Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. JÚLÍ 2002
SEX danskir rithöfundar hyggjast
höfða mál gegn danska menningar-
málaráðuneytinu að því er greint
var frá í danska dagblaðinu Berl-
ingske Tidende nú í vikulok. Mála-
ferlin snúa að niðurskurði á þeim
tekjum sem höfundarnir hefðu ann-
ars haft af útleigu bóka sinna hjá
dönskum bókasöfnum.
Alls voru 15.010 dönskum rithöf-
undum send bréf frá stjórn bóka-
safnanna þar sem hverjum og einum
var tilkynnt hvaða greiðslur honum
hefðu átt að falla honum í skaut í
samræmi við útlán verka hans. Þess-
ar greiðslur yrðu hins vegar ekki
reiddar af hendi þar sem danska
þingið hefði ákveðið að greiða ekki
út upphæðir sem væru lægri en
5.000 danskar krónur, eða sem nem-
ur um 57.000 íslenskum krónum.
„Okkur finnst sem við höfum ver-
ið rændir. Niðurskurður á bóka-
safnstekjunum er brot á eignarrétti
sem ætti að vera tryggður með lög-
um,“ sagði Henning Prins, einn rit-
höfundanna sex. Auk hans standa að
baki málshöfðuninni rithöfundarnir
Ebbe Kløvedal Reich, Martin Elmer,
Lene Rikke Bresson, Torben Lange
og Anne Marie Steen-Petersen. Eng-
in þessara rithöfunda verður reynd-
ar fyrir tekjuskerðingu vegna
ákvörðuninnar og snúast málaferlin
því af þeirra hálfu um grundvall-
arréttindin sjálf.
Niðurskurðurinn hefur í daglegu
tali hlotið heitið „hinn öfugsnúni
Hrói höttur,“ og er samband
danskra rithöfunda einnig að hug-
leiða málshöfðun gegn ráðuneytinu
fyrir hönd sinna félagsmanna.
Rauð kanína Clancys
NÝ bók eftir spennusagnahöfund-
inn Tom Clancy er væntanleg á
markað í byrjun ágústmánaðar.
Clancy er efalítið
best þekktur fyrir
metsölubækur á borð
við The Hunt for Red
October, Patriot Ga-
mes og Clear and
Present Danger sem
gjarnan hafa einnig
ratað á hvíta tjaldið.
Það er söguhetjan
Jack Ryan, sem aðdá-
endur Clancys ættu
að vera orðnir vel kunnir úr hans
fyrri verkum, sem einnig er í aðal-
hlutverki í nýjustu bók höfundarins
Red Rabbit. Hér sleppur hann
naumlega undan árásum hryðju-
verkamanna IRA og tekur síðan
þátt í njósna um leynilegar áætlanir
Sovétmanna sem m.a. hafa uppi
áætlanir um að myrða Jóhannes Pál
páfa II. Spennan magnast síðan stig
af stigi á meðan að Ryan fetar sig í
gegnum blekkingavefi leyniþjónust-
unnar.
Blindandi
birtuskortur
MAROKKÓSKI rithöfundurinn
Tahar Ben Jelloun fjallar í nýjustu
skáldsögu sinni This Blinding Ab-
sence of Light, um valdaránstilraun
í Marokkó árið 1971. Söguna byggir
Jelloun, sem fluttist til Frakklands
1961, á raunverulegri reynslu her-
manns nokkurs sem hann kallar Sal-
im. Salim tók þátt í tilraun til að
velta Hassan II Marokkókonungi af
stóli. Komið var í veg fyrir valda-
ránið og Salim var sendur í 20 ára
fangelsi fyrir sinn þátt í henni.
Stærstum hluta þess tíma eyddi
hann í Tazmamart neðanjarðar-
dýflissunum, en flestir fangar þar
deyja hægum og sársaukafullum
dauðdaga. Salim lifir vistina hins
vegar af þrátt fyrir að vera pynt-
aður oft og er að hans mati versti
hluti dvalarinnar hið eilífa myrkur
sem þar ríkir.
