Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. MAÍ 2002 5
VERFIST UM SKÖPUN
sterkan svip á breskan bókmenntaheim. Per-
sónulega finnst mér þessi þróun hafa haft mjög
auðgandi áhrif á breska menningu, það leikur
enginn vafi á því í mínum huga að við erum ekki
eins sjálfhverf eða einangruð og við vorum áð-
ur. Ég get þó ekki breytt uppruna mínum eða
hver ég er; ég er enskur og uppalinn í London.
Þess vegna mun ég halda áfram að skrifa um
þann raunveruleika. Ég trúi því að maður nálg-
ist hið algilda í gegnum það sértæka og jafnvel
þótt t.d. Hestaskálin fjalli bara um þröngan
kima í litlu landi, þá geti fólk samsamað sig því
sem þar gerist, sama hvaðan það kemur. Ég
vona alltaf að bækur mínar veki viðbrögð sem
víðast, að fólk finni fyrir merkingu sem afhjúp-
ar sammannlegt eðli eða eitthvað um ástand
mannsandans.
Mér finnst stundum eins og fólk geri þau mis-
tök að hafa alltof augljósan alþjóðlegan bræð-
ing í verkum sínum þegar það er að reyna að ljá
verkum sínum mjög víða merkingu í alþjóðlegu
eða stóru samhengi. Það er hins vegar ekki
endilega rétta leiðin, því jafnvel þótt maður hafi
vítt sjónarhorn á hinn ytri heim þá má ekki
gleyma því að stór hluti skáldverka sprettur
hreinlega innra með höfundinum.“
Á yfirborði nýrra skáldverka, eða í formi
nýrra skáldverka, hefur mátt merkja töluverð-
ar hræringar undanfarin ár. Sjálfur hefur þú
gert töluverðar tilraunir með form og stílbrigði
í verkum þínum er ganga þvert á hefðir fyrri
tíma?
„Já, mér hefur alltaf þótt það mikils virði, án
þess þó að ég hafi viljað gera það að meðvitaðri
andlegri æfingu,“ svarar Graham. „Að mínu
mati eru slíkar tilraunir óhjákvæmilegur þáttur
í framþróun manns sem rithöfundar – þroskinn
ávinnst ekki nema maður finni upp ólíkar leiðir
til að segja sögu. Það gleymist kannski of oft að
meginhlutverk rithöfundarins er hreinlega að
segja sögu, og ef hann tekur sig alvarlega sem
sögumann þá reynir hann að finna sér mismun-
andi leiðir til þess. Könnunarleiðangurinn sem
rithöfundar leggja upp í með hverju skáldverki
sínu hverfist að mestu um þennan megintil-
gang. Á leiðinni verður ýmislegt á vegi manns
og maður tvinnar það sem þjónar tilgangi sam-
an við verkið. Á þeim stað sem ég er núna finnst
mér ég hafa lært mjög mikið um þessa hlið rit-
starfanna, ég hef miklu þróaðri tilfinningu fyrir
byggingu verka minna og geri mér grein fyrir
hversu mikilvæg hún er söguþræðinum. Maður
getur verið með frábæran söguþráð sem hrein-
lega fellur um sjálfan sig ef bygging verksins
hæfir honum ekki.“
Allt sem maður hefur nokkru
sinni verið býr innra með manni
Þetta er líklega mest áberandi í Fenjalandinu
og Hestaskálinni þar sem mörg tímaskeið og
margir sjónarhólar koma fram til skiptis þar til
sagan fer að taka á sig ákveðna mynd?
„Mér hefur alltaf þótt gaman að vinna með
fleiri þræði en einn og helst mörg tímaskeið.
Það byggist að nokkur leyti á þeirri skoðun
minni að það sem fram fer í minninu sé um
margt mjög skylt því sem gerist í lífinu á hverju
einasta augnabliki.
