi ekki að loks þegar sá dagur rynni upp
myndi Prinsessan taka niður grímuna og þá
myndi blasa við þessi líka haka og prinsessan er
þá Laxness sjálfur tvídi klæddur og hann segir
eins og svarthöfði í Star Wars: Ég er faðir þinn.
Ég er faðir þinn og þetta er móðir þín og maður
gapir á móðurina þar sem hún situr við hlið hans
svona líka ótrúlega kynæsandi og girnileg með
eldrauðar varir og sleipa tungu, móðirin sjálf,
móðurmálið, Íslenskan, fjallkonan með þjóðar-
hjartað og þá tekur við annar komplex þegar
upp í turninn er komið. Ödipusarkomplexinn,
maður verður að drepa föðurinn til að geta sest í
hásætið og eignast móðurina. Þannig að það er
ekki nóg að þræla Laxness í sig eins og hann
leggur sig, allar 36.000 blaðsíðurnar, maður
verður að „gera hann upp líka“, maður verður
að leggja hann að velli, það er krafan, ekki bara
krafa tímans heldur goðsöguleg krafa innbyggð
í manninn.
Maður þykist vera frjáls maður en áttar sig á
því að allt í kring eru ósýnilegir textaveggir sem
maður kemst ekki gegnum og textavegir sem
maður fylgir vegna þess að Laxness lagði þá í
upphafi aldarinnar. Ég rankaði við mér fyrir
nokkrum árum á eyju fyrir norðan Sikiley. Nei
ég rankaði við mér 25 ára gamall í rútu á leið til
Taormínu, bílveikur og sveittur enda var ég að
rembast við að klára Vefarann mikla áður en við
næðum áfangastað. Þótt ég hafi ekki lesið Vef-
arann áður en ég lagði af stað þá voru áhrifin
þegar komin fram. Ég þóttist vera frjáls maður
og sagði: Nei ég er ekki undir áhrifum og ég er
ekki að herma eftir Laxness hélt ég fram: ÉG
ákvað að fara til Taormínu ÁÐUR en ég las Vef-
arann.
En samt er maður komplexaður. Var þetta
mitt ferðalag? Var ég að lifa mínu eigin lífi? Var
ég frjáls maður. Af hverju fór ég ekki til Suður-
Ameríku. Af hverju var ég ekki í Stafangri? Og
komplexaður með samviskubit hefur maður lif-
að, heltekinn af greddu þegar móðirin íslenskan
er annarsvegar, þjakaður af komplexum þegar
Laxness er hinsvegar og maður reynir að finna
leiðir. Hvernig á að drepa föðurinn? Á maður að
drepa föðurinn? Er hann faðir minn? Hafa of
margir höfundar bælt þessar hvatir og samsam-
að sig föðurnum og þar með aldrei orðið frjálsir
menn? Eru greinarnar í blöðunum dulvitað frá-
varp? Er hin ofsafengna aðdáun bælt hatur?
Þannig hefur maður gengið gegnum ýmis skeið.
Maður hefur reynt að afneita honum, ýmist
forðast bækur hans eða þaullesið, sett sig í
kuldalega fjarlægð, reynt að gera sem minnst úr
honum, reynt að vera svalur og segja að Lax-
ness hafi bara verið réttur maður á réttum tíma
á meðan maður öfundar hann af þessum tímum
og öllum ismunum sem listamenn gátu sveiflað
sér á milli eins og Tarsan í trjánum.
Halldór Laxness kom að íslenskum bók-
menntum á svipaðan hátt og Vala Flosa að
stangarstökkinu. Þegar Vala byrjaði hafði aldrei
áður verið keppt í greininni og heimsmetalistinn
var óskrifað blað. Í hvert skipti sem hún Vala
stökk bætti hún heimsmetið í leiðinni um nokkra
sentimetra og hrærði þjóðarhjartað. Þannig var
blómaskeið Halldórs: Sterkur maður í nýrri
grein: íslensku skáldsögunni en henni hafði vart
verið sinnt í 600 ár og hann stekkur og stekkur
og slær heimsmet í hvert einasta sinn, bætir Ís-
landsmetið í sögulegum skáldsögum um heilan
metra með Íslandsklukkunni, hálfan til viðbótar
í Gerplu en þá er hann kominn að þeim mörkum
sem vel þjálfaður íþróttamaður getur stokkið og
náð hæðum sem enginn Íslendingur hafði náð
síðan á dögum Snorra. Maður bendir á að
keppnin hefði verið miklu harðari hefði hann
keppt í íslensku ljóði sem hafði fyrir löngu náð
miklum þroska.
En eins og með Völu þá eru afrekin sem á eft-
ir koma ekki jafn augljós. Þótt Svava og Thor og
Einarar og Vigdís og Gyrðir og Guðbergur
stökkvi stundum hærra er það ekki sama aug-
ljósa afrekið. Þau bæta gamla Íslandsmetið
hans um nokkra millimetra á ári en mælikvarð-
inn er óljósari, erfitt að mæla það nema skáldin
segi nákvæmlega hvaða verk þau ætli að
stökkva yfir. Það var stórfrétt í haust þegar
Hallgrímur Helgason gerði sér lítið fyrir og
stillti stöngina á Sjálfstætt fólk og þjóðin fylgd-
ist spennt með þegar hann hljóp eftir brautinni
með stöngina útrétta eins og lensuriddari en þar
sem hann var kominn hálfa leið upp kom Hann-
es Hólmsteinn og lækkaði stöngina niður í
Gerska ævintýrið sem skáldið flaug auðvitað yf-
ir.
