Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. JÚLÍ 2002
S
TUNDUM er talað heldur
óvirðulega um formúlu- og af-
þreyingarmyndir. Egill
Helgason sagði til dæmis í
pistli sínum „Dautt listform?“
á strik.is að kvikmyndir nú-
tímans væru lítið annað en af-
þreying, „varla annað en
veggfóður í grámyglulegan hversdagsleik-
ann“. Hann harmar uppgang þeirra á kostn-
að listrænna kvikmynda og kannski er það
rétt hjá Agli að afþreyingarmyndir skili
kvikmyndalistinni ekki langt áleiðis. Ekki
hafa framhaldsmyndir verið hærra skrifaðar
í gegnum tíðina, því þá hefur viðkvæðið oftar
en ekki verið: „ef þú hefur séð eina, hefurðu
séð þær allar“. Að sumu leyti er þetta sjón-
armið alveg rétt, ef maður hefur til dæmis
séð eina James Bond-mynd þekkir maður
formúluna og veit nokkurn veginn hvað ger-
ist í þeirri næstu.
Í stuttu máli sagt er formúlan, með viss-
um tilbrigðum, eftirfarandi. Illmenni ógnar
Bretlandi eða/og heiminum öllum með áætl-
un sinni. M, yfirmaður Bonds, kallar hann til
starfa og þegar kallið kemur er njósnarinn í
rúmi með fallegri konu. M skipar honum að
hindra áætlanir illmennisins. Í leit sinni að
illmenninu hittir Bond Bond-stelpur, eina
eða fleiri (oft eina góða og aðra illa). Þegar
Bond hefur komist á slóð illmennisins kló-
festir það hann og aðal-Bond-stelpuna. Bond
sleppur, drepur illmennið, bjargar Bond-
stelpunni og heiminum. Bond og Bond-stelp-
an enda svo í faðmlögum í lokaatriðinu,
hvort þau eru saman í rúminu eða annars
staðar er svo hluti af tilbrigðunum. Einhvers
staðar á leiðinni mun aðalpersónan kynna
sig sem Bond...James Bond og panta vodka
martíní, hristan en ekki hrærðan. Þetta er
mikil einföldun, til dæmis er illmennið Blo-
feld í sex myndum: í From Russia With
Love (1963), Thunderball (1965) og For
Your Eyes Only (1981) kemur hann aðeins
fyrir, en í You Only Live Twice (1967), On
Her Majesty’s Secret Service (1969) og
Diamonds Are Forever (1971) er hann aðal-
illmennið. Illmennið Goldfinger (Gert Frobe)
í samnefndri mynd frá 1964 klófestir aldrei
Pussy Galore (Honor Blackman) því hún er
að vinna fyrir hann, allt er þetta samt til-
brigði við sama stefið. Eftir greiningu Um-
berto Eco á Bond-sögum Ian Flemings er
hér um að ræða stef við ævintýri. Eco sagði
að Bond væri riddarinn sem réðst gegn
drekanum (illmenninu) fyrir konunginn (M
eða varnarmálaráðherra Breta) til þess að
bjarga ríkinu (Bretlandi eða heiminum) og
fengi prinsessuna (Bondstelpuna) að laun-
um.
Þó svo áhorfandinn þekki söguþráðinn,
bæði úr fyrri Bond-myndum og ævintýrum,
er samt ánægja í því fólgin að horfa á mynd-
irnar. Ánægjan er ekki aðallega fólgin í því
að komast að hvað gerist næst, ánægjan er
fólgin í framhaldinu eða formúlunni. Það
verða þó alltaf að vera einhverjar breytingar
til þess að þær staðni ekki og þess vegna
fáum við endalaus tilbrigði við kvennafar
hans og formúlunni er lítillega breytt. Bond
í túlkun Sean Connerys er harðjaxl og túlk-
un George Lazenby byggist á því að hann er
góður bardagamaður. Roger Moore er ekki
eins trúverðugur sem harðjaxl svo húmorinn
fékk meira vægi. Sama persónan, en túlk-
unin er tilbrigði við stef. Áhorfandinn þekkir
persónurnar, söguþráðinn og formúluna, en
kemur aftur og aftur meðal annars vegna
þessarar þekkingar, eða að minnsta kosti
svo lengi sem myndirnar staðna ekki alveg,
vegna tilbrigðanna.