Ég myndi segja að eftir því sem ég eldist sem
rithöfundur og sem manneskja, þeim mun aug-
ljósara virðist þetta. Mér virðist sífellt augljós-
ara að fólk er aldrei einvörðungu það sem mað-
ur upplifir og sér „núna“, fólk er allar þær
manneskjur sem það hefur nokkru sinni verið.
Allt sem maður hefur nokkru sinni verið býr
með öðrum orðum innra með manni.
Að mínu mati er skáldsagnaformið stórkost-
lega vel aðlagað til þess að benda fólki á að gera
ekki þau mistök að dæma hlutina eftir því
hvernig þeir líta út á yfirborðinu, eða eftir því
hvernig þeir virðast í augnablikinu. Allt það
sem býr undir niðri skiptir mestu máli, og
skáldsagan er mjög vel til þess fallin að koma
því á framfæri.“
Þú átt þá við að skáldsagnaformið sé með ein-
hverjum hætti líkt minninu sjálfu?
Graham játar því afdráttalaust, „hún er eins
og minnið t.d. hvað óreiðuna varðar, minnið
kemur sér ekki á framfæri í meðvitund manns
með rökvísum hætti, heldur tilviljanakennt.
Stundum skýtur skrýtnustu minningum upp í
huga manns – ólíklegustu hlutum – og það er
einmitt þannig sem ákveðinn þáttur í vinnu rit-
höfundarins á sér stað.“
Óvenjulegt tímabil í sögu
breskra bókmennta
Við veltum því fyrir okkur hvort heimur
hinnar bresku skáldsögu – ef það er þá yfirleitt
hægt að skilgreina hann – hafi breyst jafn mikið
og raun ber vitni vegna þess að fólk hafi ekki
lengur löngun til að aðlagast og samsama sig
umhverfi sínu eða hvort þjóðfélagsbreytingarn-
ar hafi hreinlega verið svo stórstígar.
Graham bendir á að breskt samfélag hafi
breyst ótrúlega mikið, hið framandi og fjöl-
menningarlega hafi í raun runnið saman við
meginstraumana á undanförnum árum. „Mig
rekur minni til þess er fjölmenningarleg áhrif
voru umræðuefni fólks hér í Bretlandi af því
þau þóttu svo framandi, en nú er fjölmenningin
hluti samfélagsmyndarinnar,“ segir hann.
„Fólk er löngu hætt að virða hana fyrir sér sem
eitthvert nýnæmi. Heimur skáldsögunnar hef-
ur breyst í samræmi við þetta enda eiga hin fjöl-
menningarlegu áhrif sinn þátt í því. Mín kyn-
slóð rithöfunda upplifði mjög heillandi tíma um
miðjan níunda áratuginn, þegar tala mátti um
einskonar endurreisn með nýrri kynslóð höf-
unda. Þeir virtust allir, fyrir einhverja óútskýr-
anlega tilviljun, koma fram á sama tíma. Sömu-
leiðis var eins og umhverfið væri bæði spennt
og áhugasamt um það sem þeir höfðu fram að
færa, en það er afar sjaldgæft í menningarlífinu
að þetta fari allt saman og skilyrði fyrir frjóum
jarðvegi skapist með svo auðveldum hætti. Í
stuttu máli á segja að miklir hæfileikar hafi ver-
ið til staðar og lesendur hafi þyrst í það sem þeir
höfðu að segja. Á mínum ferli sem rithöfundur
hefur slíkt tímabil [u.þ.b. frá 1982 til 1986] aldr-
ei runnið upp aftur. Þegar maður lítur til baka
dettur manni fyrst í huga að þetta hafi allt gerst
á uppgangsárum Margrétar Thatcher, en ég er
alveg sannfærður um að það hafði ekkert með
skapandi staðreyndir málsins að gera,“ segir
Graham hlæjandi, „þetta gerðist eingöngu fyrir
tilviljun.“
Trú manna á skáldskap hefur minnkað
Hann segist ekki lesa nægilega mikið af sam-
tímabókmenntum til að geta talist sérfræðing-
ur á þessu sviði og tekur fram að það gæti meira
að segja verið varasamt að koma með fullyrð-
ingar um þetta efni. „En sjálfur held ég samt að
ein mesta breyting sem átt hefur sér stað á und-
anförnum árum tengist minni trú manna á
skáldskap sem skáldskap. Menn hafa minni trú
á því sem er skáldað, skapað eða búið til. Það er
eins og sú tilfinning sé orðin ríkjandi að skáld-
skapur sé hvort eð er einungis raunveruleiki í
dulargervi. Þeir sem skrifa skáldskap eru stöð-
ugt spurðir á hverju verk þeirra séu byggð og
hvað hafi komið fyrir þá. Spurningar af þessu
tagi verða sífellt algengari í mínu tilfelli. Mín til-
finning er því að það liggi eitthvað í loftinu núna
sem leiðir til þess að fólk vill ekki viðurkenna
skáldskapinn á sínum eigin forsendum, þ.e.a.s.