Og nú er ég með samviskubit. Ég er enn að
reyna að drepa föðurinn og það á 100 ára afmæli
skáldsins en hvað gerði hann sjálfur? Hver var
faðir Halldórs? Bókmenntalega munaðarlaus
eða hvað? Íslendingasögurnar? Var ekki Gerpla
föðurmorðið? Gera upp hetjuhugsjónina eftir
nasismann og hryllilegt ofbeldið? Danakonung-
ur? Var hann ekki faðir hans? Var hann hann
ekki að drepa af sér og okkur Danakonung í Ís-
landsklukkunni? Drepa kónginn til þess eins að
berja á Sámi frænda í Atómstöðinni. Fleiri feð-
ur? Bændamenningin og sveitarómantíkin, 1000
ára gamall landsfaðir. Var ekki Sjálfstætt fólk
skot í hnakkann á henni? Valdið: Bogesen og
Steinþór? Feðurnir í Sölku Völku með grófum
einföldunum. Getum við nefnt fleiri? Kommún-
isminn í skáldatíma. Allt virðist Halldór hafa
skorað á hólm fyrr eða síðar, þetta eru engar
smáræðis stærðir sem hann leggur til atlögu við.
Og skuggi Laxness er þá ekkert annað en það
þegar höfundar átta sig ekki á þessu eilífa föð-
urmorði hans, þessum risavöxnu stærðum sem
hann glímir við. Þær eru margar Íslandsklukk-
urnar og ýmsar Gerplurnar sem hafa fylgt í
kjölfarið og nokkur Sjálfstæðu fólkin en Salka
Valkan er ekki lengur samtímasaga heldur
„söguleg skáldsaga sem gerist í sjávarplássi,
svipmikil innsýn í líf þjóðar á kreppuárum“. Ís-
landsklukkurnar sem eru í skugga Íslands-
klukkunnar eru ekki sögur sem snerta kviku
þjóðarinnar og spurningar um sjálfstæði hennar
og þær leggja ekki til atlögu við Kónginn sjálfan
eða eldheita sjálfstæðisbaráttu. Þær eru sögur
sem „varpa ljósi á 17. öldina“. Gerplurnar eru
ekki uppgjör við hetjuhugsjónina, þær eru ekki
föðurmorð og snerta ekki kviku samtímans og
vega ekki að sjálfsmynd Íslendinga: Hetju-
ímyndina, heldur verður Skuggagerplan „mögn-
uð sagnalist“ sem speglar ekki okkur sjálf og
endurnýjar ekki hugmyndir um fortíðina eða
samtímann. Íslendingasögurnar voru alveg
áreiðanlega ekki sögur sem brugðu „lifandi ljósi
á víkingatímann“ þegar þær voru skrifaðar
heldur hápólitískt innlegg á eldfimum tímum.
Mörgum bestu höfundum seinni tíma hefur
tekist að jafna hástökkin hans Halldórs á einn
eða annan hátt, einu sinni eða oftar, og þótt
maður lesi ekki allan Halldór geta hinir lyft
manni í sömu hæðir. Morgunþula Thors hafði
meiri áhrif á mig en Gerpla vegna þess að ekki
aðeins voru orðin ómótstæðileg heldur fannst
manni eins og svipmyndir af borgarastyrjöldum
nútímans hafi speglast í viðbjóðnum sem mætti
Sturlu í utanför sinni. Fantasía Gyrðis, súrreal-
ismi Sjóns og orðaleikir Eldjárns hafa valdið því
að maður sér heiminn ævinlega á röngunni og
þar með víkkað skynfærin meira en Únglíngn-
um í skóginum tókst nokkru sinni.
En stundum er eins og skáldin sem fengu mig
til að langa að verða skáld missi flugið og glati
upphaflegum tengslum sínum við samtímann og
og þá strauma og stefnur sem leika um okkur og
enda í skáldlegu tómarúmi. Eldheit mál og al-
gerar grundvallarspurningar fljóta framhjá og
samfélagið kraumar og bullar af undirliggjandi
tilfinningum og hræringum sem bíða þess að
verða orðaðar en þær komast aðeins upp á yf-
irborðið ef skáldin eru vakandi og sinna sínu
hlutverki sem skynfæri heimsins. Maður bíður
og bíður en ekkert gerist en í stað þess að reyna
að myrða þessa ágætu feður mína, í stað þess að
nefna einhvern með nafni eða einstakt verk þá
vil ég benda þeim á að ef þeir ætla sér að verða
alvöru og stór skáld og lifa í 100 ár verða þeir að
lesa meiri Laxness og sjá að alvöru skáldverk
eru ekki aðeins orð og sögur og vandaðar per-
sónur. Maður sér strax ef í verkið vantar þung-
ann og lífsháskann og klofninginn í sálinni sem
fylgir föðurmorðunum, að þar er enginn vilji til
að komast í bólið hjá eggjandi fjallkonunni með
þjóðarhjartað og sína eldrauðu logandi tungu.
LENGSTUR SKUGGI Í KVÖLDSÓL
ANDRI SNÆR
MAGNASON:
Samband mitt við
Laxness hefur ávallt
verið hlaðið samviskubiti
og komplexum.