Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. JÚLÍ 2002
H
ÖFUÐIÐ á mér er eins og
fáránleg hlaða full af alls
konar dóti sem mig langar
til að skrifa um,“ segir per-
sóna í Spútnik-kærustunni,
nýjustu skáldsögu japanska
rithöfundarins Harukis
Murakamis, „myndir, sen-
ur, bútar úr orðum … í huga mér er þetta allt
glóandi, allt lifandi. Skrifaðu! hrópa þau að
mér. Frábær ný saga er við það að fæðast, ég
finn það á mér. Hún mun fara með mig á ein-
hvern flúnkunýjan stað.“ Sumire dreymir um
að vera rithöfundur, en þrátt fyrir að hún skrifi
og skrifi vantar alltaf eitthvað: „Þetta kristall-
ast ekki – engir kristallar, bara steinvölur. Og
ég er ekki færð neitt.“ Og hún hendir 250-ug-
asta steininum í tjörnina. Vinur hennar, sögu-
maðurinn K (nei, engin verðlaun veitt fyrir að
hugsa með sér, hm … K, minnir það ekki á eitt-
hvað?) reynir að hjálpa henni. Hann trúir á
hana og hann er ástfanginn af henni. Hún er
hins vegar ástfangin af konu, sem hún kallar
einmitt Spútnik-kærustuna (því konan ruglaði
saman orðunum „beatnik“ og „sputnik“), en sú
kona er dularfull mjög, eins og margar konur í
bókum Murakamis. Núnú, svo sögumaður seg-
ir Sumire sögu. Sagan fjallar um kínversk hlið.
Kínverjar trúðu því að sál borgarinnar byggi í
hliðunum á borgarmúrunum og mörg þessara
dásamlegu hliða standa enn. „Veistu hvernig
Kínverjarnir byggðu þessi hlið? Þeir fóru út og
söfnuðu mannabeinum á gömlum orrustuvöll-
um og múruðu þau inni í hliðinu í von um að
andar hermannanna myndu halda áfram að
verja borgina. Og til að lífga uppþornuð beinin
tóku þeir hunda, skáru þá á háls og skvettu
blóðinu á hliðið.“
Skáldsagnaskrif eru svipuð þessu segir K.
Þú safnar saman beinunum og byggir hliðið en
svo þarftu eitthvað meira, einhvers konar mag-
íska skírn sem tengir heiminn hérna megin við
heiminn hinum megin. „Svo það sem þú ert að
segja mér er að ég eigi að fara og finna mér
minn eigin hund?“ K kinkar kolli. Sumire hugs-
ar um þetta, hendir enn einum lánlausum
steininum í tjörnina og segist helst ekki vilja
drepa dýr. „Þetta er myndhverfing“ segir K.
„Þú þarft ekki að drepa neitt í raun og veru.“
Hálfu ári síðar hittir Sumire Miu og verður
brjálæðislega ástfangin og einn af þessum
furðulegu ástarþríhyrningum Murakamis fer í
gang og endar á því að Sumire hverfur – en
hvarf er algengt háttalag (dularfullra) kvenna
Murakamis. Hún er á grískri eyju með Miu en
eftir misheppnaða ástanótt hverfur hún eins og
reykur. Sögumaður les það síðasta sem hún
hafði skrifað, eins konar dagbókarbrot, eitt
sem fjallar um undarlegan draum sem hana
dreymir stöðugt og annað sem segir sögu hinn-
ar dularfullu Miu og „skýrir“ hvers vegna hún
er svona dularfull. Á einum stað segir Sumire
að hún verði að úthella blóði, „Ég ætla að brýna
hnífinn, reiðubúin að skera á hundsháls ein-
hvers staðar.“ Og svo hverfur hún inn um kín-
verskt hlið frásagnar sinnar, færð yfir á ein-
hvern flúnkunýjan stað.
Draumar eru lykillinn að mati sögumanns,
en í sögunni er oft ekki mikill munur á draumi
og vöku. Sumire hringir til dæmis iðulega í
hann um miðjar nætur og ræðir við hann um
skáldskap, ást og ástríður í samtölum sem
gætu allt eins átt sér stað í draumi. Og þegar
hann, nývaknaður, gengur út í gríska nóttina
er hann næstum hrifinn yfir í annan heim.
Flakk milli tveggja eða fleiri heima eru al-
gengt viðfangsefni í verkum Murakamis, allt
frá fyrstu skáldsögunni sem vakti athygli á
honum vestanhafs, en enskan titil hennar
mætti þýða sem Að eltast við kindur (1982, A
Wild Sheep Chase 1990), til Spútnik-kærust-
unnar (1999, Sputnik Sweetheart 2001). Fyrir
Murakami er ekkert yfirnáttúrulegt við þessa
heima, ekkert nýaldarlegt eða mystískt, þeir
einfaldlega eru þarna og taka á sig ýmsar
myndir, allt frá því að vera tiltölulega hefð-
bundnir eins og í Norskur skógur (1987, Nor-
wegian Wood 2000, eftir samnefndu lagi Bítl-
anna) þar sem hinn heimurinn er tengdur
geðveiki og tekur form einangraðs heilsuhælis,
yfir í það að vera allt annar veruleiki sem lýtur
eigin lögmálum eins og í Harðsoðið undraland
og heimsendir (1985, Hard-boiled Wonderland
and the End of the World 1991). Stundum er
þessi heimur önnur möguleg tilvera, eins og í
Sunnan við mærin, vestur af sól (1992, South of
the Border, West of the Sun, 1998), þar sem
sögumaður lifir að hluta til í hugmynd sinni að
heimi sem hefði getað orðið. Sunnan við mærin
er eina skáldsaga Murakamis sem hefur verið
þýdd á íslensku og kom út nú rétt fyrir jólin.