vegna hinna stórkostlegu skapandi eiginleika
hans. Jafnframt eru stöðugt fleiri bækur skrif-
aðar um það „sem kom fyrir“ höfundinn, hvort
sem það snertir veikindi eða dauðsfall. Fólki
finnst þetta vera verðugt viðfangsefni í bók og
auðvitað má það vel vera.“
Þú átt í rauninni við að listrænu þættir hins
skapandi ferlis séu að víkja fyrir einskonar
beinni frásögn af staðreyndum þar sem ekki er
gerð tilraun til að takast á við formið eða mögu-
leikana sem í því felast?
„Í rauninni,“ játar Graham. „Það má kannski
segja að hér séum við að ræða um neikvæða
þróun í skáldsagnaforminu, en auðvitað má
einnig halda því fram að öll þróun sé jákvæð og
það skipti engu máli hvaða mynd hún tekur á
sig. En það sem ég á við er hreinlega það að fólk
treystir síður en áður því sem er skáldað – og
þessi þróun hefur orðið þrátt fyrir að hið skáld-
aða hafi afar mikið vægi á líf okkar og raunveru-
leika. Við viljum bara ekki kannast við það leng-
ur.“
Markaðsform í bókmenntum
En hvað þá með þær afþreyingarbókmenntir
sem nú virðast vera að ryðja sér til rúms á nýj-
um vettvangi í skjóli þess umburðarlyndis sem
póstmódernisminn boðar?
„Það er enn ein breytingin, og sem dæmi um
þá þróun má taka fyrirtækið Picador, sem hefur
gefið mínar bækur út undanfarin ár. Hér er um
LAST Orders, eða Hesta-
skálin, fjallar um ferðalag
fjögurra vina frá Suður-
London þar sem þeir hafa
búið allt sitt líf, til strand-
bæjarins Margate. Með
þeim í för er fimmti vin-
urinn Jack, eða öllu heldur
aska hans í duftkeri, en þeir
ætla að uppfylla hinstu ósk
Jacks og dreifa ösku hans í
sjóinn. Hér er gripið niður í
upphafi sögunnar þar sem
einn vinanna, útfararstjórinn
Vic, kemur með duftkerið á
krána þar sem þeir hafa allir
hist reglulega um áratuga
skeið. Sögumaðurinn í þess-
um kafla er lykilpersóna
verksins og besti vinur Jack,
Ray að nafni, en það er í
gegnum hann sem allir þræðir
og ólíkar raddir verksins
koma saman að lokum:
„Vic kemur fimm mínútum seinna. [...]
Ég hef verið að velta því fyrir mér hvað
hann hafi með sér. Lenny örugglega líka.
Það er eins og ég hafi ímyndað mér að
Vic myndi opna hurðina á kránni hátíð-
legur í fasi og þramma inn með litla eik-
arkistu skreytta brasshöldum. En það
eina sem hann er með undir hand-
leggnum er ósköp venjulegur brúnn
pappakassi, svona á stærð við skókassa.
