Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. MAÍ 2002
G
RAHAM Swift er í hópi
þeirra samtímahöfunda
er stöðugt vinna með af-
stæði mannkynssögunn-
ar og tímans í verkum
sínum, og þá ekki síður
afstöðu lesandans til
þeirrar sögu sem verið er
að segja. Hann hefur haldið því fram að sjálfur
lífsvefurinn sé sögulegur og að sagnfræði sé
ekki einungis til í bókum heldur sé hún í raun
hluti af lífinu – sagan skapist með minningun-
um. Skáldsögur hans ögra stöðugt þeim grund-
vallarforsendum sem tilvist okkar byggist á og
Graham hefur þótt takast einstaklega vel að
takast á við það sundurleita ferli á heiðarlegan
máta.
Graham hefur nýverið lagt síðustu hönd á
nýtt skáldverk, The Light of Day (Dagsbirtan),
það fyrsta frá því að Booker-verðlaunabókin
Last Orders, sem í íslenskri þýðingu hlaut nafn-
ið Hestaskálin, kom út árið 1996. Verkið er ekki
enn komið fyrir sjónir lesenda, enda hafa samn-
ingar Graham við útgefendur hans hjá Picador
verið í uppnámi síðan í mars, er umboðsmaður
hans tilkynnti að Swift vildi ganga til samninga
við nýja útgefendur. Graham er þekktur fyrir
að láta ekki beita sig þrýstingi hvað útgáfu
verka sinna viðkemur, hann tekur sér þann
tíma sem hann telur sig þurfa og lætur ekkert
uppi um væntanlegan útgáfudag. Hann vill
heldur ekki láta þýða verk sín fyrr en þau hafa
komið út á ensku, segir þýðingarferli sem fram
fer í kapphlaupi við frumútgáfudag gera þýð-
endum allt of erfitt fyrir því tíminn sé þá svo
naumt skammtaður. Nýju bókarinnar er því
enn beðið með eftirvæntingu, en hún fjallar um
konu sem setið hefur í fangelsi í tvö ár fyrir
morð á eiginmanni sínum – efniviður sem í
fljótu bragði virðist ekki dæmigerður fyrir
Swift, sem þó hefur aldrei verið fyrirsjáanlegur
í skáldverkum sínum.
Er blaðamaður hitti hann að máli í London
sagðist hann vera dálítið þreyttur eftir loka-
sprettinn við þetta nýja verk, en um leið sáttur
og ánægður með að hafa tekist ætlunarverk
sitt. Stefnumótið var um hádegisbilið, á litlu
veitingahúsi rétt við Piccadilly Circus, þar sem
Graham venur komur sínar til að njóta fram-
úrskarandi fiskmetis sem þar er á boðstólum.
Valið á þessum stað lýsir viðmóti Graham vel;
þar er ákaflega vinalegt andrúmsloft, fastagest-
ir við nær öll borð og augljóst að lítið hefur
breyst í tímans rás. Starfsfólkið þekkir hann og
gætir þess að við höfum það næði sem við þurf-
um til að tala saman langt fram eftir degi. Gra-
ham segist alltaf vakna mjög snemma til að
skrifa og hádegisverðurinn sé því orðinn að
meginmáltíð dagsins hjá honum. Þá er einnig
vinnudegi hans lokið og tími til að sinna öðru –
svo sem fólki ofan af Íslandi.
Þrýstingurinn er innra með manni
„Það virðist svo óralangt síðan,“ segir Gra-
ham, þegar hann er spurður hvort Booker-
verðlaunin hafi breytt einhverju fyrir hann sem
rithöfund. „En ef ég man rétt þá snérist um-
ræðan á þeim tíma töluvert um það hvernig
verðlaunin hefðu lyft af mér áhrifum fyrri bók-
arinnar sem var útnefnd eftir mig, þ.e.a.s. Wat-
erland (Fenjalandið, 1983). Nú á ég tvær mjög
vel þekktar bækur, og er þar með laus við þann
stimpil að geta aldrei gert betur en í Waterland.
Ekki það að ég hafi verið mjög ósáttur við það
orðspor þótt því hafi fylgt ákveðin vandkvæði –
það er frekar að mér finnist mikilvægt að geta
horft til baka á þessi sjö skáldverk sem ég hef
gefið út því þau mynda orðið nokkuð stórt höf-
undarverk. Það lifir sínu eigin lífi úti á meðal
lesendanna en tilheyrir mér samt sem áður um
leið. Þannig birtist það sem einskonar yfirlit yf-
ir fortíðina sem ég get síðan togað að nýju inn í
vinnu mína sem rithöfundur.
Mér finnst því ekki lengur – þótt sú tilfinning
hafi búið með mér um langt skeið áður fyrr – að
ég sé að vinna mig í áttina að viðurkenningu. Ég
er búinn að fá hana. Ákveðinni byrði hefur verið
lyft, ég er bara sá sem ég er og þar sem ég er
staddur. Margir tala um þann þrýsting sem
svona verðlaun valda og að væntingarnar séu
svo miklar þegar næsta bók kemur út. Ég finn
ekki fyrir þessu, þvert á móti. Mér finnst ekki
vera meiri þrýstingur á mig núna heldur en
áður fyrr þegar ég var að ljúka við bók.