Þessi saga er tiltölulega stutt og aðgengileg
miðað við önnur verk Murakamis og kom í kjöl-
farið á viðamestu skáldsögu hans, Frásögnin af
upptrekkta fuglinum (1994–5, The Wind-Up
Bird Chronicle, 1997), sem vakti á honum mun
meiri athygli vestanhafs, en fram að því höfðu
verk Murakamis ekki hlotið almenna út-
breiðslu.
Samspil ólíkra heima er klassískt skáldskap-
arstef en tök Murakamis og úrvinnsla á þess-
um hugmyndum um marglaga veruleika eru
einstök. Að einhverju leyti kemur þetta til af
þeim stöðuga núningi ólíkra menningarheima
sem liggja til grundvallar skáldskap Murak-
amis, en hann er japanskur höfundur sem er
undir miklum áhrifum frá vestrænni menningu
og fyllir verk sín vísunum í hana – allt frá
Kafka og Fitzgerald til Star Wars og Duran
Duran. En að stærstum hluta til er þetta hinn
einstaki frásagnarstíll Murakamis, einfaldur –
stundum svo að gagnrýnendur ásaka hann fyr-
ir að vera einfeldningslegur – og agaður, af-
slappaður og fágaður, kómískur en alltaf
stunginn tragískum tónum örvæntingar. (Þess
ber að geta að Murakami er sjálfur þýðandi úr
ensku og yfirfer allar enskar þýðingar á eigin
verkum og „leyfir“ þær.) Hinum margvíslegu
furðuatburðum sagnanna er lýst af undrunar-
leysi sem er gersamlega laust við tilgerð, hann
er svalur án þess að reyna það, barnslegur án
þess að vilja það og tekur hlutunum eins og
þeir koma, með einhverju svona viðhorfi sem
ég get best lýst með orðasambandinu nújá, ein-
mitt.
Murakami er einn helsti höfundur Japana
um þessar mundir og er einn af þeim sem taldir
eru „líklegir“ viðtakendur Nóbelsins, fyrr eða
síðar. Hann hafði vakið nokkra athygli í heima-
landi sínu fyrir óvenjulegar og skringilegar
skáldsögur, en það var ekki fyrr en með Að elt-
ast við kindur sem verulega fór að bera á hon-
um, en sú saga hlaut japönsku Noma-bók-
menntaverðlaunin. Norskur skógur (sem hefur
verið kölluð japanski Bjargvætturinn í gras-
inu) sló svo glæsilega í gegn, seldist í milljónum
eintaka í Japan og höfundurinn varð frægur á
einni nóttu og allt það.
Í viðtölum segir hann dálítið barnslega að
hann sé afskaplega raunsær maður sem lifi
mjög reglubundnu og hefðbundnu lífi og sé
eins ólíkur einhverjum listamannslegum rit-
höfundi og hugsast getur. Og því komi það hon-
um sjálfum alltaf dálítið á óvart hvað sögur
hans eru undarlegar, en við því sé bara ekkert
að gera: hann er nefnilega einn af þeim höf-
undum sem halda því fram að hann byggi ekki
sögur sínar fyrirfram heldur bara setjist niður
og skrifi, sögupersónur og atburðir hlaðist síð-
an upp og fari sínar eigin leiðir. Hann sé jafn-
spenntur og lesandinn að vita hvert þetta fer
og hvað gerist og því finnist honum gaman að
skrifa.
Brunnurinn
Í Spútnik-kærustunni er sögumaður hrædd-
astur við að Sumire hafi dottið ofan í gamlan
brunn sem leynist á eyjunni, að hún liggi þar,
slösuð og hrædd, og enginn heyri til hennar.
En lögregla staðarins fullyrðir að engir brunn-
ar séu á eyjunni. Brunnar koma oft við sögu í
verkum Murakamis; í Norskum skógi segir
Naoko sögumanninum Toru frá brunni sem á
að leynast í skóginum umhverfis heilsuhælið.
Að þar hafi margir týnst og tapað lífinu. Áður
hefur brunnur birst í Harðsoðið undraland, en
þó leikur hann hvergi eins mikið hlutverk og í
Frásögninni af upprekkta fuglinum. Þar eyðir
sögumaður þónokkrum hluta sögunnar sitj-
andi ofan í þurrum brunni og – mikið rétt –
ferðast í gegnum brunninn inn í annan heim.