Sagan naut mikilla vinsælda er
hún kom út á frönsku í fyrra og
hefur ensk útgáfa hennar þegar
vakið athygli.
ERLENDAR
BÆKUR
Danskir rit-
höfundar í mál
Tom Clancy
Í FERÐAKÁLFI Morgunblaðsins varfyrir skömmu fjallað stuttlega umítölsku borgina Verona, eða Verónsborgeins og Helgi Hálfdanarson kýs að kalla
hana í þýðingum sínum á Shakespeare. Í
greininni var imprað á ýmsu sem kynni að
verða ferðamanni til yndis í þessari ágætu
borg og þar á meðal var svonefnt „hús Júl-
íu“ þeirrar sem kornung giftist Rómeó á
laun og týndi fyrir það lífinu ásamt honum.
Í þessari stuttu frásögn var talað um Júlíu
eins og hún hefði verið raunveruleg mann-
eskja og saga hennar væri sönn. Þetta
minnir enn á margívitnuð orð Halldórs Lax-
ness um að sá sem ekki lifi í skáldskap kom-
ist ekki af á jörðinni.
Nú er það svo að Verónsborg hefur margt
skemmtilegt að bjóða ferðamanni, m.a.
götulíf og verslanir, fornar byggingar, söfn
og kirkjur handa þeim sem slíkum stofn-
unum unna, forn-rómverska leikhúsið þar
sem enn eru haldnir tónleikar og klassískar
leiksýningar, og rómverska hringleikhúsið
Arena, þar sem heimsliðið í óperusöng treð-
ur upp reglulega. Mörgum þykir það ágæt-
ur kostur við Arena að auðvelt er að njóta
tónlistarflutningsins án þess að borga sig
inn, því allt í kring eru götukaffihús þar
sem ku vera hægt að nema hvern tón frá
hringleikhúsinu. Má það vera frjálshyggju-
postulum áminning um þá staðreynd að
jafnan njóta margfalt fleiri listanna en þeir
sem borga sig inn.
En þrátt fyrir allt aðdráttaraflið sem
þessir staðir hafa, er það fyrst og fremst
„hús Júlíu“ sem trekkir ferðamenn til Ver-
ónsborgar. Og það er í raun stórmerkilegt.
Því sagan af Rómeó og Júlíu er þjóðsaga
með rætur aftur á þriðju öld eftir Krist, en
ítalskur höfundur á fimmtándu öld færði
síðar í búning væminnar ástarsögu og not-
aði raunverulegt fólk úr borginni sinni Ver-
ona sem fyrirmyndir að sögupersónunum.
Þar á meðal voru þáverandi eigendur „húss
Júlíu“. Það var svo Shakespeare kallinn sem
stal plottinu eins og honum var svo tamt og
gerði elskendurna ódauðlega með leikriti
sínu.
Árlega koma miljónir ferðamanna til að
skoða þetta hús, forgarðinn og svalirnar
„frægu“ þar sem unglingurinn Rómeó á að
hafa klöngrast upp til leynifundar við sína
heittelskuðu. Aðrir koma til þess að verða
snortnir af töfrum andrúmsloftsins, krafsa
nafn sitt og ástar sinnar á veggina og snerta
eða jafnvel kyssa hægra brjóst styttunnar
af Júlíu, því það á að færa mönnum gæfu í
ástamálum. Verónsborg hefur meir að segja
ráðið sérstakan starfsmann til þess að svara
bréfum sem „Júlíu“ berast frá elskendum
víðsvegar um heiminn, rétt eins og hún sé
jólasveinninn.