Þrýstingurinn er hvort eð er mest megnis innra
með manni, í sköpunarferlinu sjálfu. Þar finnur
maður fyrir þeirri þörf sem fylgir hvötum
manns, áráttu, eða hvað svo sem maður kýs að
nefna það. Með manni býr innri þörf sem knýr
stöðugt á mann um að halda áfram og er sem
betur fer miklu meiri en nokkur þrýstingur sem
kemur utan frá,“ útskýrir hann.
Margir sem náð hafa jafnlangt og hann og
lenda síðan í sviðsljósinu í kjölfar slíkra verð-
launa, standa þó iðulega frammi fyrir þeim
vanda að hafa látið undan þeirri freistingu að
verða almannaeign og finna sig síðan ekki í ein-
manalegu hlutverki rithöfundarins eftir það.
Graham segist sjá merki um slíka reynslu víða í
kringum sig, en það eigi þó ekki við um hann
sjálfan. „Ég er einfaldlega ekki sú manngerð
sem sækist eftir sviðsljósinu, þótt ég sætti mig
alveg við að vera ýtt inn í þann geisla af og til,“
segir Graham og brosir hreinskilnislega. „Mað-
ur lætur sig hafa það vegna þess að það er ekki
hægt að komast hjá því. Og auðvitað vill maður
fá einhverskonar athygli eða viðurkenningu á
því starfi sem maður er að vinna. En ég sækist
aldrei eftir athygli og ég get alveg viðurkennt
það fyrir þér að ein ástæða þess að ég er rithöf-
undur er að ritstörf er hægt að stunda án þess
að vera í sviðsljósinu, eða reyndar nokkru öðru
„ljósi“. Ég þekki þó að sjálfsögðu aðra höfunda
sem hafa sterkari löngun en ég sjálfur til að
vera í „þotuliðinu“, og ef maður hefur þá til-
hneigingu er auðvelt að láta freistast af alls
kyns hlutum til þess að vekja á sér athygli.“
Ein áhrif þess að vinna slík verðlaun, og
kannski þau mikilvægustu, eru aukinn áhugi út-
gefenda erlendis. Graham segir að bækur hans
hafi nú verið þýddar á um 30 tungumál, og búið
sé að gera samninga um þýðingar yfir á enn
fleiri mál þótt þær séu ekki enn komnar út.
„Mestur áhugi hefur að sjálfsögðu verið á því að
þýða Booker-verðlaunabókina, en aðrar bækur
hafa einnig verið þýddar í kjölfarið. En það má
þó ekki gleyma því að töluvert af mínum verk-
um hafði verið þýtt á ýmis tungumál áður en ég
vann Booker-inn og margir erlendir útgefendur
létu fyrst þýða Waterland. Fyrri bækur mínar
fylgja svo í kjölfarið ein og ein.“
Kvikmyndagerð og skáld-
sagnagerð ólíkar listgreinar
Ekki er svo ýkja langt síðan Hestaskálin var
kvikmynduð, en myndin hlaut afar lofsamlega
dóma meðal gagnrýnenda í Bretlandi. Leik-
stjóri og höfundur handritsins var Fred Schep-
isi, en aðalhlutverk voru í höndum Michael
Caine, Bob Hoskins, Tom Courtenay, Ray Win-
stone og Helen Mirren. Þetta einvalalið
þekktra leikara jók enn á þá ánægju sem bresk-
ir áhorfendur höfðu af þessari sögu Graham,
sem er í raun tvinnuð saman úr þeim efniviði er
mótað hefur samtímasögu þeirra. Oft á tíðum
reynist þó erfitt að gera viðamiklum skáldsög-
um skil á hvíta tjaldinu og misjafnt hversu vel
tekst til, eins og allir vita. Það er því freistandi
að spyrja Graham hreint út hvort hann sé sátt-
ur við útkomuna?
„Ég er sáttur,“ svarar hann hiklaust. „En
spurningin sem allir spyrja er hvort ég sé
ánægður – og ég verð eiginlega að svara því ját-
andi líka. En það er þó mikilvægt að taka tvo
hluti fram; í fyrsta lagi að ég skrifa aldrei skáld-
sögur með það að markmiði að eftir þeim verði
gerðar kvikmyndir, þó að ég hafi að sjálfsögðu
ekkert á móti því. Og í öðru lagi eru kvikmynda-
handritin sem unnin eru upp úr sögum mínum
ekki skrifuð til þess að geðjast mér. Þau eru
einvörðungu skrifuð til þess að gera gestum
kvikmyndahúsa til geðs. Kvikmyndagerð og
skáldsagnagerð eru að mínu mati tvær ólíkar
listgreinar. Það er því einkar ánægjulegt ef
kvikmynd sem byggð er á skáldverki eftir mig
fellur mér í geð. Og fyrst ég er búinn að við-
urkenna það, þá get ég svo sem sagt frá því líka
að ég fékk að fylgjast mjög náið með vinnuferli
þessarar myndar, allt frá því verið var að vinna
við handritið. Ég fékk einnig að fylgjast með
tökunum sjálfum sem var ákaflega skemmti-
legt. Það er ekki verið að búa til kvikmynd eftir
verkum manns á hverjum degi – og í raun
óvenjulegt að það gerist yfirleitt – svo mér
fannst ég ekki geta annað en fylgst með fyrst
mér stóð það til boða. Jafnvel þótt ég hefði átt
að vera að gera eitthvað annað,“ segir hann og
hlær.