Bondmyndirnar eru þær framhaldsmyndir
sem hafa enst lengst og laðað að sér flesta
áhorfendur. Aðalsyrpan sem er gerð af Eon
Productions telur núna nítján myndir um
hetjuna og sú tuttugasta kemur líklega á
þessu ári. Formúlan sem ég til tók hér að
framan er byggð á myndum Eon Product-
ions og ætla ég að fjalla um þær. Fyrir utan
aðalsyrpuna hafa svo verið gerðar þrjár
myndir, tvær þeirra falla ekki alveg að form-
úlunni, báðar útgáfur Casino Royale (1954
og 1967), Never Say Never Again (1983) fell-
ur hins vegar alveg að henni. Eins og sjá
mátti af formúlunni hér að framan byggist
hún í kringum nokkrar aðalpersónur. Fyrst-
an skal nefna James Bond, en Bond-
stelpurnar og illmennin eru alveg jafn-
mikilvæg. Það koma fleiri persónur að form-
úlunni, eins og til dæmis M, yfirmaður
Bonds, Q sem útvegar hetjunni brjálæðis-
legar græjur til að berjast með, ungfrú Mon-
eypenny sem hann daðrar við, fórnarlambið
sem deyr fyrir að hjálpa Bond, leigu-
morðingjar illmennanna og svo framvegis.
Allar þessar persónur gegna nokkuð svipuðu
hlutverki frá einni Bond-mynd til annarrar.
Ég ætla að taka fyrir aðalpersónurnar þrjár.
Byrjum á aðalpersónunni Bond. Eco kall-
aði hann riddara og það er ekki bara vegna
þess að hann berst við dreka, heldur er
Bond af aðalsættum eins og flestir riddarar.
Bond er kannski ekki riddari eins og þeir
sem fóru í krossferðir eftir að hafa verið
blessaðir í bak og fyrir, því hann kann of vel
að meta lystisemdir lífsins, fagrar konur,
góðan mat og vín af „réttum“ árgöngum.
Hegðun Bonds er í samræmi við að hann sé
aðalsmaður og verður sér því ekki til
skammar í hástéttarspilavítum, fínum veit-
ingahúsum og slíkum stöðum. Bond er efri
stéttar hetja, á meðan persóna eins og John
McClane (Bruce Willis) úr Die Hard-syrp-
unni (1988, 1990 og 1995) er neðri stéttar
hetja. Meðan Bond er í smóking, er McClane
í gallabuxum og bol. En þegar kemur að því
að berjast við illmenni hvíta tjaldsins eru
þeir jafnharðir af sér.
Þeir eru samt ekki starfsbræður því
McClane er lögreglumaður, en Bond er í
leyniþjónustu Breta. Samhvæmt Íslensku al-
fræði orðabókinni eru njósnir: „Það að afla
vitneskju um öryggismál ríkis eða annað
sem leynt á að fara og koma því til óviðkom-
andi aðila.“ Til þess að komast að leynd-
armálum þurfa njósnarar að þykjast vera
aðrir en þeir eru. Í myndinni Licence to Kill
(1989) þykist Bond (Timothy Dalton) vera
leigumorðingi til þess að komast inn á eitur-
lyfjasalann Sanchez (Robert Davi) og segir
honum að hann „eyði vandamálum“, sem
þýðir að hann drepi þá sem yfirboðarar hans
óski. Það merkilega er að með þessu tekst
honum að lýsa raunverulegu hlutverki sínu
fyrir breska ríkið. Hann er atvinnumorðingi
sem leysir vandamál fyrir breska ríkið með
því að drepa. Þær upplýsingar sem hann
kemst yfir og kemur til yfirboðara sinna eru
lítill hluti starfs hans. Þess í stað bregst
hann við þeim upplýsingum sem hann kemst
yfir og drepur þann sem hættan stafar af.