Staðurinn var orðinn aðdráttarafl ferða-
manna löngu áður en borgaryfirvöld kveiktu
á perunni og hófu að markaðssetja fyr-
irbærið. Húsið var gert upp á þriðja áratug
seinustu aldar og innréttað í anda leikmynd-
arinnar í Hollywood-kvikmynd Cukors frá
1936 um Rómeó og Júlíu þar sem Norma
Shearer og Lesley Howard léku elskend-
urna. Svalirnar munu vera leifar af fornri
steinkistu og fengu núverandi hlutverk
skömmu fyrir seinni heimsstyrjöld, en stytt-
an „helga“ af Júlíu er einungis 30 ára göm-
ul.
Íslensk ferðaþjónusta gæti ýmislegt lært
af þeim í Verónsborg og væri sjálfsagt ekki
óskemmtilegt fyrir ferðamenn að geta þrætt
t.a.m. söguslóðir Hlyns Björns um 101
Reykjavík, eða smokrað sér ofan í holu efst
uppi á Snæfellsjökli til að sjá hvað mætti
sögupersónum Jules Vernes sem ferðuðust
ofan í iður jarðar. Skáldskapurinn er svo
margfalt skemmtilegri en veruleikinn. Það
finnst að minnsta kosti ágætri konu sem ég
þekki. Hún skilur ekki hvers vegna við eyð-
um ómældu fé í að grafa eftir fornminjum
til að fá staðfestingu sögusagna þegar sög-
urnar einar ættu að nægja okkur.
FJÖLMIÐLAR
FERÐAÞJÓNUSTA SKÁLDSKAPARINS
ÞEGAR við stöndum frammi fyrir
einfeldningslegri bjartsýni eða
sjálfumglöðu afturhaldi fylg-
ismanna frjálslyndisstefnunnar, sem
boða að hið frjálslynda lýðræði
Vesturlanda samtímans sé hvorki
meira né minna en tilgangur, mark-
mið og endalok sögunnar, ber okk-
ur skylda til að halda á loft þeirri
hugmynd að lýðræðinu er enn
ábótavant, um leið og við fylgjum
fordæmi Jacques Derrida og horf-
umst í augu við – og tökumst á við –
ranglætið sem blasir við augum í
heiminum sem við lifum í …
Björn Þorsteinsson
Skírni
Þörf bókmennta-
verðlaun
Af þessu stutta yfirliti ætti að vera
ljóst að tilnefningar til Bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs spegla
einungis með höppum og glöppum
það besta sem fram kemur í nor-
rænum bókmenntum, en það dreg-
ur í engu úr mikilvægi framtaksins.
Með öllum sínum annmörkum og
pólitísku slagsíðum hafa verðlaunin
tvímælalaust stuðlað að víðtækari
og líflegri umræðu um norrænar
bókmenntir, bæði í fjölmiðlum og
meðal lesandi almennings, og þau
hafa opnað nýja farvegi til kynn-
ingar og dreifingar á bókmenntum
smærri málsvæða sem voru að
meira eða minna leyti einangruð
þar til verðlaunin komu til sög-
unnar. Þau hafa átt verulegan þátt í
að koma hérlendum bókmenntum á
framfæri erlendis, þótt ýmislegt
annað hafi lagst á sömu sveif. Án
þeirra mundum við tæplega geta
státað af því, að nú hafa ekki færri
en sjötíu íslenskir höfundar fengið
verk sín birt á öðrum tungum,
skáldsögur, smásagnasöfn, leikrit
og ljóðasöfn – að viðbættum
fjölmörgum sýnisbókum á mörgum
tungum (m.a. dönsku, finnsku,
norsku (3), sænsku (2), ensku (3),
þýsku (3), rússnesku, búlgörsku og
kínversku). Fáir munu hafa ímynd-
að sér þvílíka þróun þegar stofnað
var til verðlaunanna fyrir 40 árum.