Myndin nærri kjarna bókarinnar
„Kvikmyndatökurnar tóku um 8 vikur og þar
sem sumir tökustaðirnir eru í næsta nágrenni
við heimili mitt þá slóst ég oft í för með kvik-
myndagerðarfólkinu allan daginn. Ég var alltaf
boðinn velkominn og leikstjóranum og mér kom
mjög vel saman. En eins og ég sagði þá er kvik-
myndagerð ólík þeirri listgrein sem ég hef helg-
að mig – ég verð að viðurkenna að kvikmynda-
tökur virðast í raun drepleiðinlegar!“ Hann
hlær og segir það engu breyta þótt stórstjörnur
kvikmyndaheimsins séu á svæðinu, „ferlið sjálft
er hreinlega svo þreytandi. Fólk stendur og bíð-
ur langtímum saman, endurtekningarnar eru
stöðugar, auk þess sem það er ekkert samhengi
í vinnuferlinu sem hægt er að bera saman við
söguþráðinn sjálfan. En ef það vill svo óvenju-
lega til að maður er sjálfur höfundur sögunnar,
þá er auðvitað svolítið spennandi að hugsa til
þess að ekkert af þessu hefði getað gerst án
manns sjálfs. Mér leið því ýmist eins og mér
væri algjörlega ofaukið, jafnvel eins og ég væri
fyrir öllum – nú eða þá að sú hugsun læddist að
mér að ekkert af þessu hefði orðið að raunveru-
leika nema vegna mín. Í heild voru þetta þó erf-
iðar átta vikur, veðrið var að sjálfsögu alltaf
vont nema þegar kom að síðustu tökunum niður
við Margate og við þurftum virkilega á vondu
veðri að halda, þá brást það.“
Þegar Graham er spurður hvort þau áhrif
sem hann miðaði að með bókinni hafi skilað sér í
kvikmyndinni, þrátt fyrir að þetta séu svo ólík-
ar listgreinar, svarar hann af sömu hógværð og
endranær – segist í rauninni ekki geta dæmt
um hver skilaboð bókarinnar hafi verið til að
byrja með. „Kvikmyndin hefur að sjálfsögðu
sitt hjarta og það er ekki í neinni órafjarlægð
frá hjarta bókarinnar. Mér finnst þeim hafa
tekist að komast nærri kjarna hennar. Kvik-
myndin er auðvitað ekki eins yfirgripsmikil og
bókin. Tveggja tíma mynd getur aldrei keppt
við það sem gerist í huga lesanda við margra
klukkutíma lestur.“
Nálgast hið algilda
í gegnum það sértæka
Sá heimur sem Graham Swift lýsir í höfund-
arverki sínu er um margt mjög breskur í sam-
anburði við þann heim sem nú ber töluvert á í
breskum samtímabókmenntum og helst má
rekja til hinnar fjölmenningarlegu arfleifðar
heimsveldisins. Þegar hann er spurður hvar
hann myndi staðsetja sig í samtímanum bendir
hann á að sá framandleiki sem fylgir fjölmenn-
ingunni hafi fyrirfundist í skáldskapnum um
langt skeið. „Rithöfundar frá ýmsum löndum
hafa starfað hér um langt skeið, jafnvel þótt
rætur þeirra liggi annars staðar. Samt sem áð-
ur er raunveruleikinn sá að þeir setja mjög
HLUTVERK OKKAR HV
Graham Swift er í hópi þeirra höfunda í Bretlandi sem
hvað mestrar virðingar njóta og nýrrar skáldsögu
hans er nú beðið með eftirvæntingu. Skömmu eftir að
hann fékk Booker-verðlaunin sagði hann: „Form
skáldsögunnar fela í sér undursamlega leið til að
kanna þau áhrif fortíðarinnar sem snerta venjulegt
fólk á persónulegan máta“. Hann er enn trúr þessari
hugmynd og segist tvinna saman þræði frá ólíkum
tímum í verkum sínum. FRÍÐA BJÖRK
INGVARSDÓTTIR hitti hann í London og ræddi við
hann um sköpunarferlið og stöðu skáldskaparins.
Rithöfundurinn Graham Swift nýtur mikillar virðingar í Bretlandi fyrir bækur þar sem afstæði sög-
unnar og áhrif hennar á einstaklinginn er í fyrirrúmi.