Þannig birtist enn hvernig heimaflakkið er allt-
af einnig að einhverju leyti spurning um innri
klofning, innra líf sem er ótengt hinu daglega
ytra lífi. Þetta kemur kannski best fram í
Sunnan við mærin, en þó er aldrei hægt að af-
greiða fantastískt myndmál Murakamis á
þennan „einfalda“ hátt.
Brunnurinn er lýsandi tákn einsemdar
þeirrar sem situr að öllum persónum bóka
Murakamis. K í Spútnik-kærustunni virðist
ekki eiga neinn að utan Sumire, hann á jú í
reglulegum samböndum við eldri konur, en
þau sambönd byggjast eingöngu á kynlífi og
snerta hann lítið. Svipaða sögu er að segja af
Toru í Norskum skógi, hann lifir einangruðu
lífi og á erfitt með að bindast fólki, og nafni
hans í Frásögninni af upptrekkta fuglinum
hörfar beinlínis undan samfélagi manna ofan í
brunn. Konurnar í lífi þessara manna virðast
jafn einangraðar, Miu í Spútnik-kærustunni
hefur lokað sjálfa sig af eftir dramatíska
reynslu fyrir fjórtán árum, Sumire virðist ekki
umgangast aðra en K og kona Toru í Upp-
trekkta fuglinum yfirgefur hann, í örvæntingu,
til að hverfa á vit algerrar einsemdar.
Eins og áður sagði er Frásögnin af upp-
trekkta fuglinum það verk Murakamis sem
hefur aflað honum mestrar virðingar, en fram
að því þótti sumum hann kannski meira svona
skemmtilegur, sniðugur og svalur, og hann var
álitinn höfundur sem ekki þurfti að taka of al-
varlega. Vissulega er hægt að taka undir það
að skáldsagan sé eins konar magnum ópus höf-
undar, hún er nokkru lengri en fyrri sögur
hans, nær yfir 600 síður í minni smáletruðu og
spássíunettu útgáfu og var upphaflega gefin út
í þremur bindum. Hins vegar er hæpið að sjá
þessa skáldsögu sem eitthvert stökk Murak-
amis frá sniðugheitum yfir í alvöru. Eins og hér
hefur verið lýst á skáldsagan margt skylt með
fyrri verkum hans og er í raun rökrétt fram-
hald þeirra – samkvæmt múrakamskri lógík að
minnsta kosti.
Sagan segir frá Toru sem er ekki fyllilega
sáttur við tilveru sína, án þess þó að nokkuð sé
beint að. Hann hættir í vel launaðri vinnu –
ekki til að finna sjálfan sig eða neitt þannig,
heldur bara svona. Fyrst týnist kötturinn og
svo yfirgefur kona hans hann, án útskýringa.
Og þá fer hann að halda til í brunninum, milli
þess sem hann spjallar við mjög sérstaka ung-
lingsstúlku og aðstoðar hana í aukavinnu henn-
ar sem felst í því að standa uppi á brú og telja
skalla. Einn daginn vindur ókunn kona sér að
honum og ræður hann í óskiljanlega vinnu.
Þrátt fyrir sína margvíslegu einangrun hittir
Toru ótrúlega mikið af fólki sem segir honum
linnulaust sögur. Þannig er frásögnin að
stórum hluta sett saman úr ólíkum frásögnum
og myndi ég nota myndlíkinguna um kínverska
öskju, ef það væri ekki einhvern veginn óþægi-
lega nærtækt. Lengstu sögurnar eru úr stríð-
um, aðallega þó stríði Japan í Mansjúríu í Kína
á fjórða áratugnum (en sumir sagnfræðingar
telja þau átök marka upphaf síðari heimsstyrj-
aldar). Þetta er frásagnaraðferð sem reyndar
einkennir allar skáldsögur Murakamis, en þar
er mikið um að sögupersónur segi langar sög-
ur, yfirleitt eigin ævisögur eða sögur af sjálfum
sér, sögur sem minna í formi mikið til á smá-
sögur að því leyti að þær lýsa allar atburðum
sem breyttu lífi viðkomandi sögufólks.
Þessi sögulegi þungi ræður mestu um áð-
urnefnt álit sumra gagnrýnenda að hér sé
Murakami loksins orðinn alvöru höfundur. Að
hér sé hann að takast á við sögulegan bak-
grunn Japans, en ekki bara daglegt líf stráð
HARÐSOÐIÐ UNDRALAND
OG EINMANA MÁLMSÁLIR
E F T I R
Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R
Haruki Murakami er einn helsti höfundur Japana um
þessar mundir og einn af þeim sem taldir eru „líkleg-
ir“ viðtakendur Nóbelsins, fyrr eða síðar. Hann hafði
vakið nokkra athygli í heimalandi sínu fyrir óvenju-
legar og skringilegar skáldsögur, en það var ekki fyrr
en með Að eltast við kindur sem verulega fór að bera
á honum, en sú saga hlaut japönsku Noma-bók-
menntaverðlaunin.
Haruki Murakami