Sigurður A. Magnússon
tmm
Morgunblaðið/Einar Falur
Skörun
FORDÆMI
DERRIDA
Á R N I I B S E N
I Vestrænt menningarástand einkennist ekki sístaf afstöðuleysi. Við þurfum ekki að gagnrýna
vegna þess að valkostirnir eru endalausir. Við
þurfum ekki að mynda okkur skoðun vegna þess
að við erum frjálslynd. Og við eigum ekki að
skipta okkur af því sem aðrir eru að gera vegna
þess að við búum við lýðræðisskipulag sem veitir
hverjum og einum frelsi innan tiltekins laga-
ramma. Allir hafa atkvæði, allir eiga möguleika,
allir hafa frelsi – hver er sinnar gæfu smiður.
IIÞetta eru meðal annars boðorð hins frjáls-lynda lýðræðis sem Francis Fukuyama sagði
að væri hin „endanlega mynd mennskrar stjórn-
skipunar“, niðurstaða sögunnar eftir hatrömm
hugmyndaleg átök í fjörutíu ár. Spádómur Fuk-
uyama var kannski ekki fjarri lagi: hið frjáls-
lynda lýðræði er sennilega ríkjandi hugsunar-
háttur á Vesturlöndum samtímans og öfgarnar
hafa jafnast út. En ekki allir eru sammála Fuk-
uyama um ágæti þessa ástands og sumir eru á
því að það þurfi að berjast gegn því. Björn Þor-
steinsson heimspekingur skrifar grein í nýjasta
Skírni um bók franska heimspekingsins Jacques
Derrida er nefnist Vofur Marx (1993) þar sem
höfundur ræðst gegn afskiptaleysi og afstöðuleysi
þessa ástands gagnvart ýmsum þeim meinbugum
sem samfélög heims standa óneitanlega frammi
fyrir. Derrida segir að í sama mund og sumir ger-
ist svo djarfir að halda á loft hinu nýja fagnaðar-
erindi um frjálslynt lýðræði eigi að hrópa fullum
hálsi: „engar framfarir geta heimilað að horfa
framhjá því að aldrei fyrr, á algildum tölulegum
mælikvarða, aldrei fyrr hafa jafnmargir karlar,
konur og börn verið undirokuð, svelt eða líflátin
á jörðinni.“
IIIEins og fram kemur í grein Björns hefurDerrida unnið að því undanfarin ár að ljá
hinni alræmdu afbyggingarstefnu sinni, sem
margir hafa gefið í skyn að væri algerlega von-
laus afstæðis- eða tómhyggja, „siðferðilegt og póli-
tískt inntak“. Þessi leit að siðferðilegu og pólitísku
inntaki hefur líka farið fram í bókmenntum og
listum. Það er þó ekki fráleitt að halda því fram
að listirnar hafi öðru fremur einkennst af sömu
bjartsýninni og sjálfumgleðinni og birtist í hinni
frjálslyndu lýðræðislegu afstöðu vestræns sam-
tíma. Eða voru naumhyggja og smásmuguleg
sjálfsskoðun ekki áberandi þemu á tíunda ára-
tugnum?
IVEn það er þó ekki ólíklegt að 11. septemberbreyti nokkru hér um. Af umfjöllun um ell-
eftu Dokumentasýninguna í Kassel í Lesbók í dag
má skilja að listamenn séu einmitt í auknum
mæli að leita uppi þá siðferðilegu og pólitísku vit-
und sem glataðist að einhverju leyti í (stórlega
misskildum) fögnuðinum yfir því að tími öfg-
anna væri liðinn í byrjun síðasta áratugar. Of-
beldi, ógn, endurtekningar, lokuð rými, glund-
roði, sársauki, múrveggir, gaddavírsgirðingar,
landamæri, dauði og hnattvæðing eru orð sem
koma hvað eftir annað upp í hugann er gengið er
um sýninguna eins og segir í grein Laufeyjar
Helgadóttur hér í blaðinu.
NEÐANMÁLS
Íslensk ferðaþjónusta gæti
ýmislegt lært af þeim í
Verónsborg og væri sjálfsagt
ekki óskemmtilegt fyrir ferða-
menn að geta þrætt t.a.m.
söguslóðir Hlyns Björns
um 101 Reykjavík.