Hlutverk Bonds hefur lítið breyst í gegn-
um tíðina, en tímarnir breytast. Eitt af því
sem Bond hefur mjög lengi verið gagn-
rýndur fyrir er karlrembuleg afstaða til
kvenna. Í formúlunni hér að framan var sagt
að hetjan fengi Bond-stelpuna að launum
fyrir vel unnin störf, eins og riddarar æv-
intýranna. Þetta getur vart talist mjög fram-
sækin afstaða til kvenna á dögum femínisma.
Þess vegna var reynt í Bond-myndum Tim-
othy Daltons, The Living Daylights (1987)
og Licence to Kill að minnka kvensemina í
hetjunni. Það átti hins vegar ekkert of vel
við áhorfendur, svo Bond í túlkun Pierce
Brosnans hefur verið mikið upp á kvenhönd-
ina eins og Bond-fyrirrennarar hans, Sean
Connery, George Lazenby og Roger Moore.
Samt virðast hafa orðið breytingar á hlut-
verki Bond-stelpunnar í formúlunni. Fyrstu
Bond-stelpurnar virtust eingöngu vera til
staðar af því þær voru fallegar á að horfa.
Sumar höfðu ekki einu sinni sína eigin rödd í
myndunum því hlutverk þeirra voru talsett.
Röddin skipti ekki máli, bara líkaminn. Eftir
því sem á leið fóru mótmælaraddirnar, sem
gagnrýndu þetta hlutskipti Bond-stelpn-
anna, að verða háværari. Þannig að þegar
Anya Amasova (Barbara Bach) í The Spy
Who Loved Me (1977) var kynnt til sög-
unnar var miklu auglýsingapúðri eytt í það
að fullyrða að hún væri jafnoki Bonds (Rog-
er Moore). Svipuð auglýsingaslagorð hafa
svo verið uppi um flestar Bond-stelpur síð-
an. Pierce Brosnan sagði um Bond-stelpuna
í Tomorrow Never Dies (1997), Wai Lin
(Michelle Yeoh), að hún væri kvenkyns
Bond. Það er nokkuð til í því hjá auglýs-
ingadeild Eon Productions að Bond-stelp-
urnar hafa fengið meira vægi en áður. Hon-
ey Ryder (Ursula Andress) í fyrstu
Bondmyndinni í syrpunni, Dr. No (1962), er
alveg bjargarlaus á meðan persóna eins og
Wai Lin er það ekki. Á heildina litið hafa
Bond-stelpurnar orðið aðeins sterkari eftir
BARÁTTA RIDDARANS
JAMES BOND VIÐ DREKA
Sean Connery heillaði alla, konur og karla, í hlutverki njósnara hennar há-
tignar. Mynd úr bókinni Encyclopaedia of Movie.
Einhvers staðar á leiðinni mun aðal-
persónan kynna sig sem Bond …
James Bond og panta vodka-martíní,
hristan en ekki hrærðan. Bond-mynd-
irnar eru sennilega lífseigustu form-
úlumyndir fyrr og síðar. En hver er
formúlan og hvað býr á bak við hana?
E F T I R H Á K O N G U N N A R S S O N Bond í túlkun
Pierce Brosn-
ans hefur verið
mikið upp á
kvenhöndina
eins og Bond-
fyrirrennarar
hans, Sean
Connery,
George Lazen-
by og Roger
Moore. James
Bond-kvik-
myndin Heim-
urinn er ekki
nóg með
Pierce Brosn-
an, Denise
Richards og
Sophie
Marceau.