Hann lítur út eins og maður sem hefur
farið í bæinn og keypt sér baðherberg-
isflísar.
Hann tyllir sér á barstól, næst Lenny,
setur kassann á barborðið og hneppir frá
sér frakkanum.
„Nýkominn úr ofninum,“ segir hann.
„Er þetta allt og sumt?“ segir Lenny og
horfir. „Er þetta hann?“
„Já,“ segir Vic. „Hvað eruð þið að
drekka?“
„Hvað er ofan í?“ segir Lenny.
„Hvað heldurðu?“ segir Vic
Hann snýr kassanum svo við komum
auga á lítið spjald sem er límt með lím-
bandi á eina hliðina. Með dagsetningu,
númeri og nafni: JACK ARTHUR
DODDS.
„Ég meina, hann er ekki bara í kassa
eða hvað?“ segir Lenny.
Í stað þess að svara tekur Vic upp kass-
ann og smeygir upp lokinu með þuml-
inum. „Ég ætla að fá mér viskí,“ segir
hann, „mér finnst þetta vera viskídagur.“
Hann þreifar ofan í kassann og dregur
varlega upp plastílát. Það lítur út eins og
stór krukka af skyndikaffi, með samskon-
ar skrúfuðu loki. En það er ekki úr gleri
heldur bronslituðu, hálfmöttu plasti. Á
lokinu er annar miði.
„Hérna,“ segir Vic og réttir Lenny
krukkuna.
Lenny tekur við henni, óöruggur, eins
og hann sé ekki tilbúinn að taka við
henni en geti þó ekki annað – eins og
hann hefði átt að þvo sér um hendurnar
fyrst. Þyngdin virðist koma honum á
óvart. Hann situr á barstólnum, með
krukkuna í höndunum, án þess að vita
hvað hann á að segja, en ég er viss um að
hann er að hugsa það sama og ég. Hvort
það sé bara Jack þarna ofan í eða Jack
sem búið er að blanda saman við hluta af
öðrum, þessa sem voru afgreiddir á und-
an honum og þessa sem komu á eftir. Þá
héldi Lenny á hluta af Jack og kannski
hluta af kellingu einhvers annars náunga
til dæmis. Og ef þetta er þá Jack, er hann
þá örugglega allur ofan í eða bara það
sem komst fyrir í krukkunni, hann var nú
einu sinni af stærri gerðinni.
„Ótrúlegt, finnst ykkur ekki?“ segir
hann. Svo réttir hann mér krukkuna og
sækir í sig veðrið, eins og þetta sé sam-
kvæmisleikur. Gettu hvað hún er þung.
„Þyngslin maður,“ segi ég.
„Stútfull,“ segir Vic.
Ég býst ekki við að ég myndi fylla
hana, þar sem ég er í smærra lagi. Ég
geri ráð fyrir að það sé óviðeigandi að
skrúfa lokið af.
Ég rétti hana aftur til Lenny. Lenny
réttir hana til Vic.
„Hvert fór Bernie?“ spyr Vic.
Vic er þrekvaxinn og snaggaralegur
náungi, einn af þeim sem nuddar saman
lófunum þegar eitthvað er í þann veginn
að hefjast. Hann er alltaf hreinn um
hendurnar. Hann horfir á mig á meðan
ég held á krukkunni eins og hann hafi
verið að færa mér gjöf. Það er huggun að
vita að útfararstjórinn manns er líka vin-
ur manns. Það hlýtur að hafa verið Jack
huggun. Það er huggun að vita að vinur
manns eigi eftir að ganga frá manni,
setja mann í kassann og sjá um allt sam-
an. Eins gott að Vic hrökkvi ekki upp af.“
(Úr Hestaskálinni eftir Graham Swift,
bls. 10–12. Fríða Björk Ingvarsdóttir
þýddi.)
BROT ÚR HESTASKÁLINNI